Kana Simu ya Edeni Nei Liteñi Luli?

KANA likande lelibulela za Adama ni Eva ni simu ya Edeni mwaliziba? Batu babañata mwa lifasi baziba likande leo. Mwakona kuipalela lona. Likande leo lifumaneha kwa liñolo la Genese 1:26–3:24. Ki ze zeneezahezi:

Jehova Mulimua naabupile mutu ka liluli, amufa libizo la Adama, mi amubeya mwa simu yeneli mwa sibaka sesibizwa Edeni. Mulimu kasibili, ki yena yanaacezi simu ye. Neinani mezi amañata ni likota zende zebeya miselo. Mi fahalaa yona, Mulimu naacezi fateñi “kota ya bupilo ni kota ya kuziba bunde ni bumaswe.” Ahanisa batu kuca kwa kota ye, mi ababulelela kuli hane bakaca kwateñi nebaka shwa. Hamulaho wa nako, Jehova aezeza Adama mutusi ili musali wa libizo la Eva mi amubupa fa likupo lanaazwisize ku Adama. Mulimu abafa musebezi wa kubabalela simu ni kubataluseza kuli bapepe, baate, mi bataze lifasi.

Eva hanaali anosi, noha yaambola ni yena, mi yamukukueza kuca kwa muselo wanaa bahanisize Mulimu ka kubulela kuli, Mulimu naabapumile mi naabapatela nto yeñwi yende, ili yenekona kutahisa kuli babe sina Mulimu. Eva alumela zene ibulezi noha, mi aca muselo one bahanisizwe. Nakonyana kuzwa fo, Adama aswalisana ni yena mi bakwenuhela Mulimu. Jehova afa koto Adama, Eva, ni noha. Bo mutu ni musalaa hae hase balunduzwi mwa simu yeneli paradaisi, Mulimu abeya mangeloi kwa makenelo a simu kuli aikantele.

Kwamulaho, licaziba, batu babañwi bababutali, ni baituti ba litaba zakale babañata nebalumela kuli litaba zeñozwi mwa buka ya Bibele ya Genese ki za niti mi neliezahezi luli. Niteñi, batu babañata kacenu, bakakanya ka za taba yeo. Kono ki kabakalañi habanahana kuli litaba zebulezwi mwa buka ya Genese ka za Adama, Eva, ni simu ya Edeni haki za niti? Halunyakisiseñi mabaka amane alatelela habahana taba ye.

 1. Kana simu ya Edeni neli sibaka luli sene siliteñi fa lifasi?

Ki kabakalañi batu babañwi habakakanya taba ye? Libaka leliñwi lelitahisize cwalo ki lituto za butali bwa batu. Ka lilimo-limo, licaziba ba lituto za bulapeli nebatalusanga kuli simu ya Edeni yanaacezi Mulimu neisa liteñi kwa sibaka sesiñwi. Nihakulicwalo, batu baba mwa bulapeli bobuipapata kuba bwa Sikreste nebakukuelizwe ki bo Plato ni Aristotle, ili Magerike bane bali licaziba za mihupulo ya batu bane balumela kuli hakuna nto niyekana fa lifasi yenekona kupetahala. Nebalumela kuli ki kwa lihalimu feela kokukona kuba cwalo. Kacwalo, licaziba ba za bulapeli nebalumela kuli Paradaisi ya kwa makalelo neili kwa lihalimu.b Batu babañwi nebalumela kuli simu ya Edeni neili fahalimwaa lilundu lelitelele hahulu kuli mane haikoni kuamiwa ki lifasi lelisinyehile le; babañwi nebali ifumaneha kwa mutulo kamba kwa mboela; babañwi bona nebanahana kuli simu yeo ifumaneha kwa kweli kamba kwatuko ni kweli. Ki lona libaka batu babañata habanahana kuli simu ya Edeni ki taba feela ya kuikupulela. Licaziba babañwi ba mwa linako zaluna habalumeli kuli kunani sibaka luli fa lifasi kone ibanga simu ya Edeni.

Kono Bibele haibuleli cwalo ka za simu ya Edeni. Kwa Genese 2:8-14, Bibele italusa litaba zeñwi ka za simu yeo. Neifumaneha kwa neku la upa wa sibaka sesibizwa Edeni. Simu yeo neikolobiswa ki nuka yene ikabile kuba linuka zeene. Nuka ni nuka italusizwe libizo layona ni kone ibubela. Litaba ze likomokisize hahulu licaziba ka nako yetelele, mi buñata bwabona baezize lipatisiso ka za litimana za mwa Bibele ze kuli bafumane sibaka luli fone kubanga simu yeo mwa linako zaluna. Niteñi, babile ni mibonelo yeshutana-shutana yemiñata. Kana fo kutalusa kuli litaba ka za mone ibonahalela Edeni, simu yayona, ni linuka zayona ki za buhata kamba ki za kuikupulela feela?

Munyakisise taba ye: Litaba zebulela za simu ya Edeni neliezahezi lilimo zefitelela 6,000 kwamulaho. Kubonahala kuli Mushe ki yena yanaañozi litaba zeo, mi mwendi naaitusisize litaba zanaataluselizwe kamba mane mapampili amañwi anaasa liteñi. Nihakulicwalo, Mushe naañozi litaba zeo hamulaho wa lilimo zebato eza 2,500 kuzwa foliezahalela. Simu ya Edeni nese ibile teñi kale. Kana lika zebupilwe zecwale ka linuka zakona kucinca hamulaho wa lilimo zeñata-ñata? Lifasi lizwelapili kucinca. Kubonahala kuli simu ya Edeni ifumaneha mwa sibaka mokubanga hahulu ni lizikinyeho za lifasi, mi ka nako ya cwale, sibaka seo ki sesiñwi sa libaka zebanga hahulu ni lizikinyeho zetuna za lifasi. Libaka zecwalo halizwelangipili kubonahala sina mone libonahalelanga sapili. Mane mwendi Muunda wa Nuwe hane utile, lika mwa lifasi nelicincize hahulu, ka nzila yelusa koni feela kuziba kacenu.c

Kono ki ze litaba lisikai za niti zeluziba: Likande lelifumaneha kwa Genese libonisa kuli simu yeo neli sibaka sa luli. Linuka zepeli kwa linuka zeene zebulezwi kwa liñolo leo, ili nuka ya Eufrati ni ya Tigrisi kamba Hidekele, lisabuba ni kacenu le mi zeñwi za limbule za linuka zepeli zeo liinzi mabapa. Mane kwa liñolo leo kufumaneha ni mabizo a libaka kone libubela linuka zeo ni sifumu sa lifasi sene sifumaneha mwateñi. Maisilaele ba kwaikale, bona batu bapili bane bañolezwi litaba zeo, nebaziba libaka zeo.

Matangu ni litaba za kuikupulela zona haliyo cwalo. Batu babañolanga litaba zeo bapatanga litaba zeñwi zekona kulutusa kuziba niti kamba kutokwa. Matangu acwalo akalanga ka kubulela kuli: “Honafo, mwa naha yeñwi ye kwahule, nekunani. . . .” Kono litaba za kwamulaho zeneezahezi luli zona litalusanga hande litaba ka butungi, sina feela likande la simu ya Edeni.

 2. Kana Mulimu luli naabupile Adama ka liluli mi Eva yena naamubupile fa likupo la Adama?

Basayansi kacenu bafumani kuli mubili wa mutu upangilwe fa lika zeñwi za butokwa zecwale ka hydrogen, oxygen, ni carbon, mi lika zeo kaufela lifumaneha mwa liluli la lifasi. Lika zeo liipumani cwañi mwa mubili wa libupiwa zepila?

Basayansi babañata balumela kuli lika zepila neliitahezi feela ni kuli nelisimuluhile fa lika zenyinyani zetwi ki zebunolo, kono hamulaho wa lilimo zeñata-ñata, zakala kuipilaula hanyinyani-hanyinyani mi zaba lika zekomokisa. Nihakulicwalo, lika kaufela zepila, mane nihaiba libupiwa zenyinyani hahulu zenani feela selusi iliñwi, libupilwe ka nzila yekomokisa. Hakuna bupaki bobubonisa kuli lika zepila zakona kuitahela ka ili zona. Kono lika kaufela zebupilwe lifa bupaki bwa kuli kunani mubupi yanani butali bobutuna kulufita.d—Maroma 1:20.

Luungeñi kuli musweli kuteeleza kwa pina yende kamba musweli kubuha siswaniso sesinde kamba mwendi mumakalisizwe ki nto yeñwi ya bumapanga-panga, kana nemuka zwelapili kunahana kuli hakuna mutu yaezize lika zeo? Kutokwa! Kono mane mubili wa mutu uezizwe ka nzila yemakaza ni yende hahulu kufita lika zeo zelukisizwe ka bukwala. Kana luli lwaswanela kulumela kuli hakuna yabupile mutu? Kuzwa fo, liñolo la Genese libonisa kuli kwa lika kaufela zepila fa lifasi, batu ki bona feela bane baezizwe ka siswaniso sa Mulimu. (Genese 1:26) Ki lona libaka batu habali bona feela babakona kulikanyisa Mulimu ka kupanga lika, inge cwalo kulukisa lipina zende hahulu, kuswanisa maswaniso amande, ni kupanga lika zeñwi zekomokisa. Kacwalo, hakukomokisi kuli Mulimu uezize lika ka nzila yende hahulu kulufita.

Kana kutaata ku Mulimu kubupa musali fa likupo la muuna?e Mulimu naakona kubupa musali ka kuitusisa linzila zeñwi, kono kunani libaka la butokwa hanaaitusisize likupo la muuna. Naabata kuli muuna ni musali banyalane mi baswalisane hahulu, sina “nama iliñwi.” (Genese 2:24) Kaniti luli, swalisano yetuna ye mwahalaa muuna ni musali babanyalani ni lilato lebabonisana, libonisa hande kuli Mubupi waluna unani butali ni lilato.

Kuzwa fo, licaziba babañwi ba sayansi kacenu balumela kuli batu kaufela basimuluha ku muuna ni musali alimuñwi. Kacwalo, kana luli taba yebulezwi kwa Genese ki ya buhata?

 3. Kana taba ya kota ya kuziba bunde ni bumaswe ni kota ya bupilo ki ya kuikupulela feela?

Litaba zeñozwi kwa Genese halibonisi kuli likota zeo neliipitezi kamba kuli nelinani maata a mufuta omuñwi. Kono neli likota-kota feela zanaaitusisize Jehova kuyemela nto yeñwi.

Batu ni bona baezanga nto yeswana. Ka mutala, batu habatalusezwanga kuli bakuteke ndembela, bautwisisanga kuli ndembela yeo iyemela naha yabona, haba iingangi sina lisila-sila feela. Malena babashutana-shutana ni bona baitusisanga mulamu kamba kuwani ya bulena kuyemela maata abona a kubusa.

Kono cwale likota zepeli zeo neliyemelañi? Batu babile ni mihupulo yeshutana-shutana ka za taba ye. Kono kufumana kalabo kwa puzo ye ki kwa butokwa hahulu. Kota ya kuziba bunde ni bumaswe iyemela tukelo ya Mulimu ya kutomela batu milao ka za bunde ni bumaswe, mi ki yena feela yanani tukelo yeo. (Jeremia 10:23) Ki lona libaka kuuzwa kwa kota yeo hane ili mulatu omutuna! Kota ya bupilo yona iyemela mpo yelukona kufiwa feela ki Mulimu, yona ya kuba ni bupilo bobusa feli.—Maroma 6:23.

 4. Taba ya kuli noha neibulela iutwahala kuba likande feela la kuikupulela.

Taba ye yebulezwi kwa Genese yakomokisa, sihulu haiba lusanyakisisi litaba kaufela zebulezwi mwa Bibele. Niteñi, hanyinyani-hanyinyani Mañolo akona kulutusa kuutwisisa hande taba yekomokisa ye.

Ki nto mañi yenetahisize kuli noha yeo ibonahale inge yebulela? Maisilaele ba kwaikale nebaziba litaba zeñwi zenetahisize kuli noha yeo ibulele. Ka mutala, nebaziba kuli nihaike kuli lifolofolo halikoni kubulela, sibupiwa sa moya sakona kutahisa kuli folofolo ibonahale inge ki yona yebulela. Mushe hape naañozi likande la Balaami; Mulimu naalumile lingeloi kuli litahise kuli mbongolo ya Balaami ibulele inge mutu.—Numere 22:26-31; 2 Pitrosi 2:15, 16.

Kana libupiwa zeñwi za moya, kukopanyeleza cwalo ni lila za Mulimu zakona kueza limakazo? Mushe naaiponezi baprisita ba mabibo ba Egepita habaeza mabibo kulikanyisa limakazo zanaaezize Mulimu, inge cwalo kufetula mulamu kuba noha. Lila za Mulimu zesabonahali zepila kwa sibaka sesiñwi ki zona feela zenekona kueza limakazo zecwalo.—Exoda 7:8-12.

Mushe hape naasusumelizwe kuñola buka ya Jobo. Buka yeo ibulela zeñata ka za sila sa Mulimu sesituna, yena Satani, yakakanya busepahali bwa batanga ba Jehova kaufela ni kubatameleza litaba za buhata. (Jobo 1:6-11; 2:4, 5) Kana Maisilaele ba kwaikale nebalumela kuli Satani ki yena yanaaitusisize noha mwa simu ya Edeni kuli ibonahale inge yebulela ni kupuma Eva kuli asike asepahala ku Mulimu? Kubonahala cwalo.

Kana Satani ki yena yanaatahisize kuli noha ibulele buhata? Hamulaho wa lilimo zeñata kuzwa fo, Jesu naatalusize kuli Satani ki “lihata mi ki ndatahe buhata.” (Joani 8:44) Kusina kukakanya, ka kuba “ndatahe buhata,” ulukela kuba yena yanaabulezi buhata bwapili. Buhata bwapili bwanaabulezi Satani, ki manzwi anaabulezwi ki noha ku Eva. Noha neibulezi kuli: “Kushwa, hamuna kushwa,” ili kulwanisana ni temuso yanaafile Mulimu ya kuli hane bakaca kwa kota, nebaka shwa. (Genese 3:4) Kusina kukakanya, Jesu naaziba kuli Satani ki yena yanaaitusisize noha yeo. Taba ya naapatuluzi Jesu ku muapositola Joani ilutusa kuutwisisa hande taba yeo, hanaabizize Satani kuli ki yena “noha yakale.”—Sinulo 1:1; 12:9.

Kana sibupiwa sa moya sesimaata sakona luli kuitusisa noha ni kubonahalisa inge kuli yabulela? Mane nihaiba batu bakona kutahisa kuli lipupe libonahale inge zebulela ni kueza lika zeñwi zekomokisa, niha basina maata sina libupiwa za moya.

Bupaki Bobutuna ka Kufitisisa

Kusina kukakanya, litaba zebonisa kuli likande lelibulezwi kwa Genese nelisika ezahala luli halina hande bupaki. Kono mane kunani bupaki bobutuna bobubonisa kuli litaba zebulezwi kwa liñolo leo neliezahalile luli.

Ka mutala, Jesu Kreste ubizwa kuli ki “paki yasepahala ni wa niti.” (Sinulo 3:14) Ka kuba mutu yapetahalile, Jesu alikuba abulele buhata kamba kupuma ka nzila ifi kamba ifi. Sa butokwa nikufita kikuli, naalutile kuli naaliteñi pili asika taha kale fa lifasi, mane naapila bukaufi ni Ndatahe, yena Jehova, “pili lifasi lisika ba kale teñi.” (Joani 17:5) Kacwalo, naaliteñi lika zepila fa lifasi halibupiwa. Ki lika mañi zanaabulezi paki yasepahala hahulu yo?

Jesu hanaabulezi za Adama ni Eva, naabulezi kuli neli batu ba luli. Hanaatalusa ka za sikuka satomile Jehova sa kuli linyalo liswanela feela kuba mwahalaa muuna ni musali alimuñwi, Jesu naaamile kwa linyalo la Adama ni Eva. (Mateu 19:3-6) Kacwalo, haiba batu bao nebasiyo mi simu mone bapila ki ya kuikupulela feela, uzibe Jesu naapumilwe kamba naabulezi buhata. Kono haki cwalo! Jesu naaliteñi kwa lihalimu mi naaiponezi bumaswe habukalisa mwa simu ya Edeni. Kusina kukakanya, hakuna bupaki bobuñwi bobukolwisa bobufita bo.

Kono mane kuhana kuli litaba zebulezwi kwa Genese halisika ezahala kubonisa kuli mutu haana tumelo ku Jesu. Hape kukona kutahisa kuli mutu asike autwisisa litaba zeñwi za butokwa hahulu za mwa Bibele ni lisepiso za mwateñi. Halunyakisiseñi mokukona kubela cwalo.

[Litaluso za kwatasi]