“Mu Tundamene mwa ku Amuhela Baenyi”
“Mu abele balumeli kwa lika ha ba tokwile; mu tundamene mwa ku amuhela baenyi.”—MAROMA 12:13.
1. Ki ifi tokwahalo ye tuna kwa batu, mi i bonisizwe cwañi?
KU ZAMAYA mwa nzila ye li kwahule ni batu mwa silalanda se si sienyi fahal’a busihu ku kona ku ba muinelo o lutula mazazi a. Kono hape i kona ku ba nto ye swenya ka mukwa o swana ku ba mwahal’a nyangela mi ili m’o mu sa zibi ni yo mukana kamba ku lemuhiwa. Ka buniti fela, kalulo ya butokwa ya muinelo wa butu ki tokwahalo ya ku babalelwa, ku batiwa, ni ku latiwa. Ha ku na ya lata k’u ngiwa sina muluilui kamba nundalile.
2. Jehova u lu file cwañi silikani se lu tokwa?
2 Jehova Mulimu, Muezi ni Mubupi wa lika kaufela, u ziba hande kuli batu ba tokwa silikani. Ka ku ba Mulukisi wa pupo ya butu, ku zwelela fela kwa makalelo Mulimu n’a zibile kuli ne ‘ku sa lukeli kuli mutu a ine a nosi,’ mi a eza se siñwi ka za teñi. (Genese 2:18, 21, 22) Bibele i na ni mitala ye miñata ye ñozwi ya likezo za sishemo ze bonisizwe kwa batu ki Jehova ni batanga ba hae. Seo si lu konisa ku ituta ka mwa “ku amuhela baenyi,” ka ku tabela ni ku wabela kwa ba bañwi ni ku ikolwisa kwa luna tota.—Maroma 12:13.
Ku Tabela Hahulu Baenyi
3. Ha mu taluse litaluso ze mutomo za ku amuhela baenyi?
3 Pulelo ya ku “amuhela baenyi” sina ka mo i itusiselizwe mwa Bibele i tolokilwe ku zwelela fa linzwi la Sigerike la phi·lo·xe·niʹa, ili le li ezizwe ka manzwi a mabeli a’ simulula manzwi a talusa ku “lata” ni “muenyi”. Kacwalo, ku amuhela baenyi ka mutomo luli ku talusa ku “lata baenyi.” Nihakulicwalo, seo haki muinelo fela wa ka sizo kamba taba ya ka likute. Si ama maikuto ni ku lata kwa mutu. Linzwi la muinelo wa ku eza sika la phi·leʹo, ka ku ya ka buka ya James Strong ye li Exhaustive Concordance of the Bible, li talusa “ku ba mulikan’a (ku lata hahulu [mutu kamba sika]), fo kikuli, ku ba ni lilato kwa (ili ku talusa silikani sa ka butu, sina taba ya maikuto).” Kacwalo, ku amuhela baenyi ku ama nto ye fita lilato le li tomilwe fa sikuka, mwendi ili ye eziwa kabakala muinelo wa ka tukelo kamba tamo. Hañata ki ponahazo ya ku tabela, ku lata, ni silikani se si buniti.
4. Kamuhelo i swanelwa ku boniswa ku bomañi?
4 Muamuheli wa ku tabelwa ko kutuna ni ku latiwa k’o ki “muenyi” (xeʹnos mwa Sigerike). Y’o neikana ya ba mañi? Hape, Concordance ya Strong i talusa linzwi la xeʹnos sina ‘buzwahule (muzwahule tenyene, kamba mului ka swanisezo; ili ku ama mueti kamba muenyi (ka mubulelelo o muñwi).’ Kacwalo ku amuhela baenyi, ka mo ku fezwi mutala mwa Bibele, ku kona ku bonisa sishemo se si boniswa ku mutu ye lu tabela hahulu, kamba ku konwa ku boniswa nihaiba kwa baenyi ba ba sa zibwi. Jesu n’a talusize kuli: “Kakuli ha mu latana ni ba ba latana ni mina, mu lukelwa ki mupuzo ufi? Ha ni li, batelisi ki mo ba ezeza ni bona? Mi ha mu itumelisa ni banabahabo mina fela, mu fita ba bañwi mwañi? Ha ni li, batelisi ki mo ba ezeza ni bona?” (Mateu 5:46, 47) Ku amuhela baenyi ko ku buniti ku fitela kwahule likauhano ni sishweka se si tiswa ki saluluti ni sabo.
Jehova, Muamuheli Y’a Petehile wa Baenyi
5, 6. (a) Ki sifi seo Jesu n’a nahana ha n’a bulezi kuli, “Ndat’a mina ya kwa lihalimu h’a li Ya petehile”? (b) Bufani bwa Jehova bu boniswa cwañi?
5 Hamulaho wa ku tolongosha bufokoli bwa lilato le ba bonisana batu, sina ka mo ku boniselizwe fahalimu, Jesu n’a ekelize pulelo ye ye li: “Mi cwale, mu be ba ba petehile, sina Ndat’a mina ya kwa lihalimu h’a li Ya petehile.” (Mateu 5:48) Ka mo ku inezi fela, Jehova ki y’a petehile mwa miinelo kaufela. (Deuteronoma 32:4) Nihakulicwalo, Jesu n’a koñomeka sisupo si li siñwi sa ku petahala kwa Jehova, sina ka mwa n’a bulelezi kwa makalelo kuli: “[Mulimu] u pazuliseza ba ba maswe ni ba bande lizazi la hae, mi u neliseza ba ba lukile ni ba ba maswe lipula za hae.” (Mateu 5:45) Ha ku amiwa ka za ku bonisa sishemo, Jehova h’a na sobozi.
6 Ka ku ba Mubupi, Jehova ki yena muñ’a lika kamukana. “Lifolofolo kamukana za mwa mushitu ki za ka, ni likomu ze fula fa malundu ka mianda-nda. Ni ziba linyunywani kaufela ze kwa malundu, ni lifolofolo ze mwa naheñi kaufela ki za ka,” ki mwa bulelela Jehova. (Samu 50:10, 11) Kono, h’a ipundatekeli nto ifi kamba ifi ka buitati. Ka bufani bwa hae, u fa libupiwa za hae kaufela. Walisamu n’a bulezi ka za Jehova kuli: “U fumbutulula sata sa hao, mi ze pila kaufela za kula.”—Samu 145:16.
7. Ki sifi se lu kona ku ituta ku zwelela mwa nzila yeo Jehova a’ ngela ka yona baenyi ni ba ba li mwa butokwi?
7 Jehova u fa batu se ba tokwa—nihaiba batu ba ba sa mu zibi, ba ba li baenyi ku yena. Paulusi ni Barnabasi ne ba hupulisize balapeli ba milimu ya maswaniso ba kwa Listra kuli Jehova “h’a si ka lisela ku izibahaza, ka ku eza batu hande, ni ku mi tusa lipula za kwa lihalimu, ni linako za ku kutula, a mi fa lico ka buñata, a taza lipilu za mina tabo.” (Likezo 14:17) Sihulu ku bao ba ba li mwa butokwi, Jehova ki ya sishemo ni ya fana. (Deuteronoma 10:17, 18) Ku na ni ze ñata ze lu kona ku ituta ku Jehova mwa ku bonisa sishemo ni bufani—ni ku ba ni kamuhelo ku ba bañwi.
8. Jehova u bonisize cwañi bufani bwa hae mwa ku babalela butokwi bwa luna bwa kwa moya?
8 Fahalimu a ku fa ka buñata butokwi bwa kwa mubili kwa libupiwa za hae, Jehova u ba babalela mwa butokwi bwa bona ka nzila ya kwa moya. Jehova n’a ngile muhato ka nzila ye sishemo se situna ka ku fitisisa kwa neku la buiketo bwa luna bwa kwa moya, pili ufi kamba ufi wa ku luna a si ka lemuha kale kuli ne lu li mwa muinelo wa nyewanyewa ya kwa moya. Lu bala kwa Maroma 5:8, 10 kuli: “Mulimu fo a tahisize kanya ya lilato la hae ku luna, kikuli lu sa li baezalibi Kreste u shwile bakeñisa luna. . . . Lu sa li lila, lwa kutisezwa ku Mulimu ka lifu la Mwan’a hae, ha lu se lu kutiselizwe ku Yena, lu ka piliswa hahulu ka bupilo bwa hae.” Yona tukiso yeo i konahalisa kuli batu ba baezalibi ba tahe mwa swalisano ya lubasi lo lu tabile ni Ndat’a luna wa kwa lihalimu. (Maroma 8:20, 21) Jehova n’a boni teñi hape kuli lu fiwa ketelelo ni tamaiso ye swanela ilikuli lu kone ku kondisa mwa bupilo ku si na taba ni muinelo wa luna wa sibi ni ku sa petahala.—Samu 119:105; 2 Timotea 3:16.
9, 10. (a) Ki kabakalañi ha lu kona ku bulela kuli Jehova ki muamuheli ya petehile wa baenyi? (b) Balapeli ba niti ba swanela ku likanyisa cwañi Jehova mwa nzila ye?
9 Ka ku beya seo mwa munahano, lwa kona ku bulela kuli Jehova luli ki muamuheli wa baenyi ya petehile mwa linzila ze ñata. H’a keshebisi ba ba mwa butokwi, ba ba shebile, ni ba ba kwatasi. U bonisa cisehelo ni mamelelo ze buniti kwa baenyi, nihaiba kwa lila za hae, mi ha ku na ni se sikana sa kwa mubili sa tokwa ku bona. Ku zona zeo kamukana, kana haki yena mutala o pahami ka ku fitisisa wa ku amuhela baenyi ko ku petehile?
10 Ka ku ba Mulimu ya na ni sishemo se si lilato ni bufani bo bu cwalo, Jehova u bata kuli balapeli ba hae ba mu likanyise. Mwa Bibele kamukan’a yona, lu bona mitala ye zwile mubano ya kalemeno kao ka sishemo. Encyclopaedia Judaica i talusa kuli “mwa Isilaele wa kwaikale, ku amuhela baenyi ne isi fela taba ya ku ba ni likute, kono ne li muzamao wa kopano . . . Lizo za mwa bibele za ku amuhela muzamai ya topwezi ni ku amuhela muenyi mwa lapa la mutu ne li muinelo mo ne ku zwile wa ku amuhela baenyi ni miinelo kaufela ye ne i amiwa ki kona mi ne li fitile fa k’u ngiwa hahulu ka ku kutekeha mwa lizo za Sijuda.” Mwa sibaka sa ku ba fela sisupo sa ka sicaba kamba sikwata sa mushobo ufi kamba ufi, ku amuhela baenyi ku swanela ku ba muinelo wa balapeli kaufela ba niti ba Jehova.
Ku Amuhela Mangeloi
11. Ki mutala mañi o zwile mubano o bonisa kuli ku amuhela baenyi ne ku tisize limbuyoti ze ne si ka libelelwa? (Mu bone hape ni Genese 19:1-3; Baatuli 13:11-16.)
11 Ye ñwi ya litaba za mwa Bibele ye zibahala hahulu ya ku amuhela baenyi ki taba ya Abrahama ni Sara ha ne ba ezize mafulo mwahal’a likota ze tuna za Mamare, bukaufi ni Hebroni. (Genese 18:1-10; 23:19) Ku si na ku kakanya muapositola Paulusi n’a nahana ka za yona kezahalo yeo ha n’a file kelezo ye ye li: “Mu si ke mwa libala ku amuhela baenyi; kakuli ba bañwi ka ku eza cwalo ba amuhezi mangeloi, ba sa zibi.” (Maheberu 13:2) Tuto ya taba ye i ka lu tusa ku bona kuli ku amuhela baenyi haki taba fela ya ka sizo kamba ya ku hula ni yona. Ka ku fapahana, ki kalemeno ka silumeli ka ka tisa limbuyoti ze makaza.
12. Abrahama n’a bonisize cwañi lilato la hae la ku lata bazamai?
12 Genese 18:1, 2 i bonisa kuli baenyi bao ne ba sa zibwi mi ne ba si ka libelelwa ki Abrahama, kuli mane n’a b’a ngile fela sina bazamai ba balalu ba ne ba fita. Sizo se ne si li mwahal’a batu ba kwa Upa, ka ku ya ka batalusi ba bañwi ba litaba, ne li sa kuli mwa naha ye sienyi muzamai n’a na ni tukelo ya ku libelela ku amuhelwa nihaike kuli n’a sa zibi nihaiba mutu ni yo mukana teñi k’o. Kono Abrahama n’a si ka litela kuli bazamai bao ba itusise tukelo ya bona; n’a ngile muhato kapili. A “kitima” ku y’o katanyeza bazamai bao ba ne ba li kwahulenyana ni yena—a’ eza zeo kaufela mwahal’a “musihali ha ku cisa,” mi Abrahama ne li wa lilimo ze 99 za buhulu! Kana seo hasi bonahalisi libaka Paulusi ha n’a amile ku Abrahama sina mutala ku luna kuli lu u likanyise? Seo ki sona seo ku amuhela baenyi ku si talusa, ku tabela hahulu kamba ku lata baenyi, cisehelo kwa butokwi bwa bona. Ki kalemeno ka kande.
13. Ki kabakalañi Abrahama ha n’a ‘inamezi’ bapoti?
13 Taba yeo hape i lu bulelela kuli hamulaho wa ku katanyeza baenyi, Abrahama “a inamela fafasi.” Ku inamela baenyi ba ba petehile? Kihona, ku inama, ko ne ku ezizwe ki Abrahama, ne li mukwa wa ku lumelisa mueti ya kutekeha kamba mutu wa mwa mayemo a pahami, ku si ke kwa lyanganiswa ni kezo ya bulapeli, ili ye swanelwa ku fiwa fela ku Mulimu a nosi. (Mu bapanye Likezo 10:25, 26; Sinulo 19:10.) Ka ku inama, isi ku kocomanisa fela toho kono ku inamela “fafasi,” Abrahama n’a file bazamai bao likute la ku ba ba ba butokwa. N’a li toho ya lubasi lo lutuna, lo lu luile, kono n’a ngile bazamai bao ku ba ba ba kutekeha hahulu ku fita yena ka sibili. Seo ki se si shutana cwañi ni muinelo wa ka sizo wa ku sa sepa bazamai, ili mubonelo wa ku shungula bazamai! Ka buniti fela, Abrahama n’a bonahalisize taluso ya pulelo ye li: “Mu beyana kwapili ka ku fanana likute.”—Maroma 12:10.
14. Ki buikatazo ni ku ifana sitabelo kufi ko ne ku amilwe ku Abrahama mwa ku ba ni kamuhelo kwa baenyi?
14 Butuna bwa taba ye bu bonisa kuli maikuto a Abrahama ne li a buniti. Sico sona ne si zwile mubano. Nihaiba mwa lapa mo ku na ni limunanu ze ñata, “namani ya nama ye bunolo” haki sico sa ka zazi ni zazi. Ka ku ama ka za lizo ze atile za mwa sibaka, buka ya John Kitto ye bizwa: Daily Bible Illustrations i talusa kuli: “Lico ze ipitezi ha li icela-celwi haisi fela fa mikiti ye miñwi, kamba ha ku taha muenyi; mi ki fa linako fela ze cwalo fo nama i ciwa, nihaiba ku ba ba luwile mitapi ni milaka ye miñata.” Muinelo wa ku cisa ne u sa lumelezi lico lifi kamba lifi ze kona ku sinyeha kuli li bulukiwe, kacwalo ku lukisa sico se si cwalo, ne ku talusa kuli ne si na ni ku ciwa kaufela hona f’o. Ha ku komokisi kuli mwa taba yeo ye kuswani, linzwi la ‘akufa’ kamba ku “pakisa” li fumaneha halalu, mi Abrahama n’a ‘kitimile’ luli kuli a lukise sico!—Genese 18:6-8.
15. Ki ufi mubonelo o lukile wa litukiso za kwa mubili mwa ku amuhela baenyi, sina ha ku bonisizwe ki Abrahama?
15 Nihakulicwalo, mulelo haki wa ku eza mukiti o mutuna ka ku tabisa fela mutu. Nihaike kuli Abrahama ni Sara ne ba ezize buikatazo b’o kaufela bwa ku lukisa sico ni ku si yumbula baenyi, mu lemuhe mwa n’a amezi ku sona Abrahama kwa makalelo: “Mu lumele kuli mezinyana a tiswe mi mu tapiswe mautu, mu katuluhe mwa kota ye. Ni ka tisa musulo wa buhobe, lipilu za mina li tiye, mi fo mu ka zwelapili; kakuli ki fa taba yeo ha mu fitile fapil’a mutanga wa mina.” (Genese 18:4, 5) “Musulo wa buhobe” w’o ne u fitile fa ku ba malyalya a namani ye nunile hamohocwalo ni mañende a bupi bo bunde, mafi, ni muzilili—mukiti o ne u swanela mulena. Tuto ki ifi? Muta ku amuhela baenyi ku eziwa, nto ya butokwa, kamba se si swanelwa ku koñomekwa, haki taba ya kuli ki lico ni lino ze ñata ze kuma kai ze ka ba teñi, kamba kuli ki ku itabisa ko kutuna cwañi ko ku ka ba teñi, ni ze ñwi cwalo. Ku amuhela baenyi ha ku si ka itinga fa ku kona ku ba ni lika ze tula. Ka ku fapahana, ku itingile fa cisehelo ye buniti kwa buiketo bwa ba bañwi ni fa takazo ya ku eza hande ba bañwi ku fita fa sipimo seo mutu a kona. “Se si na ni tuso ki ku ca miloho fela mo ku na ni lilato; Isi ku ca komu ye nunile mo ku na ni toyano,” ki mo li bulelela lishitanguti la Bibele, mi ki mona mo ku iputezi sinotolo sa ku amuhela baenyi ko ku buniti.—Liproverbia 15:17.
16. Abrahama n’a bonisize cwañi buitebuho kwa lika za kwa moya ku sa n’a ezelize bapoti?
16 Nihakulicwalo, lu swanela ku lemuha kuli ne ku na ni muinelo wa kwa moya kwa kezahalo kamukana. Ka nzila ye ñwi Abrahama n’a lemuhile kuli bapoti bao ne li linumwana ze ne zwa ku Jehova. Seo si bonisizwe ha n’a bulezi ku bona ka manzwi a li: “[Jehova, NW], ha u lata ku ni kuteka, u si ke wa fitelela mutang’a hao.”a (Genese 18:3; mu bapanye Exoda 33:20.) Abrahama na si ka ziba kwa makalelo ka za haiba ne ba n’a ni lushango lwa hae kamba ka za haiba ne ba fita fela mwa nzila. Ku si na taba ni seo, n’a itebuhile kuli ku sebeza kwa mulelo wa Jehova ne ku petahala. Bona batu bao ne ba li fa musebezi o muñwi wa Jehova. Haiba n’a ka eza se siñwi ku seo, ne ku ka mu tabisa. N’a lemuhile kuli batanga ba Jehova ba swanela ze nde ka ku fitisisa, mi n’a ka ba fa ze nde ka ku fitisisa mwatas’a miinelo yeo. Ka ku eza cwalo, ne ku ka ba ni mbuyoti ya kwa moya, ibe ku yena kamba ku mutu yo muñwi u sili. Ka mo ne ku bezi, Abrahama ni Sara ne ba fuyauzwi hahulu kabakala ku amuhela baenyi kwa bona ko ku buniti.—Genese 18:9-15; 21:1, 2.
Batu Ba Ba Amuhela Baenyi
17. Ki sifi seo Jehova n’a tokwa kwa Maisilaele ka ku ama ka za bazwahule ni ba ne ba li mwa butokwi mwahal’a bona?
17 Mutala o zwile mubano wa Abrahama ne u si ke wa libalwa ki sicaba se ne si tile ka yena. Mulao w’o Jehova n’a file Maisilaele ne u kopanyelelize litukiso za ku ba ni kamuhelo kwa baenyi mwahal’a bona. “Muzwahule ya yahile ni mina, mu mu nge sina ya pepezwi habo mina, mi u mu late m’o itatela ili wena; kakuli ne mu li mazwahule mwa naha ya Egepita. Ki Na [Muñ’a Bupilo] Mulimu wa mina.” (Livitike 19:34) Batu ne ba n’a ni ku fa mamelelo ye ipitezi ku ba ne ba li mwa butokwi bwa tuso ya kwa mubili mi isiñi ku ba leleka ka kayeye. Jehova ha n’a ba fuyaula ka likutulo ze ñata, ha ne ba wabelwa mwa mikiti ya bona, ha ne ba pumula kwa mibeleko ya bona mwahal’a lilimo za Sabata, ni fa likezahalo ze ñwi, batu ne ba na ni ku hupula ba ne ba si na matohonolo—ili limbelwa, likuzana, ni bazwahule.—Deuteronoma 16:9-14; 24:19-21; 26:12, 13.
18. Ku amuhela baenyi ki kwa butokwa cwañi ka ku ama kwa ku amuhela sishemo ni mbuyoti ya Jehova?
18 Butokwa bwa sishemo, bufani, ni kamuhelo ku ba bañwi, sihulu ba ba mwa butokwi, bu konwa ku bonwa ka nzila yeo Jehova n’a sebelisani ni Maisilaele ha ne ba keshebisize ku bonisa tona tulemeno t’o. Jehova n’a bonisize hande kuli sishemo ni bufani kwa baenyi ni ba ba mwa butokwi ki ze ñwi za litokwahalo za batu ba hae kuli ba amuhele limbuyoti ze zwelapili. (Samu 82:2, 3; Isaya 1:17; Jeremia 7:5-7; Ezekiele 22:7; Zakaria 7:9-11) Sicaba ha ne si eza ka tukufalelo mwa ku peta zeo ni litokwahalo ze ñwi, ne ba eza hande ni ku ikola buñata bwa mayemo a kwa mubili ni a kwa moya. Ha ne ba tumpwikela mwa lindongwamo za ka butu za buitati ni ku keshebisa ku bonisa tulemeno twa sishemo t’o ku ba ba mwa butokwi, ne ba amuhezi ku nyaziwa ko kutuna ki Jehova, mi kwa mafelelezo katulo ye tuna ne i tile ku bona.—Deuteronoma 27:19; 28:15, 45.
19. Ki sifi se lu lukela ku zwelapili ku nyakisisa?
19 Ki kwa butokwa hakalo ku luna, ku itatuba ili luna ni ku bona haiba lu fita fa litibelelo za Jehova mwa taba ye! Se ki sa butokwa sihulu kacenu ka ku bona moya wa buitati ni likauhano wa lifasi. Lu kona cwañi ku ba ni kamuhelo ya Sikreste kwa baenyi mwa lifasi le li kauhani? Yeo ki taba ye ka buhisanwa mwa taba ye tatama.
[Litaluso za kwatasi]
a Kwa neku la puhisano ye tezi ya sisupo se, mu bone taba ya “Has Anyone Seen God?” (Kana ku Na Ni Y’a Boni Mulimu) mwa The Watchtower ya May 15, 1988, makepe 21-3.
Kana Mwa Hupula?
◻ Ki ifi taluso ya linzwi la mwa Bibele le li tolokilwe “ku amuhela baenyi”?
◻ Ki mwa linzila mañi m’o Jehova a li mutala o petahalile mwa ku ba ni kamuhelo kwa baenyi?
◻ Abrahama n’a fitile fa sipimo mañi mwa ku amuhela baenyi?
◻ Ki kabakalañi balapeli ba niti kaufela ha ba lukela ku ‘tundamena mwa ku amuhela baenyi’?