Ku Ambolisana—Ki Nto Ye Fita ku Bulelisana Fela

MU NAHANE sikwata sa bapoti ba ba buha naha ye bonahala hande hahulu. Nihailikuli sikwata kamukana ba bona pono ye swana, yo muñwi ni yo muñwi u i bona ka ku fapahana. Ki kabakalañi hakulicwalo? Kakuli yo muñwi ni yo muñwi ka buñwi u na ni mubonelo o fapahana. Ha ku na batu ba babeli ba ba yemi fa mayemelo a li mañwi a’ swana. Fahalimu a seo, haki mañi ni mañi ya toma mamelelo fa kalulo ye swana ya pono. Yo muñwi ni yo muñwi u fumana muinelo o’ fapahana ku ba o’ tabisa hahulu.

Ki nto ye swana ni mwahal’a linyalo. Mane ni ha ba lumelelana hahulu, ha ku na balikani ba babeli ba ba na ni mubonelo o’ swana mwa miinelo kaufela ya litaba. Munna ni musali b’a shutana mwa miinelo ye cwale ka maikuto, ze bonwi kwa bwanana, ni susuezo ya lubasi. Mibonelo ye s’a swani ye tahiswa ki seo i kona ku fita fa ku ba simbule sa likomano ze tuna. Muapositola Paulusi n’a bulezi ka ku utwahala hande kuli: “Ba ba nyala ba ka ba ni butuku ni matomola.”—1 Makorinte 7:28, The New English Bible.

Ku ambolisana ku kopanyeleza cwalo ni buikatazo bwa ku zwaka lishutano zeo mwa swalisano ya nama i liñwi. Seo si tokwa ku fumana nako ya ku bulelisana. (Mu bone sikwenda fa likepe 7.) Kono ki ze ñata ni ku fita ze amiwa.

Ku Bonisa Butali

Lishitanguti le liñwi la mwa Bibele li bulela kuli: “Pilu ya mutu ya talifile i mu bulelelisa ka butali; mi i ekeza kwa zibo ye mwa mulomo wa hae.” (Liproverbia 16:23) Linzwi la Siheberu le li tolokilwe sina ‘ku bulelelisa ka butali’ ka mutomo li talusa ku ba ni nahanisiso, ku tatubisisa litaba ka tokomelo mwa munahano. Kacwalo, sibaka se situna sa ku ambolisana ko ku buanyu ki pilu, isiñi mulomo. Muamboli yo munde u lukela ku ba mutu ya fita ku ba fela mubuleli; u lukela ku ba muteelezi ya utwela butuku. (Jakobo 1:19) U lukela ku lemuha maikuto ni litaba ze ipatile ze tahisa likezo ze bonahala za sinyalana ni yena.—Liproverbia 20:5.

Kamukwaufi? Fokuñwi seo si konwa ku petiwa ka ku talimisisa miinelo ye tahisize fapahano. Kana sinyalana ni mina u mwatas’a sineneketo ye tuna ya mwa maikuto ni ya kwa mubili? Kana butuku bo buñwi bw’a ekeza kwa muinelo wa sinyalana ni mina? “Ki ko ku tabisa hakalo ku fumana fela linzwi le li lukela ka nako ye lukela!” ki mo i bulelela Bibele. (Liproverbia 15:23, Today’s English Version) Kacwalo ku nyakisisa miinelo ku ka mi tusa k’u nga muhato ka mukwa o swanela.—Liproverbia 25:11.

Nihakulicwalo, hañata se si tisa lifapahano si na ni mutomo mwa litaba ze kwande a miinelo ya cwale.

Ku Utwisisa Litaba za Kwamulaho

Ze bonwi mwa bwanana li eza ze ñata hahulu mwa ku tahisa muinelo wa munahanelo wa luna mwa buhulu. Bakeñisa kuli bosinyalana ba zwa mwa mabasi a’ fapahana, mibonelo ye fapahana ha i konwi ku pimiwa.

Kezahalo ye ñwi ya kwaikale ye ñozwi mwa Bibele i fa mutala wa seo. Muta areka ya bulikani ne i kutisizwe mwa Jerusalema, Davida n’a bonisize tukufalelo ya hae fa nyangela. Kono ku cwañi kwa neku la musal’a hae Mikali? Bibele i talusa kuli: “Mikali mwan’a Saule h’a ukumela mwa lihaulo, a bona mulena Davida a tulaka, a bina fapil’a [Jehova, NW]; mi a mu shwaula mwa pilu ya hae.”—2 Samuele 6:14-16.

Mikali n’a bonisize muinelo wa ku tokwa tumelo wa ndat’ahe ya si ka luka, yena Saule. Ba ba fa maikuto fa litaba za Bibele bo C. F. Keil ni F. Delitzsch ba akaleza kuli leo ki lona libaka Mikali h’a bizizwe mwa 2Sa 6 timana 16 sina “mwan’a Saule” mwa sibaka sa ku bizwa sina musal’a Davida. Ku be cwañi kamba cwañi, komano ye ne i tatami mwahal’a bona i bonisa hande-nde kuli Davida ni Mikali ne ba si na mubonelo o’ swana wa kezahalo ye tabisa yeo.—2 Samuele 6:20-23.

Mutala wo u bonisa kuli likukuezo ze sa lemusehi ze zwelela kwa bwanana li kona ku tahisa kuli munna ni musal’a hae ba bone litaba ka mukwa o’ fapahana. Seo ki sa niti mane nihaiba kaufel’a bona ba swalisani hande mwa ku sebeleza Jehova. Sina ka mutala, musali ya n’a si ka fiwa kemelo ya mwa maikuto ye likani ha n’a li mwanana n’a kana a bonisa ku ba ni tokwahalo ye ipitezi ya ku boniswa ku amuhelwa ni ku wiswa pilu. Seo ne si kana sa bilaeza munn’a hae. “Ne ni ka mu bulelela kuli n’a mu lata h’a mwanda,” ki mwa n’a kana a makalela munna, “mi niteñi seo ne si si ke sa ba se si likani!”

Mwa muinelo wo, ku ambolisana ku ama muinelo wa kuli mutu “a si ke a tokomela za hae fela, kono a talime ni za ba bañwi.” (Mafilipi 2:4) Kuli ba ambolisane, munna u lukela ku bona musal’a hae ka mubonelo wa litaba za musali y’o za kwamulaho mi isiñi za yena munna. Mi, ka mo ku inezi fela, musali u swanela ku kukuezwa ku eza nto ye swana kwa neku la munn’a hae.—1 Makorinte 10:24.

Muta Litaba za Kwamulaho Li Ama ku Itusiswa Maswe

Cisehelo ya ka butu ki ye tokwahala sihulu haiba sinyalana ni mutu n’a swelwi likalala kamba ku itusiswa maswe mwa tobali ha n’a sa li mwanana—ka bumai, b’o ki but’ata bo bu sweli ku ata kacenu. Sina ka mutala, musali n’a kana a fumana kuli ka linako za swalisano ya tobali, h’a koni ku fapahanya kezahalo ya cwale ku ya kwamulaho, sinyalana ni yena ku sifosi, kamba liswalisano za tobali kwa ku itusiswa maswe ka tobali. Seo si kona ku ba se si zwafisa luli, sihulu haiba munna h’a nyakisisi taba ye tokwa hahulu mamelelo yeo ka ku ya ka mubonelo wa musal’a hae.—1 Pitrosi 3:8.

Hailif’o ha mu koni ku lukisa litaba za kwamulaho kamba ku felisa ka ku tala ze zwile mwateñi, mu kona ku eza ze ñata mwa ku omba-omba sinyalana ni mina ya mwa maswenyeho. (Liproverbia 20:5) Kamukwaufi? “Mina banna mu swanela ku lika ku utwisisa basali bao mu pila ni bona,” ki mwa n’a ñolezi Pitrosi. (1 Pitrosi 3:7, Phillips) Ku utwisisa linako za kwamulaho za sinyalana ni mina ki kalulo ye butokwa hahulu ya ku ambolisana. Ha ku si na mufelañeke wa ka ku ipeya mwa sibaka sa yo muñwi, manzwi a mina h’a na ku ba ni tuso.

Jesu ‘n’a utwile butuku’ ha n’a talimani ni ba ne ba kula, mane nihailikuli yena ka butu ni kamuta n’a si ka kula matuku ao ne ba kula. (Mateu 14:14) Ka ku swana, mina ka butu mwendi ha mu si ka ipumana kale mwa ku s’a iswa pilu kamba ku itusiswa maswe ko ku swana ni k’o musal’a mina n’a ipumani ku kona, kono mwa sibaka sa ku keshebisa manyando a hae a mwa munahano, mu lemuhe litaba za hae za kwamulaho, mi mu mu fe kemelo. (Liproverbia 18:13) Paulusi n’a ñozi kuli: “Cwale luna ba ba na ni mata, lu lukela ku lwala mifokolo ya ba ba fokola, isi ku yema fa se si lu tabisa luna fela.”—Maroma 15:1.

Ba Ba Swasizwe ki Mabifi

Linyalo li swana sina pizana ye tula hahulu. Ha li sinyiwa ki buhule, kolofalo ye tuna ya ezahala. (Liproverbia 6:32) Ki niti, haiba sinyalana ni yena ya si na mulatu a ikatulela ku swalela, tuemba ne tu kana twa mamekiwa hamoho ka ku kutisana mwa silikani. Kono m’andala a’ siyala, mi mwahal’a ku kanana, ne ku kana kwa ba ni tengamo ya ku talima kwa m’andala ao ni ku itusisa litaba za kwamulaho sina sikobiso.

Ku bifa ki muhato wa ka taho kwa ku s’a sepahala kwa sinyalana ni mutu. Kono haiba mu swalezi sinyalana ni mina, mu itibelele kwa ku tuhelela bunyemi bo bu s’a feli kuli bu sinye bunde bo mu petile ka kezo ya ku swalela. Ku si na taba ni kuli bu sisita fela mutu mwahali kamba ki bo bu lukululwa ka mukwa o si na makeke, bunyemi bo bu s’a feli bu holofaza bubeli bwa bosinyalana. Ki kabakalañi? Mualafi yo muñwi u akaleza kuli: “Haiba mu ikutwa ku nyemiswa ki sinyalana ni mina, ki kabakala kuli mu sa mu babalela. Kacwalo ka ku ikambusa kamba ku bata ku lombota, mu holofaza sinyalana ni mina ni ku isinyeza miinelo ili mina. Mu ekeza ku shandaula swalisano ye mu lakaza kuli kabe ne i li ye tezi.”

Ee, ka bunolo fela ha mu koni ku feza lifapahano mwa linyalo la mina mu s’a felisi bunyemi bwa mina. Kacwalo, ka nako yeo maikuto a li a ku s’a bifa, mu buhisane mo mu ikutwela ni sinyalana ni mina. Mu taluse libaka ha mu ikutwa ku nyemiswa, se mu tokwa kuli mu ikutwe ku felelwa ki pilaelo, ni se mu ka eza kuli mu buluke swalisano. Ni kamuta mu si ke mwa itusisa litaba za kwamulaho sina sikobiso sa ku fumana ka sona mayemo a’ tiile mwa kañi.

Ku Ipeya ku ze Kola ku Holofaza ku Ambolisana

Linyalo li b’a nga mwa manyando sinyalana ni yena ha itusisa maswe lino kamba milyani. Sinyalana ya si ka ipeya ku ze kola n’a kana a ba mwa muinelo o swana ni wa Abigaili, ka mo u taluselizwe mwa Bibele. Munn’a hae Nabali ha “n’a kozwi hahulu,” Abigaili n’a nze a lika ka buikatazo bo butuna ku sikulula miinelo ye tahiswa ki likezo ze butoto za munn’a hae. (1 Samuele 25:18-31, 36) Manyalo ao yo muñwi wa bosinyalana a yongobezi mwa ku ipeya ku ze kola mi yo muñwi a ipumana mwa muinelo wa ku lika ku cinca likezo za ya ipeile ku ze kola hañata a swana ni lapa la bo Nabali ni Abigaili.a

Ka ku utwahala, kimululo ye tuna ya ba teñi muta y’a ipeile ku ze kola a kalisa ku ba ni miinelo ye minde. Kono ao ki makalelo fela. Mu nahane ka za liñungwa le lituna le li ngundunganya toloponyana. Mandu a’ wa, likota za sinkaulwa, mihala ya luwaile i wela fafasi. Ku ba ni tabo ye tuna liñungwa leo ha li fela. Kono cwale musebezi o mutuna wa ku lukisa lika w’a tokwahala. Ki nto ye swana ni muta sinyalana a kalisa ku ba ni miinelo ye minde. Liswalisano ze ne li sinyehile li lukelwa ku lukiswa sinca. Ku sepana ni busepahali li lukelwa ku tomwa sinca. Linzila za ku ambolisana li tokwa ku yahiwa sinca. Ku ya n’a ipeile ku ze kola y’a sweli ku cinca, kona ku lukiswa sinca kwa lika k’o kwa hanyinyani-hanyinyani ki kalulo ya “mutu yo munca” y’o Bibele i tokwa kuli Bakreste ba tahise. Mutu yo munca y’o u lukela ku kopanyeleza “ku shemunwa mwa mihupulo ya lipilu za mina.”—Maefese 4:22-24.

Tuto ya Bibele ne i konisize Leonard ni Elaine ku tuhela ku itusisa maswe milyani, kono mihupulo ya lipilu ne i si ka kalisa kale ku sebeza ka ku tala.b Hañi-hañi ku ipeya ku ze kola ko kuñwi kwa kalisa. “Ka lilimo ze 20 ne lu likile ku sebelisa likuka za Bibele ni ku ba ni linyalo le li kolwisa, kono ka nako kaufela ne lu palelwa ku peta seo,” ki mw’a bulelela Elaine. “Ku ipeya ku ze kola kwa luna ne ku lu ndondwezi luli. Ne lu sa koni ku li felisa ka ku ituta kamba ku lapela.”

Leonard ni Elaine ne ba batile kelezo kuli ba utwisise se si tisa ku ipeya ku ze kola kwa bona. Litaba za ka bunako ze zwelela ku “mutanga ya sepahala, ya na ni kutwisiso” ka za ku itusisa maswe banana, bundalabangwana, ni ku kuteka basali se li bile ze na ni tuso ye nongile fa taba.c (Mateu 24:45-47) “Lu tusizwe ku lukisa lisinyehelo ni ku kutisa sinca swalisano ya luna,” ki mw’a bulelela Elaine.

Ku Tatulula But’ata

Rebeka n’a ikutwile ku kalelwa ko kutuna ka za basali ba mwan’a hae Isau. Ka ku saba kuli mwan’a hae yo muñwi, Jakobo, n’a ka latelela mutala wa Isau, Rebeka a tahisa maikuto a hae a ku zwafa ku munn’a hae, Isaka, ka ku mu bulelela kuli: “Ni tinilwe ki bupilo, kabakala bana ba basizana ba Heti; haiba Jakobo a ka nga musali kwa bana ba Heti, kwa basizana ba ba mwa naha ye, bupilo bwa ka, fo, bu ni tusañi?”—Genese 27:46.

Mu lemuhe kuli hailif’o Rebeka n’a bulezi ka ku tiya ka za maikuto a hae, n’a si ka nyaza Isaka ka butu. N’a si ka bulela kuli, “Ki mulatu wa mina!” kamba kuli, “Mu swanela ku zamaisa hande muinelo wo!” Ka ku fapahana, Rebeka n’a itusisize linzwi la “ni” ili ku talusa ka m’o but’ata b’o ne bu mu amela. Muatumelelo w’o ne u tahisize kuli Isaka a mu utwele butuku, mi isiñi takazo ya ku ikwangela. Ka ku s’a utwa ku ba y’a nyazizwe ka butu, muhato wa Isaka kwa kupo ya Rebeka ne li wa ka putako ka mo ku bonahalela fela.—Genese 28:1, 2.

Banna ni basali ba ba mwa linyalo ba kona ku ituta se siñwi kwa mutala wa Rebeka. Muta ku ba ni ku s’a lumelelana, mu lwanise but’ata mwa sibaka sa ku itwanisa. Ka ku swana ni Rebeka, mu bonise ku zwafa kwa mina ku zwelela kwa mubonelo wa ka mo ku mi amela. “Ni zwafile kabakala . . .” kamba, “Ni ikutwa ku s’a utwisiswa bakeñisa . . .” ki ze buanyu hahulu ku fita “Mwa ni zwafisa!” kamba, “Ni kamuta ha mu ni utwisisi!”

Ku Fita k’u Nga Fela Nako ye Telele

Linyalo la bosinyalana ba butu ba pili, bo Adama ni Eva, ne l’i ngile lilimo ze myanda-nda, ba nze ba tahisa lubasi lwa bana ba bashimani ni ba basizana. (Genese 5:3-5) Kono seo hasi talusi kuli linyalo la bona ne li swanelwa ku likanyiswa. Kwa makalelo, moya wa buipanguli ni ku s’a tokomela milao ye lukile ya Mubupi ne ku sinyize tamo ya bona ya nama i liñwi.

Ka ku swana, linyalo kacenu ne li kana l’a nga nako ye telele, niteñi ne li kana la sa ba ni linzila za ku ambolisana. Minahanelo ye se i ndondwezi mutu ka ku tiya ni litengamo za butu ze s’a swaneli ne li kana za tokwa ku zwisiwa teñi. (Mu bapanye 2 Makorinte 10:4, 5.) Yeo ki kezahalo ye zwelapili ya ku ituta. Kono buikatazo bo bu tokwahala teñi ki bo bu swanela. Jehova Mulimu ki ya na ni cisehelo ye tungile mwa tukiso ya linyalo, kakuli ki yena Mubupi wa lona. (Malaki 2:14-16; Maheberu 13:4) Kacwalo, haiba lu peta kalulo ya luna, lwa kona ku ba ni buikolwiso bwa kuli u ka lemuha buikatazo bwa luna ni ku lu fa butali ni m’ata ze tokwahala mwa ku onga-onga ku pongana kufi kamba kufi kwa ku ambolisana kwa mwa linyalo.—Mu bapanye Samu 25:4, 5; 119:34.

[Litaluso za kwatasi]

[Mbokisi fa likepe 6]

“Matakala ne a filwe nako ye ñata ni ku fita!”

MUNNA ni musal’a hae ba ne ba fumana but’ata mwa linyalo ne ba kupilwe ku akaleza buñata bwa nako ye ne ba sebelisa mwa ku zwisa matakala mwa ndu ka viki ni viki. Kalabo ya bona ne li ya kuli ne li mizuzu ye bat’o ba ye 35 ka viki, kamba mizuzu ye 5 ka zazi. Cwale ne ba buzizwe ka za nako ye ne ba sebelisa mwa ku ambolisana hamoho. Munn’a n’a makalile hahulu. “Matakala ne a filwe nako ye ñata ni ku fita!” ki mwa n’a bulelezi, ni ku ekeza kuli: “Lwa ipuma haiba lu nahana kuli mizuzu ye ketalizoho ka zazi ki ye likani mwa ku buluka linyalo. Mi ka buniti fela haki nako ye likani mwa ku tahisa kuli linyalo li zwelepili.”

[Mbokisi fa likepe 7]

Mu Tome Miezezo

◻ Mu buhisane taba i liñwi ka nako (1 Makorinte 14:33, 40)

◻ Mu bonahaze maikuto; mu si ke mwa tamana litaba (Genese 27:46)

◻ Mu si ke mwa natana (Maefese 5:28, 29)

◻ Mu si ke mwa shendana (Liproverbia 26:20)

◻ Mu be ni mulelo wa ku kutisa sinca silikani, isiñi ku wina (Genese 13:8, 9)