Pupo I Bulela Kuli, “Ha Ba Na Mo Ba ka Itatulela”

“Za Mulimu ze sa bonwi, ona mata a hae a kamita ni bumulimu bwa hae, ki ze bonahala hande haisamba lifasi li ezwa, inze li lemuhiwa mwa misebezi ya hae. Hakulicwalo ha ba na mo ba ka itatulela.”—MAROMA 1:20.

 1, 2. (a) Ki pilaelo ifi ye tuna yeo Jobo n’a fitisize ku Jehova? (b) Ki ku inyaza kufi k’o Jobo n’a ezize hamulaho?

JOBO, munna wa mwa linako za kwaikale ya n’a bile ni busepahali ku Jehova Mulimu bo bu tiile, n’a beilwe mwa tiko ye tuna hahulu ki Satani. Diabulosi n’a tahisize kuli Jobo a latehelwe ki liluwo la hae kaufela la kwa mubili, n’a tahisize lifu kwa bana ba hae ba bashimani ni ba basizana, mi n’a mu nyandisize ka butuku bo bu nyenyisa. Jobo n’a nahanile kuli ne li Mulimu ya n’a mu tahiseza likayamana leo, mi a bilaela hahulu ku Jehova, kuli: “Kana kwa swanela kuli u ni limbe, . . . kuli u batisise mulatu wa ka, mi u buzisise bumaswe bwa ka, ibo u ziba kuli ha ni na mulatu?”—Jobo 1:12-19; 2:5-8; 10:3, 6, 7.

² Hamulaho wa nakonyana ku zwa f’o, manzwi a Jobo ku Mulimu ne a bonisize petuho ye tezi: “Ne ni bulela litaba ze ni sa utwisisi, ze komokisa hahulu ni ku fita, ze ne ni sa zibi. Ne ni utwile za hao ka lizebe fela, kono cwale meto a ka a ku bona. Kabakaleo ni ipona bumaswe mi na inyaza, mwa maluli ni mwa mulola.” (Jobo 42:3, 5, 6) Ki sika mañi se ne si ezahalile se ne si cincize mubonelo wa Jobo?

 3. Ki mubonelo ufi o munca w’o Jobo n’a fumani ka ku ama kwa pupo?

³ Mwahal’a likezahalo zeo, Jehova n’a atumezi Jobo inz’a li mwa liñungwa. (Jobo 38:1) N’a zwezipili ku buza Jobo lipuzo ze ñata. ‘Ne u inzi kai ha ne ni toma lifasi? Ki mañi ya na kwalezi liwate ka likwalo ni ku toma maciñekelo f’o mandinda a lona a kona ku fita? Kana w’a kona ku tahisa kuli malu a nelise pula ya ona fa lifasi-mubu? Kana w’a kona ku melisa bucwañi? Kana w’a kona ku tama hamoho litopa za linaleli ni ku li etelela mwa linzila za zona?’ Mwahal’a Jobo likauhanyo 38 ku isa 41 za buka ya Jobo, Jehova n’a zwezipili ku buza Jobo lipuzo zeo kaufela ni ze ñwi ze ñata ka za pupo ya Hae. N’a tahisize kuli Jobo a bone fapahano ye tuna ye mwahal’a Mulimu ni mutu, ili ku hupulisa Jobo ka ku tiya ka za butali ni m’ata ze bonisizwe mwa pupo ya Mulimu, ili lika ze kwahule hahulu ni ku konwa ku eziwa ka m’ata a Jobo kamba mane ku li utwisisa. Jobo, ka ku makaliswa hahulu ki m’ata a matuna ao ni butali bo bu s’a konwi ku utwisiswa bwa Mulimu ya m’ata kaufela ka mo bu sinulezwi mwa lika Z’a bupile, n’a sabile hahulu h’a hupula kuli n’a bile ni bundume bo bu kashwau bwa ku kanana ni Jehova. Kacwalo n’a bulezi kuli: “Ne ni utwile za hao ka lizebe fela, kono cwale meto a ka a ku bona.”—Jobo 42:5.

 4. Ki sifi se lu swanela ku lemuha ku zwelela kwa lika z’a bupile Jehova, mi muinelo ki ufi ku ba ba palelwa ku si bona?

⁴ Hamulaho wa lilimo ze myanda-nda muñoli yo muñwi wa litaba za Bibele y’a buyelezwi n’a bulezi ka ku tiisa taba ya kuli tulemeno twa Jehova tu konwa ku bonwa ka lika z’a bupile. Muapositola Paulusi n’a ñozi kwa Maroma 1:19, 20 kuli: “Sa Mulimu se si konahala ku zibwa, si bonahezi kwa batu; kakuli Mulimu u ba bonisize sona. Kakuli za Mulimu ze sa bonwi, ona mata a hae a kamita ni bumulimu bwa hae, ki ze bonahala hande haisamba lifasi li ezwa, inze li lemuhiwa mwa misebezi ya hae. Hakulicwalo ha ba na mo ba ka itatulela.”

 5. (a) Ki tokwahalo ifi ya ka taho yeo batu ba na ni yona, mi ba bañwi ba i taleleza cwañi ka mukwa o’ si ka luka? (b) Akalezo ya Paulusi kwa Magerike ba mwa Atene ne li ifi?

⁵ Mutu n’a bupilwe a na ni tokwahalo ya ka taho ya ku bata ku lapela m’ata a’ pahami ni ku fita. Dr. C. G. Jung, mwa buka ya hae ye bizwa The Undiscovered Self, n’a amile kwa tokwahalo yeo sina “mubonelo wa ka sipepo o’ fumaneha fela ku mutu, mi ku bonahala kwa ona ku konwa ku fumanwa mwa litaba kaufela za butu ze ezahezi.” Muapositola Paulusi n’a bulezi ka za takazo ya ka taho ya mutu ya ku bata ku lapela, ili nto ye talusa libaka Magerike ba mwa Atene ha ne ba ezize maswaniso ni lialetare za milimu ye miñata, ye zibwa ni ye s’a zibwi. Paulusi hape n’a ba bonisize Mulimu wa niti mi n’a bonisize kuli ba swanela ku taleleza yona tengamo yeo ya ka sipepo ka nzila ye nepahezi ka ku bata Jehova yena Mulimu wa niti, “ha ba nze ba babatela, ba ka swana ba mu fumana, nih’a sa ini kwahule ni mutu ni mutu wa luna.” (Likezo 17:22-30) Ka mo lu bezi bukaufi kwa lika z’a bupile, ki ka mo lu bezi bukaufi ni kwa ku utwisisa miinelo ni tulemeno twa hae.

Mupotoloho O’ Komokisa wa Mezi

 6. Ki tulemeno tufi twa Jehova to lu bona mwa mupotoloho wa mezi?

⁶ Ki tulemeno tufi twa Jehova to lu lemuha, sina ka mutala, mwa buikoneli bwa malu a’ bonahala inge mafufa bwa ku buluka litani ze ñata za mezi? Lu bona lilato ni butali bwa hae, kakuli kacwalo u fa lufafazani lwa pula kwa neku la ku tuseha kwa lifasi-mubu. U eza seo ka tukiso ye komokisa ye ezahala ka mupotoloho wa mezi, o’ bulezwi kwa Muekelesia 1:7, kuli: “Linuka kaufela li bubiseza mezi mwa liwate, ibo liwate ha li tali; mi linuka li nze li isa mezi mo li se li a isize.” Buka ya mwa Bibele ya Jobo i bulela ka ku nonga ni ku fita fa taba ka m’o seo si ezahalela.

 7. Mezi a zamaya cwañi ku zwa mwa liwate ku ya kwa malu, mi malu a’ swana sina mafufa a kona cwañi ku buluka litani ze ñata za mezi?

⁷ Mezi a linukana h’a bubela kwa liwate, a’ ini k’o. Jehova “u’ nga malotoli a mezi ku zwa mwa liwate mi u minulusa pula ku zwa mwa mbundu y’a ezize.” Bakeñisa kuli mezi ao a mwa muinelo wa moya o’ kolobile mi kwa mafelelezo a ba mbundu ye sisani, “malu a nyendaela a yemi mwahalimu, ili musebezi o’ makalisa wa buc’aziba bwa hae bo bu petehile.” (Jobo 36:27; 37:16; The New English Bible) Malu a’ kuk’ana ka nako yeo kaufela a li mbundu: “U tamelela mezi mwa malu a hae—mbundu ha i hasanyiwi ki buima bwa ona.” Kamba sina mo i bulelela toloko ye ñwi: “U buluka mezi a kwalezwi mwa malutuna, mi malu h’a punyiwi ki buima bwa ona.”—Jobo 26:8, The Jerusalem Bible; NE.

 8. Ki ka mihato ifi ye fapahana “linkwana za kwa lihalimu” li fulekwa mi mupotoloho wa mezi u fita fa ku kwana?

⁸ “Ki mañi . . . ya kona ku fuleka linkwana [ze] za kwa lihalimu” ili ku tisa kuli pula i nele fa lifasi-mubu? (Jobo 38:37) Ki Y’o “buc’aziba bwa hae bo bu petehile” ne bu tahisize kuli li be mwa sibaka m’o pili, y’a “minulusa mezi mwa mbundu y’a ezize.” Mi ki sika mañi se si tokwahala mwa ku minulusa malotoli a pula ku zwa mwa mbundu? Ku lukela ku ba ni tuñomotonyana to tu nyinyani hahulu, to tu cwale ka tubeke twa liluli kamba twa lizwai—ili to tu eza palo ye mwahal’a likiti-kiti ni likiti-kiti ze myanda-nda mwa kalulo ye ñwi ni ye ñwi ya cubic centimeter ya moya—mi t’o tu sebeza sina mutomo ku w’o malotoli a kolamena. Ku akalezwa kuli ku tokwahala tulotolinyana twa mwa malu to tu eza lule kuli ku be ni lilotoli la pula la kamita. Ki hamulaho fela wa kezahalo yeo malu a kona ku topotokiseza mezi a ona fa lifasi-mubu ili ku t’o eza linukana ze kutisa mezi ao kwa liwate. Kacwalo mupotoloho wa mezi w’a kwana hande-nde. Kana zeo kaufela li kona ku itahela fela? “Ha ba na mo ba ka itatulela” luli!

Simbule se Siñwi sa Butali bwa Salumoni

 9. Ki sifi seo Salumoni n’a fumani ku ba se si makalisa ka za mufuta o muñwi wa butwa?

⁹ Mwa lifasi mwa linako za kwamulaho, butali bwa Salumoni ne bu si na bo bu likana ni bona. Buñata bwa butali b’o ne bu ama pupo ya Jehova: “[Salumoni] a bulela ni za likota, ku kala ka sidare ya kwa Lebanoni, ku isa kwa hisopa ye imelela fa mamota; a bulela ni za lifolofolo, za libatana, za linyunywani, ni za ze zamaya ka mba, ni za litapi.” (1 Malena 4:33) Ne li Mulena Salumoni y’a swana y’o ya n’a ñozi kuli: “Wena ya buzwa, u ye kwa butwa, u shalime mukwa wa bona, u talife; Ha bu na nduna, kamba muzamaisi ni mutatubi; Nihakulicwalo, bu itukiseza sico sa bona litabula, bu ipulukela sona ha ku kutulwa.”—Liproverbia 6:6-8.

10. Swanisezo ya Salumoni ka za butwa bo bu kutula ne i fumanwi cwañi ku ba ya niti?

¹⁰ Ki mañi ya n’a lutile butwa b’o ku buluka lico mwa litabula za ku ifepa ka zona mwahal’a maliha? Ka lilimo ze myanda-nda ku nepahala kwa taba ya Salumoni ka za butwa b’o bo ne bu kutula lipeu ni ku li buluka kuli bu itusise zona maliha ne ku hononwa. Ne ku si na ya n’a fumani bupaki bufi kamba bufi bwa ku ba teñi kwa bona. Niteñi, ka 1871, muituti wa limela ni lifolofolo wa kwa Britain n’a fumani lishete za bona za mwa mubu, mi ku nepahala kwa Bibele mwa ku biha ka za bona ne ku koñomekilwe. Kono butwa b’o ne bu bile cwañi ni butali bwa ku zibela cimo mwa litabula kuli silami sa maliha s’a atumela ni butali bwa ku ziba sa ku eza ka za seo? Bibele yona ka sibili i talusa kuli buñata bwa lika za bupile Jehova li na ni butali bo buñwi bo bu beezwi cimo ku zona kuli li punyuhe. Butwa bo bu kutula b’o ki bo bu amuhezi mpo yeo ku zwa ku Mubupi wa zona. Liproverbia 30:24 i bulela ka zeo kuli ki “ze butali hahulu.” Ku bulela kuli butali bo bu cwalo ne bu ka taha fela ku si na ketelelo ha ku utwahali luli; ku palelwa ku lemuha Mubupi y’a butali y’a bu tahisize ha ku konwi ku itatulwa.

11. (a) Ki kabakalañi kotatuna ya sequoia haili ye makalisa cwalo? (b) Ki sifi se si makalisa hahulu ka za muhato wa pili mwa kezahalo ya photosynthesis?

¹¹ Mutu y’a kwa lisina la kotatuna ya sequoia, y’a mbwetukisizwe ki ku makalisa kwa butuna bwa yona, ka ku utwahala fela u ikutwa inge kokwani ye nyinyani fela. Butuna bwa kota yeo ki bo bu komokisa: mwa butelele i eza limita ze 90, mwa bukima i eza limita ze 11, mukita wa likwati u eza limita ze 0.6, mibisi i yambalakana sibaka se si eza mahekele a’ 1.2 ku isa ku a’ 1.6. Niteñi, se si komokisa ni ku fita ki miinelo ya za sayansi ye amilwe mwa ku hula kwa yona. Matali a yona a’ nga mezi kwa mibisi, moya wa carbon dioxide ku zwa mwa mbyumbyulu, ni m’ata a’ zwa kwa lizazi a’ sebeza mwa ku tahisa lico za yona ze munati mi a zwisa moya wa oxygen—ili kezahalo ya ku ikezeza lico kwa limela ze tala ye bizwa photosynthesis ye ama ku sebelisana kwa ku kopana-kopana ko ku eza 70 kwa tungwali-ngwali twa za milyani, ili k’o ku s’a utwisisiwi kaufel’a kona. Ka ku komokisa, muhato wa pili u itingile fa liseli le li zwa kwa lizazi la mubala o’ lukela, le li shamb’okani ka mo ku lukelela; hakusicwalo ne li si ke la ikungelwa ki tungwali-ngwali to tu bizwa chlorophyll kuli tu kalise kezahalo ya photosynthesis.

12. (a) Ki sika mañi se si komokisa mwa ku itusisa mezi kwa kota ye bizwa sequoia? (b) Ki kabakalañi nitrogen ha i tokwahala mwa ku hula kwa limela, mi mupotoloho wa yona u kwanisiwa cwañi?

¹² Se si komokisa hape ki taba ya kuli kota yeo i kona ku hoha mishulundu ya mezi ku zwa kwa mibisi ku isa kwa njongonjongo ya yona kotatuna yeo ya butelele bo bu eza limita ze 90. Mezi a’ hohiwa ki a mañata ku fita a’ tokwahala kwa neku la kezahalo ya photosynthesis. A’ s’a sebeliswi a zwela mwa matali ku ya mwa moya ka kezahalo ye swana ni ku fufulelwa ye bizwa transpiration. Seo si ezisa kota ku ba ye batiswa ki mezi, ka mukwa o’ bata ku swana ni ku batiswa kwa luna ki kezahalo ya ku fufulelwa. Kwa neku la ku tahisa ma-protein a’ itusiswa mwa ku hula, tungwali-ngwali twa nitrogen tu tokwa ku ekeziwa kwa lico ze munati, ni ze tahisa m’ata. Litali ha li koni ku sebelisa nitrogen y’e ngiwa mwa moya, kono likokwani ze nyinyani hahulu za mwa mubu li kona ku cinca nitrogen ye mwa muinelo wa moya ye mwa mubu ni ku i eza likope-kope ze bizwa nitrates ni nitrites ze kona ku shengunuka mwa mezi, ao cwale a zamaya ku zwa kwa mibisi ku ya kwa matali. Limela ni lifolofolo ze itusisize nitrogen ye mwa ma-protein a zona ha li shwa ni ku bola, nitrogen yeo y’a zwa, ili ku kwanisa mupotoloho wa nitrogen. Ku zeo kaufela, ku tatezana kwa miinelo ko ku mwateñi ki ko ku mbwetukisa, ili nto ye s’a koni ku ikezahalela fela.

Li Si Na Pulelo Kamba Manzwi Kamba Mulumo, Z’a Bulela!

13. Ki sifi seo mahalimu a’ tezi linaleli ne a bulezi ku Davida, mi a zwelapili ku bulela sika mañi ku luna?

¹³ Poniso ya Mubupi ya mwa lihalimu fa busihu bo bu tezi linaleli bo bu ezisa babuhi ku ikutwa ku bata ku fa likute ki ye komokisa hakalo! Kwa Samu 8:3, 4, Davida n’a bonisize likute la n’a ikutwa ka ku bulela kuli: “Ha ni buha mahalimu a hao, musebezi wa minwana ya hao, kweli ni linaleli z’o beile mwateñi; Ni li: Mutu ki mañi kuli u mu hupule? Ni mwan’a mutu ki mañi kuli u mu babalele?” Ku ba ba na ni meto a ku bona, mazebe a ku utwa, ni pilu ya ku ikutwa, mahalimu a’ tezi linaleli a, a’ bulela, sina mo ne a ezeza ku Davida: “Mahalimu a bulela kanya ya Mulimu.”—Samu 19:1-4.

14. Ki kabakalañi m’ata a ye ñwi ya linaleli h’a li a butokwa hahulu ku luna?

¹⁴ Ka mo lu zibela ze ñata ka za linaleli, ki ka mo li bulelela hahulu ku luna. Kwa Isaya 40:26, lu memiwa ku lemuha m’ata a zona a matuna: “A mu talime lihalimu, mu buhe: Ya ezize zeo ki mañi? Ki Yena ya zamaisa limpi za zona ka mulao, ya li biza kaufela ka mabizo; ka butuna bwa mata a hae ni kabakala bulena bwa hae bo bu tiile, ha ku na ye tokwahala.” M’ata a’ hoha lika ni butuna bwa m’ata a i liñwi ya zona, lona lizazi la luna, a buluka lifasi mwa sikuka sa lona, a hulisa limela, ni ku lu fa mufutumala, a tahisa kuli ze pila li kone ku fumaneha fa lifasi-mubu fa. Muapositola Paulusi ka ku buyelelwa n’a bulezi kuli: “Naleli i fapana ni naleli ye ñwi kwa kanya.” (1 Makorinte 15:41) Sayansi i ziba ka za linaleli z’e li mazazi ze swana ni lizazi la luna, hape ni linaleli za lundandala lo lu futumala hahulu, linalelituna za lundandala lo lu bata, linalelinyana ze sweu ili ze s’a benyi hahulu, linaleli ze bukiti hahulu, ni linaleli ze benya hahulu ze tunya ni ku tahisa m’ata a mañata hahulu.

15. Ki lika mañi zeo batahisi ba lika za bumapanga-panga ba bañata ba itutile ku zwelela kwa pupo ni ku lika ku li likanyisa?

¹⁵ Ba bañata ba ba tahisa lika za bumapanga-panga ba itutile ku ze bupilwe mi ba likile ku likanyisa buikoneli bwa libupiwa ze pila. (Jobo 12:7-10) Mu lemuhe miinelo ye sikai fela ye zwile mubano ya pupo. Linyunywani za mwa liwate ze na ni lilama ze ñwi ze kusufaza ku lungalala kwa mezi a liwate; litapi ni mitome ze tahisa mulilo wa magesi; litapi, mifuta ye miñwi ya bulo, ni likokwani ze tahisa lumonyi lo lu s’a futumali; bosikampafwa ni lifolofolo za mwa liwate ze bizwa li-dolphin ze itusisa mukwa wa ku lemuha ku ba teñi kwa lika ka ku kwenuha kwa mulumo ha u nata fa lika zeo; malao a’ panga linjango za mapampili; butwa bo bu yaha matanelo; liumbi ze yaha miundo ye tibela mezi; linoha ze na ni buikoneli bwa ka taho bwa ku tatubisisa buñata bwa mufutumala; likokwani za mwa masa ze itusisa za ku buyelela teñi ze telele ze umbuka mwa mezi ni lipulukelo za moya mwatas’a mezi; libupiwa ze bizwa octopus ze zamaya ka ku kashiwa ki mezi ao li kashize; mauyi a’ tahisa mifuta ye supile ya buanda bwa ona mi a eza minyako y’e swasa, tunyandi, ni lipiki za ku kwecekisa mi a na ni bana ba ba pila mwa lipangaliko ze futezwi moya ze fufa-fufa, ze zamaya likiti-kiti za likilomita ili mwahalimu hahulu; litapi ni mifuta ya linkala ze itusisa lipulukelo za mezi kwa neku la ku cimbauka ni ku nwela inge litimela za mwa mezi ze bizwa submarine; ni linyunywani, likokwani, likulu za mwa liwate, litapi, ni lifolofolo ze pet’anga misipili ye makalisa ya ku shimbulukela kwa likalulo li sili—ili buikoneli bo bu s’a konwi ku taluswa ki sayansi.

16. Ki liniti lifi za sayansi zeo Bibele ne i ñozi lilimo ze likiti-kiti pili sayansi i si ka li ziba kale?

¹⁶ Bibele ne i ñozi litaba ze ñwi za sayansi ze buniti likiti-kiti za lilimo pili sayansi i si ka li ziba kale. Mulao wa Mushe (mwa lilimo za mwanda wa bu-16 B.C.E.) ne u bonisize ku lemuha likokwani ze tisa matuku likiti-kiti za lilimo pili Pasteur a si ka eza cwalo. (Livitike, likauhanyo 13, 14) Mwa lilimo za mwanda wa bu-17 B.C.E., Jobo na bulezi kuli: “U paheka lifasi fahalimu a nto ye siyo.” (Jobo 26:7) Lilimo ze sikiti pili Kreste a si ka taha kale, Salumoni n’a ñozi ka za mupotoloho wa ku zamaya kwa mali mwa misinga; sayansi ya za bualafi ne i bile ni ku libelela ku fitela mwa lilimo za mwanda wa bu-17 kwa neku la ku ziba ka za ona. (Muekelesia 12:6) Pili nako yeo i si ka fita kale, Samu 139:16 ne i bonahalize ku ba ni zibo ka za mutomo wa sibupeho: “Meto a hao a ni boni, ha ne ni li nto ye si ka petahala, mi mwa buka ya hao, lilama za ka kaufela ne li ñozwi, ha ne li nze li bupiwa ka zazi ni zazi, nako ye ne ku si na niheba li li liñwi la zona.” Mwa lilimo za mwanda wa bu-7 B.C.E., pili baituti ba limela ni lifolofolo ba si ka utwisisa kale ka za misipili ya ku shimbuluk’anga, Jeremia n’a ñozi, sina mo ku ñolezwi kwa Jeremia 8:7 kuli: “Mbondwanyuni mwa lihalimu i ziba nako ya ku eza musipili, liiba ni kambimbi ni liowanyi li ziba nako ya ku shimbuluka.”—NE.

“Mubupi” Ye Ba Keta Ba Ba Lumela mwa ku Ipilaula kwa Lika

17. (a) Ki sifi seo Maroma 1:21-23 i bulela ka za ba bañwi ba ba hana ku bona Mubupi y’a butali y’a ezize ze bupilwe ze makalisa? (b) Ka muhupulo o muñwi, ki sika mañi seo ba ba lumela mwa ku ipilaula kwa lika ba keta sina “mubupi” wa bona?

¹⁷ Liñolo le liñwi li bulela ka za ba bañwi ba ba hana ku lemuha Mubupi y’a butali y’a ezize libupiwa ze makalisa kuli: “Ba fetuhile ba ba si na tuso mwa mihupulo ya bona, mi lipilu za bona ze tokwa kutwisiso za unsufala. Ba kozwi butali bwa bona, mi ba fetuhile matanya; Mi kanya ya Mulimu Ya sa shwi, ba i fetuzi maswaniso a’ likanyisa mutu ya shwa, ni linyunywani, ni lifolofolo za mautu a mane, ni ze zamaya ka mba.” “Ba fetuzi niti ya Mulimu ku i eza lishano, mi ba kubamezi ni ku sebeleza sibupiwa, bakeñisa Mubupi.” (Maroma 1:21-23, 25) Ki nto ye swana ni ku ba sayansi ya za ku ipilaula kwa lika, ili bao, ka mo ku inezi fela, ba lumbeka ku tatamana ko ku zwelapili kwa ze pila za selusi i liñwi-bulo-litapi-limbotwe-bihahabe-lifolofolo-“linjoko ze li batu” kuli ki zona “mubupi” wa bona. Niteñi, b’a ziba kuli ka buniti fela ha ku na nto ye pila ye na ni selusi i liñwi ye si ka tatezana ye tateka ku zwelapili kwa ku tatamana k’o. Nto ye pila ye si ka tatezana ka ku fitisisa ye zibahala i na ni li-atom ze eza bolule ba ba likiti ze mwanda, ye na ni ku kopana-kopana kwa tungwali-ngwali twa za milyani ko ku eza likiti-kiti ili ko ku ezahala mwahal’a yona ka nako ye swana.

18, 19. (a) Ki mañi Ya na ni tukelo ya ku fiwa tumbo ka za ku simulula bupilo? (b) Ki ze ñata cwañi za lika z’a bupile Jehova ze lu kona ku bona?

¹⁸ Jehova Mulimu ki yena Mubupi y’a tahisize bupilo. (Samu 36:9) Ki yena Mutateki wa Lika. Libizo la hae, la Jehova, li talusa kuli “U tahisa ku ba teñi.” Ha lu koni ku bala z’a bupile. Ka buniti fela ku na ni ze eza bolule-lule ze fita z’a lemuhile mutu. Samu 104:24, 25 i ama ku seo kuli: “[Jehova, NW], misebezi ya hao ki ye miñata cwañi! Kaufel’a yona i bonahala ku ezwa ka butali.” Jobo 26:14 ki y’e utwahala hande ku seo: “Niha mu bona cwalo, ze ki linto ze kwatuko a linzila za hae, ka lizebe za luna lu utwa mulumo o munyinyani fela wa zona; Kono kabe ki mishika ya mata a hae, n’e ka utwisezwa ki mañi?” Lu bona ze kwatuko ze nyinyani, lu utwa mishoboto ye minyinyani, kono ha lu koni ku utwisisa taluso luli ya mushika wa hae o’ m’ata.

¹⁹ Niteñi, kwa neku la ku mu bona, lu na ni simbule se sinde hahulu se si fita sa pupo ya hae ye bonwa. Simbule seo se sinde ni ku fita ki Linzwi la hae, yona Bibele. Ki kwa simbule seo lu sikuluhela cwale mwa taba ye tatama.

Kana Mw’a Hupula?

◻ Ki sifi seo Jobo n’a zibile muta Jehova n’a bulezi ku yena mwa liñungwa?

◻ Ki kabakalañi Paulusi ha n’a bulezi kuli ba bañwi ne ba si na mo ne ba ka itatulela?

◻ Mupotoloho wa mezi u sebeza cwañi?

◻ Ki ze butokwa lifi zeo liseli la lizazi li lu ezeza?

◻ Ki liniti lifi za mwa sayansi zeo Bibele ne i sinuzi pili sayansi i si ka li ziba kale?