Jerusalema—kana Mu I Tabela ‘Ku Fita Se Mu Tabela Kaufela’?

“Lilimi la ka a li lamatele fa mitahali ya ka, . . . ha ni sa tabeli Jerusalema ku fita se ni tabela kaufela.”—SAMU 137:6.

 1. Buñata bwa bahapiwa ba Majuda ne b’a nga cwañi munzi wa Mulimu o ketilwe?

NE SE ku fitile lilimo ze bat’o ba ze 70 ku zwa f’o bahapiwa ba Majuda ba pili ne ba kutezi kwa Jerusalema ka 537 B.C.E. Tempele ya Mulimu ne se i yahilwe sinca, kono munzi ne u sa shandaukile. Ka nako ye swana, lusika lo ne lu hulezi mwa buhapiwa ne li lo lu nca. Ku si na kakanyo, buñata bwa bona ne ba ikutwile sina walisamu ya n’a ñozi kuli: “Ha ni ka ku libala, wena Jerusalema, ni lizoho la ka la bulyo li ni libale!” (Samu 137:5) Ba bañwi ne ba si ka hupula fela Jerusalema; ne ba bonisize ka likezo za bona kuli ne ba i tabela “ku fita se [ne ba] tabela kaufela.”—Samu 137:6.

 2. Ezira ne li mañi, mi n’a fuyauzwi cwañi?

² M’u nge Ezira, ka mutala. Mane nihaiba a si ka kutela kale habo yena, n’a na ni tukufalelo ya ku hulisa bulapeli bo bu kenile mwa Jerusalema. (Ezira 7:6, 10) Ka seo, Ezira n’a filwe limbuyoti ze tuna. Jehova Mulimu a ezisa mulena wa Peresia ku fa Ezira tohonolo ya ku etelela sikwata sa bubeli sa bahapiwa ba ne ba kutela kwa Jerusalema. Fahalimu a seo, mulena a ba fa nubu ye tuna ya gauda ni silivera “ya kuli ku kutekiwe Ndu ya [Jehova, NW].”—Ezira 7:21-27.

 3. Nehemia n’a bonisize cwañi kuli se ne si fita sa n’a tabela kaufela ne li Jerusalema?

³ Lilimo ze 12 hamulaho, Mujuda yo muñwi ya n’a ngile muhato o bundume ne li Nehemia. N’a sebeza mwa lapa la mulena kwa Shushani. N’a na ni situlo se si kutekeha sa buweta ku mulena Aritazerisi, kono ne si sona ‘se ne si fita sa n’a tabela kaufela.’ Ka ku fapana, na lakaza ku ya ni ku yo yaha sinca Jerusalema. Nehemia a lapelela seo ka likweli-kweli, mi Jehova Mulimu a mu fuyaula kabakala ku eza cwalo. Mulena wa Peresia ha s’a zibile sa n’a bata Nehemia, a mu fa mpi ya masole ni mañolo a na mu lumeleza ku yaha sinca Jerusalema.—Nehemia 1:1–2:9.

 4. Lu kona cwañi ku bonisa kuli ku lapela Jehova ki yona nto ye fita ye lu tabela kaufela?

⁴ Ku si na kakanyo, Ezira, Nehemia, ni Majuda ba bañata ba ne ba swalisani ni bona ne ba bonisize kuli bulapeli bwa Jehova, bo ne bu tomilwe mwa Jerusalema, ne li bwa butokwa ku fita nto ye ñwi kaufela—kuli ne bu ‘fita se ne ba tabela kaufela.’ Batu ba ba cwalo ki susuezo ye tuna kwa batu kaufela kacenu ba banga ka nzila ye swana Jehova, bulapeli bwa hae, ni kopano ya hae ye zamaiswa ka moya o kenile! Kana ni mina mwa susuezwa cwalo? Kana mwa bonisa ka ku tiya kwa mina mwa misebezi ya silumeli kuli nto ye fita se mu tabela kaufela ki tohonolo ya ku lapela Jehova ni batu ba hae ba ba ineezi ku yena? (2 Pitrosi 3:11) Ha lu nyakisiseni ze nde ze n’e zwile mwa musipili wa Ezira wa kwa Jerusalema, kuli lu fumane susuezo ye ñwi.

Limbuyoti ni Buikalabelo

 5. Ba ne ba yahile mwa Juda ne ba amuhezi limbuyoti mañi ze tuna mwa mazazi a Ezira?

⁵ Sikwata sa bahapiwa ba ba bat’o ba 6,000 ba ne ba kutile ni Ezira ne ba tisize linubu za gauda ni silivera za tempele ya Jehova. Zona zeo ka teko ya cwale ne li fita fa K70,000,000,000 [$US 35m]. Gauda ni silivera yeo ne i fita ye n’e konile ku tisiwa ki bahapiwa ba pili h’a 7 kwa buñata. Ba ne ba yahile mwa Jerusalema ni Juda ba lukela ku ba be ne ba itumezi hahulu ku Jehova kwa tuso ya batu ni kwa lika ze ñwi ze ne ba amuhezi! Kono limbuyoti ze tuna ze zwelela ku Mulimu hape li tisa buikalabelo.—Luka 12:48.

 6. Ezira n’a lemuhileñi mwa naha ya habo, mi ki sifi sa n’a ezize ka za teñi?

⁶ Hañihañi Ezira a lemuha kuli buñata bwa Majuda, ku kopanyeleza ni baprisita ni ba bahulu, ne ba tulile Mulao wa Mulimu ni ku nyala basali ba bahedeni. (Deuteronoma 7:3, 4) Ka mo ku swanehela, kona ku tuliwa kwa bulikani bwa Mulao wa Mulimu k’o ne ku mu filikanyize. “Ha ni se ni utwile taba yeo, na pazula siapalo sa ka ni kubo ya ka, . . . mi na ina fafasi inze ni ikomokezi.” (Ezira 9:3) Mi Ezira a lapela ka pilu kaufela ku Jehova ni Maisilaele ba ne ba ikalezwi bao inge ba li teñi. Kaufel’a bona inge ba utwa, Ezira a talusa za ku sa utwa kwa Isilaele kwamulaho ni temuso ya Mulimu ya se ne si ka ezahala ha ne ba ka nyala bahedeni ba ne ba yahile mwa naha. A feleleza kuli: “Wena [Jehova, NW], Mulimu wa Isilaele, ki Wena ya na ni niti; kakuli lu siyezi lu li ba banyinyani ba ba bandukile, mo ku inezi kacenu. Ki luna ba, lu fapil’a hao, lu itumelezi mulatu; kakuli ha lu koni ku yema fapil’a hao, kabakala taba yeo.”—Ezira 9:14, 15.

 7. (a) Ezira n’a file mutala mañi o munde wa ku tatulula bufosi? (b) Lifosi ne ba ezize cwañi mwa lizazi la Ezira?

⁷ Ezira n’a itusisize pulelo ya “luna.” Ee, n’a ikopanyize kwateñi nihaike yena ka butu n’a si sifosi. Maswabi a matuna a Ezira ni tapelo ya hae ya ka buikokobezo ne li tabile kwa lipilu za batu mi ne li ba susuelize ku eza misebezi ya ku baka. Ba itumelela ku eza nto ye butuku—ba ne ba lobile Mulao wa Mulimu kaufela ne ba ka kutisa basali ba bona ba mishobo i sili habo bona, hamohocwalo ni bana ba ne ba pepilwe ku bona. Ezira a lumela kuli nto yeo i eziwe mi a susueza lifosi ku eza cwalo. Ka m’ata a n’a filwe ki mulena wa kwa Peresia, Ezira n’a kona ku bulaya balobi ba mulao kaufela kamba ku ba lundula mwa Jerusalema ni Juda. (Ezira 7:12, 26) Kono ku bonahala kuli n’a sa tokwi ku eza cwalo. “Kopano kamukana” ya li: “M’o bulelezi, ki swanelo kuli lu eze cwalo.” Fahalimw’a seo, ba itumelela ba li: “Lu ba bañata luna ba ba fosize ka mulatu wo.” (Ezira 10:11-13) Ezira kauhanyo 10 i fa mukoloko wa banna b’a 111 ba ne ba latelezi katulo ya ku kutisa basali ba bona ba mishobo i sili ni bana ba ne ba pepilwe ku bona.

 8. Ki kabakalañi kezo ye tuna ya ku kutisa basali ba mishobo i sili ha ne i li ya butokwa kwa mufuta wa mutu kaufela?

⁸ Yona kezo yeo ne i si ke ya ba ye tusa fela kwa Isilaele kono kwa mufuta wa mutu kaufela. Kambe ha ku na se ne si ezizwe kuli taba i lukiswe, Maisilaele ne ba ka be ba zwakani ni macaba a n’a ba potolohile. Kacwalo, lusika lwa Peu ye Sepisizwe ya ku fuyaula ka yona mufuta wa mutu ne lu ka be lu lyanganisizwe. (Genese 3:15; 22:18) Ne ku ka be ku bile t’ata ku ziba kuli Peu ye Sepisizwe ne i zwa mwa lusika lwa Mulena Davida wa mushobo wa Juda. Yona taba ya butokwa yeo ne i iselizwe mamelelo hape hamulaho wa lilimo ze 12 muta “ba mushobo wa Maisilaele ba iketa kwa batu kamukana ba macaba a sili.”—Nehemia 9:1, 2; 10:29, 30.

 9. Bibele i fa kelezo mañi ye nde kwa Bakreste ba ba nyalani ni ba ba si balumeli?

⁹ Batanga ba Jehova ba mwa linako za cwale ba kona ku itutañi ku yona taba yeo? Bakreste ha ba yo mwatas’a bulikani bwa Mulao. (2 Makorinte 3:14) Ka ku fapana, ba latelela “mulao wa Kreste.” (Magalata 6:2) Kacwalo, Mukreste ya nyezi mutu ya sa lumeli u utwa kelezo ya Paulusi ya kuli: “Mulumeli h’a na ni musali ya sa lumeli, mi ili ya lata ku ina ni yena, a si ke a mu leleka.” (1 Makorinte 7:12) Fahalimw’a seo, Bakreste ba ba mwa linyalo ni ba ba si balumeli ba swanela ku sebeleza ku kondolokisa manyalo a bona. (1 Pitrosi 3:1, 2) Ku utwa yona kelezo ye nde yeo hañata ku tahisize limbuyoti za kuli bosinyalana ni bona ba ba si balumeli ba amuhezi bulapeli bo bu kenile. Ba bañwi mane ba bile Bakreste ba ba kolobelizwe ba ba sepahala.—1 Makorinte 7:16.

10. Bakreste ba kona ku ituta tuto mañi kwa banna ba Maisilaele b’a 111 ba ne ba lelekile basali ba bona ba mishobo i sili?

¹⁰ Kono, taba ya Maisilaele ba ne ba kutisize basali ba bona ba mishobo i sili habo bona i fa tuto ye nde kwa Bakreste ba makwasha. Bona bao ha ba swaneli ku eza mabato ni ba lilama li sili ba ba si balumeli. Ku ambuka sango se si cwalo ku kana kwa ba t’ata, kamba mane ko ku butuku, kono ki yona nto ye nde ka ku fitisisa kuli mutu a zwelepili ku ba ni limbuyoti za Mulimu. Bakreste ba laelwa kuli: “Mu si ke mwa lwala coko i liñwi ni ba ba sa lumeli.” (2 Makorinte 6:14) Mukreste ufi kamba ufi wa likwasha ya lakaza ku kena mwa linyalo u swanela ku lela ku nyalana ni mulumeli wa luli sina yena.—1 Makorinte 7:39.

11. Sina banna ba Maisilaele, lu kona cwañi ku likiwa ka za se si fita se lu tabela kaufela?

¹¹ Ni mwa linzila ze ñwi ze ñata, Bakreste ba ezize licinceho ha ba bonisizwe kuli ba libile mwa nzila ye si ya ka mañolo. (Magalata 6:1) Ka linako ze ñwi, yona magazini ye i lemusize mizamao ye miñwi ye si ya ka mañolo ye kana ya paleliswa mutu ku zwelapili ku ba kalulo ya kopano ya Mulimu. Sina ka mutala, ka 1973, batu ba Jehova ne ba fitile fa ku utwisisa hande kuli ku itusisa maswe milyani ye kola ni ku zuba kwai ki libi ze tuna. Kuli lu ndongwame nzila ya silumeli, lu lukela ku ‘ikenisa kwa masila kaufela a nama ni a moya.’ (2 Makorinte 7:1) Ba bañata ne ba amuhezi yona kelezo yeo; ne ba tabela ku nyanda ka nako ye kuswani kabakala ku tuhela ku zuba kuli ba zwelepili ku ba kalulo ya batu ba Mulimu ba ba kenile. Ketelelo ye ñwi ye utwahala hande ka za Mañolo i filwe ili ye ama litaba za tobali, mitinelo, ku ikabisa, ni liketo ze butali za mibeleko, ku itabisa, ni lipina. Ha ku tahiswa likuka lifi kamba lifi za mañolo, haike lu itakaleze ku ba “ba ba petehile,” sina mo ne ba ezelize banna ba Maisilaele b’a 111. (2 Makorinte 13:11) Seo si ka bonisa kuli tohonolo ya ku lapela Jehova ka ku swalisana ni batu ba hae ba ba kenile i ‘fita se lu tabela kaufela.’

12. Kiñi se ne si ezahezi ka 455 B.C.E.?

¹² Hamulaho wa ku biha taba ye ne ama basali ba mishobo i sili, Bibele ha i lu talusezi ze n’e ezahezi mwa Jerusalema ka lilimo ze 12 ze n’e latelezi. Ku si na kakanyo, ba ne ba yahile bukaufi ni Isilaele ne ba ba toile ni ku fita kabakala kuli buñata bwa manyalo ni bona n’a felisizwe. Ka 455 B.C.E., Nehemia a fita mwa Jerusalema a sindeketwa ki mpi ya masole. N’a ketilwe kuli a be yena mubusisi wa Juda mi n’a tisize mañolo a zwa ku Mulena wa Peresia a n’a mu lumeleza ku yaha sinca munzi.—Nehemia 2:9, 10; 5:14.

Twaniso ku Zwelela ku Bomuyahwa ni Bona Ba ba Muna

13. Ba bulapeli bwa buhata ba ne ba yahile bukaufi ni Majuda ne ba bonisize moya o cwañi, mi Nehemia n’a ezize cwañi ka za teñi?

¹³ Bomuyahwa ni bona ba bulapeli bwa buhata ba lwanisa mulelo wa ku taha kwa Nehemia. Baeteleli ba bona ba mu bemba ka ku buza kuli: “Kikuli mu lata ku fetuhela mulena?” Ka ku bonisa tumelo ku Jehova, Nehemia a alaba a li: “Mulimu wa lihalimu ki Yena ya ka kondisa za luna; kabakaleo luna batanga ba hae lu ka zuha, lu yahe. Kono mina ha mu na sibaka, kamba tukelo, kamba kupuzo ya kale, mwa Jerusalema.” (Nehemia 2:19, 20) Ha ne ku kalilwe ku lukisa limota, lila ze swana za sheununa za li: ‘Majuda bale ba ba si na mata, ba ezañi? Ba ka kona ku yahisa ka macwe a’ bundekilwe mwa matakala, kanti a cile? Luwawa lo lu ka pahama fateñi lu ka wisa lukwakwa lwa bona lwa macwe!’ Mwa sibaka sa ku alaba zona lipulelo zeo, Nehemia a lapela a li: “Mawe Mulimu wa luna, a ku utwe; kakuli lwa nyefulwa; linyefulo za bona, a ku li kutiseze fa litoho za bona.” (Nehemia 4:2-4) Nehemia a zwelapili ku fa ona mutala o munde wo wa ku itinga ku Jehova!—Nehemia 6:14; 13:14.

14, 15. (a) Nehemia n’a ezize cwañi ha n’a bembilwe ki lila ka misunga? (b) Lipaki za Jehova ba konile cwañi ku zwelapili mwa musebezi wa bona wa ku yaha kwa moya ku si na taba ni twaniso ye tuna?

¹⁴ Lipaki za Jehova ni bona ba itinga ku Mulimu kuli ba taleleze buikalabelo bwa bona bo bu butokwa bwa ku kutaza. Balwanisi ba lika ku palelwisa ona musebezi wo ka ku sheununa. Fokuñwi, batu ba ba tabela lushango lwa Mubuso ha ba zwelangipili kakuli ha ba koni ku tiyela ku sheununwa. Haiba sheununo i pala, basheununi ba kana ba nyema ni ku kala ku fumbela ku eza misunga. Bayahi ba limota la Jerusalema ne ba ipumani mwa muinelo o cwalo. Kono Nehemia n’a si ka lumela ku bembiwa. Mwa sibaka sa seo, a tiisa bayahi kuli ba si ke ba sabiswa ki lila mi a tiisa tumelo ya bona ka ku bulela kuli: “Mu si ke mwa ba saba; kono mu hupule Mulena, kuli ki yo muhulu, ya sabisa, mi mu lwanele banabahabo mina, ni bana ba mina ba bashimani ni ba basizana, ni basali ba mina, ni mandu a mina.”—Nehemia 4:13, 14.

¹⁵ Sina mwa mazazi a Nehemia, Lipaki za Jehova ba bakanyizwe hande kuli ba zwelepili mwa musebezi wa bona wa ku yaha kwa kwa moya ku sina taba ni twaniso. “Mutanga ya sepahala, ya na ni kutwisiso” u file sico sa kwa moya se si tiisa tumelo, se si konisa batu ba Mulimu ku tahisa miselo nihaiba mwa libaka mo u kwalezwi musebezi. (Mateu 24:45) Kabakala seo, Jehova u zwezipili ku fuyaula batu ba hae ka ku ba fa kekezeho mwa lifasi-mubu kaufela.—Isaya 60:22.

Butata bwa Mwahal’a Munzi

16. Ki butata mañi bwa mwahal’a munzi bo ne bu kataza bayahi ba limota la Jerusalema?

¹⁶ Ku yahiwa kwa limota la Jerusalema ha ne ku nze ku zwelapili mi limota ne li nze li hula, musebezi wa ba t’ata ni ku fita. Fo ki fona fo ne bu bonahalezi butata bo ne bu limbile bayahi ba ne ba nyanda. Kabakala ku taela kwa lico, Majuda ba bañwi ne ba fumana t’ata ku fepa mabasi a bona ni ku lifa mitelo ya bona kwa mulonga wa Peresia. Majuda ba ba fumile ne ba nze ba ba kolotisa lico ni mali. Mi, ka ku fapana ni Mulao wa Mulimu, Maisilaele ba ne ba li babotana, ne ba itama kuli ne ba ka lifa likoloti ni ku beya ñambeko fahalimu ka ku sepisa ku fanisa bana ba bona ni mibu ya bona. (Exoda 22:25; Livitike 25:35-37; Nehemia 4:6, 10; 5:1-5) Cwale bakolotisi ne ba fumbela ku ba amuha mibu ya bona ni ku ba hapeleza ku lekisa bana ba bona mwa butanga. Nehemia n’a halifisizwe ki ona moya wo wa ku sa ba ni lilato, wa bumbakofumu. A nga muhato kapili ili ku ikolwisa kuli limbuyoti za Jehova z’a zwelapili fa musebezi wa ku yaha sinca limota la Jerusalema.

17. Ki sifi sa n’a ezize Nehemia kuli a ikolwise kuli limbuyoti za Jehova za zwelapili fa musebezi wa ku yaha, mi ki sifi se ne si zwile mwateñi?

¹⁷ “Pizo ye tuna” ya eziwa, mi Nehemia a bonisa hande Maisilaele ba ne ba fumile kuli se ne ba ezize ne si sa tabisi Jehova. Mi a kupa lifosi, ku kopanyeleza cwalo ni baprisita ba bañwi, kuli ba kutise litifo za ñambeko ze ne ba ngile ni ku kutisa mibu ye ne ba ngile isi ka mulao ku ba ne ba palezwi ku lifa ñambeko. Lifosi ba lumela ka ku bulela kuli: “Lu ka ba kutiseza zona, mi ha lu na ku lifisa sika; lu ka eza m’o bulelezi.” Ao ne si manzwi a mbwashula, kakuli Bibele i biha kuli “sicaba sa y’o eza ka buitamo [bwa Nehemia].” Mi puteho kaufela ya lumbeka Jehova.—Nehemia 5:7-13.

18. Lipaki za Jehova ba zibahala ka ku ba ni moya mañi?

¹⁸ Ku cwañi ka za lizazi la luna? Mwa sibaka sa ku ba babukuli, Lipaki za Jehova ba zibahala ka ku ba kwa bona ni sishemo kwa balumeli sina bona ni ba bañwi ba ba keni mwa butata. Sina mwa lizazi la Nehemia, nto yeo i tahisize milumbeko ye miñata ya buitumelo ku Jehova. Niteñi, ka nako ye swana, “mutanga ya sepahala, ya na ni kutwisiso” u boni tokwahalo ya ku fa kelezo ya ka Mañolo fa taba ya lipisinisi ni fa butokwi bwa ku tokolomoha ku bata ku fumela ku ba bañwi. Mwa linaha ze ñwi, ku tulisa malobolo ki nto ye atile, kono Bibele i lemusa hande kuli ba mukwañuli ni ba ba limba ba bañwi ha ba na ku luwa sanda sa Mubuso wa Mulimu. (1 Makorinte 6:9, 10) Ku amuhela hande kelezo ye cwalo kwa Bakreste ba bañata ku lu hupulisa Majuda mo ne ba lemuhezi sibi se ne si li mwa ku bukula mizwale ba bona ba ne ba li babotana.

Limota la Jerusalema li Fezwa ku Yahiwa

19, 20. (a) Balwanisi ba bulapeli busili ne ba ikutwile cwañi ka za ku fela ku yahiwa kwa limota la Jerusalema? (b) Lipaki za Jehova ba bile ni ku tula mañi mwa linaha ze ñata?

¹⁹ Ku si na taba ni litwaniso kaufela, limota la Jerusalema ne li felizwe ku yahiwa mwa mazazi a’ 52. Balwanisi ne ba ikutwile cwañi ka za seo? Nehemia n’a ize: “Lila kaufela za luna li sin’o utwa, macaba kaufela a’ lu beile mwahali ba saba, mi ba papamalisa lipilu; ba lemuha kuli musebezi wo, u ezizwe ki Mulimu wa luna.”—Nehemia 6:16.

²⁰ Kacenu, lila li zwelapili ku lwanisa musebezi wa Mulimu ka linzila ni mwa libaka ze ñata. Nihakulicwalo, bolule lule ba batu ba boni kuli ku lwanisa Lipaki za Jehova ha ku na tuso. Sina ka mutala, mu nyakisise ku lika mwa linako za kwamulaho ku felisa musebezi wa ku kutaza mwa Nazi Germany, Upa wa Yuropu, ni linaha ze ñata za mwa Africa. Ku lika ko ku cwalo kaufela ku palezwi, mi batu ba bañata cwale ba lemuhile kuli ‘musebezi wa luna u eziwa ki Mulimu.’ Nto yeo ki mupuzo luli ku ba se ba hulile ba ba sepahala mwa linaha ze cwalo ba ba ezize bulapeli bwa Jehova ku ba bo bu ‘fita se ba tabela kaufela’!

21. Ki likezahalo mañi ze tuna ze ka nyakisiswa mwa taba ye tatama?

²¹ Mwa taba ye tatama, lu ka tatuba likezahalo ze n’e ezahezi pili kakulo ya ka tabo ya limota la Jerusalema i si ka ezahala kale. Hape lu ka nyakisisa m’o ku fela ku yahiwa kwa munzi o mutuna ni ku fita ko ku na ni tuso kwa mufuta wa mutu kaufela ku sutelela.

Kana Mwa Hupula?

◻ Ezira ni ba bañwi ne ba tabela hahulu cwañi Jerusalema?

◻ Ki lifoso mañi zeo Nehemia ni Ezira ne ba tusize Majuda ba bañata ku lukisa?

◻ Mu kona ku fumana lituto mañi mwa litaba ze ama Ezira ni Nehemia?

[Siswaniso se si fa likepe 9]

Mamelelo ye tuna ya Nehemia ne i li kwa Jerusalema, isi kwa musebezi wa hae o kutekeha wa kwa Shushani

[Maswaniso a fa likepe 10, 11]

Sina Nehemia, lu tokwa ku lapelela ketelelo ni m’ata a Jehova kuli lu zwelepili mwa musebezi wa luna wa butokwa hahulu wa ku kutaza