Kauhanyo 9

Ki Mañi Ya Ka Busa Lifasi?

1-3. Mu taluse lipono za n’a bile ni zona Daniele mwa silimo sa pili sa puso ya Belishazare.

BUPOLOFITA bwa Daniele bo bu swala hahulu mamelelo bo cwale bu lu kutiseza kwa silimo sa pili sa puso ya Belishazare mulena wa Babilona. Daniele s’a bile muhapiwa wa Babilona ka nako ye telele, kono u sa sepahala ka ku tala ku Jehova. Mupolofita ya sepahala y’o, ya s’a matela mwa lilimo za buhulu za ma-70, u bona “lipono mwa moya wa hae, inz’a lobezi fa bulobalo bwa hae.” Mi ki sabo kwa butuna ye li mu tiseza lipono zeo!—Daniele 7:1, 15.

² Daniele u bulela kuli, “Ha ni talima, na bona mioya ye mine ya lihalimu i zuha ka mata fa liwate le lituna. Kiha ku omboka libatana ze ne, ze tuna, mwa liwate; mi ki ze fapani se siñwi ku se siñwi.” Ki libatana kwa ku komokisa! Sa pili ki tau ya mafufa, mi sa bubeli si swana sina bere. Kihona ku taha ngwe ya mafufa a mane ni litoho z’e ne! Sibatana sa bune se si m’ata hahulu si na ni meno a matuna a sipi ni manaka a lishumi. Kwa manaka a sona a lishumi ku zwa linaka “le linyinyani” la “meto a’ swana inge meto a mutu, ni mulomo o bulela ze tuna.”—Daniele 7:2-8.

³ Lipono za Daniele cwale li talusa za kwa lihalimu. Yo Muhulu wa Mazazi u ina mwa lubona mwa kanya ku ba Muatuli mwa Kuta ya kwa lihalimu. ‘Ba ba eza bolule ba bolule kwa buñata, ba mu sebeleza; mi ba ba eza limilyoni za limilyoni, ba yema fapil’a hae.’ H’a fa libatana zeo koto, u li amuha bulena mi u sinya sibatana sa bune. “Ya swana sina mwan’a mutu” u fiwa ku busa “ba mishobo kaufela, ni ba macaba, ni ba lipuo kaufela” ku ya ku ile.—Daniele 7:9-14.

 4. (a) Daniele n’a kupile mañi ku mu taluseza litaba za niti? (b) Ki kabakalañi zeo Daniele n’a boni ni ku utwa busihu bwani ha li li za butokwa ku luna?

⁴ Daniele a li: “Na . . . pilu ya ka ya filikana mwa mubili wa ka, mi na sabiswa ki lipono za mwa toho ya ka.” Kacwalo a kupa lingeloi ku mu “taluseza niti ya litaba zeo kaufela.” Lingeloi la mu “patululela litaba” zeo. (Daniele 7:15-28) Zeo Daniele n’a boni ni ku utwa busihu b’o ki za butokwa hahulu ku luna, kakuli li talusa ze ne ka ezahala kwapili mwa lifasi ku t’o fita miteñi ye, “ya swana sina mwan’a mutu” h’a fiwa ku busa “ba mishobo kaufela, ni ba macaba, ni ba lipuo kaufela.” Ka tuso ya Linzwi la Mulimu ni moya wa hae, ni luna lwa kona ku utwisisa taluso ya lipono za bupolofita zeo.a

LIBATANA Z’E NE ZA OMBOKA MWA LIWATE

 5. Liwate le li zukuzwa ki moya li yemelañi?

⁵ Daniele a bulela, a li: “Kiha ku omboka libatana ze ne, ze tuna, mwa liwate.” (Daniele 7:3) Liwate leo le li zukuzwa ki moya ne li yemelañi? Lilimo-limo hamulaho wa f’o, muapositola Joani a bona sibatana sa litoho ze 7 si omboka mwa “liwate.” Liwate leo ne li swaniseza “macaba, ni buñata, ni mishobo, ni lipuo”—ili likwanamunu la batu ba bañata ba ba ikauhanyize ku Mulimu. Kacwalo, liwate leo li swaniseza hande silundwamanje sa batu ba ba ikauhanyize ku Mulimu.—Sinulo 13:1, 2; 17:15; Isaya 57:20.

 6. Libatana z’e ne zeo li yemelañi?

⁶ Lingeloi la Mulimu la li: “Libatana ze tuna zeo ze ne, ki malena a mane a’ ka taha mwa lifasi.” (Daniele 7:17) Lingeloi ne li talusize hande kuli libatana z’e ne za n’a boni Daniele ki “malena a mane.” Kacwalo, libatana zeo li yemela mibuso ye m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi. Kono ki ifi yona yeo?

 7. (a) Bocaziba ba bañwi ba za Bibele ba buleziñi ka za libatana z’e ne za n’a lolile Daniele ni siswanisotuna sa n’a lolile Mulena Nebukadenezare? (b) Likalulo z’e ne za lisipi za siswaniso seo li yemelañi?

⁷ Bocaziba ba za Bibele ka nañungelele ba nga kuli pono ya n’a lolile Daniele ya za libatana z’e ne ya swana ni tolo ya siswanisotuna sa n’a lolile Nebukadenezare. Ka mutala, hatiso ye bizwa The Expositor’s Bible Commentary i talusa kuli: “Kauhanyo 7 [ya Daniele] i lumelelana ni kauhanyo 2.” Hatiso ye bizwa The Wycliffe Bible Commentary i li: “Ka nañungelele ku lumelwa kuli ku tatamana kwa mibuso ye mine ya Balicaba . . . fa [mwa Daniele kauhanyo 7] ku swana ni ko ku nyakisiswa mwa [Daniele] kauhanyo 2.” Mibuso ye mine ye m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi ye yemelwa ki lisipi z’e ne za mwa tolo ya Nebukadenezare ne li mubuso wa Babilona (toho ya gauda), mubuso wa Mamede ni Maperesia (sifuba ni mazoho a silivera), mubuso wa Magerike (mba ni lilupi za kopa), ni mubuso wa Maroma (mautu a sipi).b (Daniele 2:32, 33) Ha lu boneñi m’o mibuso yeo i swanela ni libatana z’e ne ze tuna za n’a boni Daniele.

MUBUSO O’ SABISA INGE TAU, ILI WA LUBILO LWA MBANDE

 8. (a) Daniele n’a talusize cwañi sibatana sa pili? (b) Sibatana sa pili ne si swaniseza mubuso ufi, mi ne u ezize cwañi sina tau?

⁸ Ki libatana kwa ku makaza za n’a boni Daniele! U talusa cwana se siñwi: “Sibatana sa pili ne si swana sina tau, si na ni mafufa a mbande; na talima ku fitela mafufa a sona h’a kumulwa. Cwale sa nanulwa fafasi, sa yemiswa ka mautu a sona inge mutu, mi sa fiwa pilu ya mutu.” (Daniele 7:4) Sibatana seo ne si swaniseza mubuso o swana ni o n’o yemelwa ki toho ya gauda ya siswanisotuna sani, ili mubuso wa Babilona (607-539 B.C.E.). Sina “tau” ye sinya, Babilona ne i shandauzi macaba, hamoho ni sicaba sa Mulimu. (Jeremia 4:5-7; 50:17) “Tau” yeo ya lwana ni ku hapa kapili-pili inge ye na ni mafufa a mbande.—Malilo 4:19; Habakuki 1:6-8.

 9. Sibatana se si swana inge tau ne si wezwi ki licinceho mañi, mi licinceho zeo ne li si amile cwañi?

⁹ Hañihañi, mafufa a tau ye ipitezi yeo a “kumulwa.” Kwa mafelelezo a puso ya Mulena Belishazare, Babilona ya bolomokiwa ki lubilo lwa yona lwa ku hapa ni puso ya yona ye swana inge ya tau fahalimw’a macaba. Ne i swana inge mutu wa mautu a mabeli kwa kutokwa lubilo. Ha se i filwe “pilu ya mutu,” ya londa. Kabakala kutokwa “pilu tata inge tau,” Babilona ya tuhela ku eza inge mulena “mwahal’a lifolofolo za mwa mushitu.” (Mu bapanye 2 Samuele 17:10; Mika 5:8.) Sibatana se siñwi se situna sa i bita.

MUBUSO O SWANA NI BERE KWA KU SA ICATELA

10. “Bere” ne i yemela lusika lufi lwa babusi?

¹⁰ Daniele a bulela, a li: “Cwale na bona sibatana se siñwi sa bubeli; ne si swana sina bere, mi sa yema ka neku li li liñwi, si sweli makupo a malalu ka meno a sona. Kiha si bulelelwa kuli: Nanuha, u ce linama ze ñata.” (Daniele 7:5) Mulena ya n’a swanisezwa ki “bere” ki yena ya n’a swanisezwa hape ki sifuba ni mazoho a silivera a siswanisotuna—ili lusika lwa babusi ba mubuso wa Mamede ni Maperesia (539-331 B.C.E.), ku kala ka Dariusi wa Mumede ni Sirusi yo Mutuna ku fitela Dariusi III.

11. Ku yema ka neku li li liñwi kwa bere ya swanisezo ni ku ba kwa yona ni makupo a malalu mwahanu ku swanisezañi?

¹¹ Bere ya swanisezo yeo ne i ‘yemi ka neku li li liñwi,’ mwendi kuli i itukiseze ku taeka ni ku koma macaba mi ni ku busa lifasi. Kamba mwendi seo ne si lelezwi ku bonisa kuli lusika lwa babusi ba Maperesia ne lu ka pahamela Dariusi, mulena a li muñwi wa Mumedia. Makupo a malalu a’ mwa meno a bere n’a kana a swaniseza maneku a malalu ko ne i ka ya ku y’o hapa. “Bere” ya mubuso wa Mamede ni Maperesia ne i ile kwa mutulo ku y’o koma Babilona ka 539 B.C.E. Ku zwa f’o, ya liba kwa wiko ka Asia Minor mi ya yo kena mwa Thrace. Kwa nalulelule, “bere” yeo ya ya kwa mboela ku y’o hapa Egepita. Bakeñisa kuli palo ya 3 fokuñwi i swaniseza koñomeko, makupo a malalu ao n’a kana a koñomeka ni mukwañuli wa bere ya swanisezo yeo wa ku hapa.

12. Ne ku ezaheziñi bere ya swanisezo ha ne i utwile taelo ye li: “Nanuha, u ce linama ze ñata”?

¹² “Bere” yeo ne i lwanisize macaba ka ku ya ka manzwi a’ li: “Nanuha, u ce linama ze ñata.” Ka ku shandaula Babilona ka tato ya Mulimu, mubuso wa Mamede ni Maperesia ne u kona ku tusa hahulu batanga ba Jehova. Mi ne u ba tusize luli! (Mu bone taba ye li “Mulena Ya N’a Konana Ni Ba Bañwi,” ye fa likepe 149.) Ka Sirusi yo Mutuna, Dariusi I (Dariusi yo Mutuna), ni Aritazerisi I, mubuso wa Mamede ni Maperesia wa lukulula Majuda be ne ba li lihapwa za Babilona ni ku ba tusa ku zusa tempele ya Jehova ni ku lukisa makwakwa a Jerusalema. Kwa nalulelule, mubuso wa Mamede ni Maperesia wa t’o busa manaha a 127, mi munn’a Muoli Estere, Asuerusi (Xerxes I), a busa “ku zwa kwa India ku y’o fita kwa Etopia.” (Estere 1:1) Niteñi, sibatana se siñwi ne si tuha si taha.

MUBUSO O NA NI LUBILO INGE LWA NGWE YA MAFUFA!

13. (a) Sibatana sa bulalu ne si swanisezañi? (b) Ku konwa ku bulelwañi ka za lubilo lwa sibatana sa bulalu ni kalulo ye ne si hapile?

¹³ Sibatana sa bulalu ne “si swana sina ngwe, si na ni mafufa a mane a nyunywani fa mukokoto wa sona; sibatana seo ne si na ni litoho ze ne, mi sa fiwa bulena.” (Daniele 7:6) Sina mba ni lilupi za siswaniso sa n’a lolile Nebukadenezare, ngwe yeo ya mafufa a mane, ni litoho z’e ne, ne i swaniseza lusika lwa babusi ba Masedonia, kamba Greece, ku kala ka Alexandere yo Mutuna. Ka kanyanyu ni lubilo lwa ngwe, Alexandere a ñeta ya Asia Minor, a ya kwa mboela kwa Egepita, mi a y’o fita kwa museto wa wiko wa India. (Mu bapanye Habakuki 1:8.) Kalulo ya n’a zamaisa ne i fita ya “bere” kwa butuna, kakuli ne i kopanyelelize Masedonia, Greece, ni mubuso wa Peresia.—Mu bone taba ye li “Mulena wa Mutangana U Hapa Lifasi,” ye fa likepe 153.

14. Ne ku tile cwañi kuli “ngwe” i be ni litoho z’e ne?

¹⁴ “Ngwe” yeo ne i bile ni litoho z’e ne hamulaho wa lifu la Alexandere ka 323 B.C.E. Kwa nalulelule, ba bane kwa baeteleli ba mpi ya hae ba mu yola mwa likalulo ze fapana-fapana za mubuso wa hae. Seleukisi n’a busa Mesopotamia ni Siria. Pitolemi n’a zamaisa Egepita ni Palestine. Lisimakusi n’a busa Asia Minor ni Thrace, mi Cassander n’a ikungezi Masedonia ni Greece. (Mu bone taba ye li “Mubuso O Mutuna Wa Aluhana,” ye fa likepe 162.) Cwale kwa taha sibatana se siñwi.

SIBATANA SE SI SABISA SI BA SE SI IPITEZI

15. (a) Mu taluse sibatana sa bune. (b) Sibatana sa bune ne si swanisezañi, mi ne si pyatakile ni ku mizaka cwañi ko ne si ya kaufela?

¹⁵ Daniele n’a talusize sibatana sa bune kuli ki “se si sabisa, se si buhali ni mata a matuna.” A zwelapili a li: “Ne si na ni meno a matuna a sipi, ne si miza, ne si pyataka, ni ku hatikela se si siyezi ka mautu a sona; ne si sa swani inge libatana kaufela ze ombokile pili ku sona; ne si na ni manaka a lishumi.” (Daniele 7:7) Sibatana se si sabisa hahulu seo ne si kalile ka ku ba Roma ya mulonga ni mpi ze m’ata hahulu. Hañihañi, sa ikwameka likalulo z’e ne ze aluhani za mubuso wa Magerike, mi silimo sa 30 B.C.E. ha si t’o esha, mubuso wa Maroma n’o s’o li ona mubuso o tatama o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi, o polofitilwe mwa Bibele. Kwa nalulelule, mubuso wa Maroma, o n’o hapa ka ndwa ko ne u ya kaufela, wa yanduluka ili ku apesa lioli ze bizwa British Isles ni buñata bwa Yurope, wa y’o koma ni likalulo ze potolohile liwate la Mediterranean, mi wa hapa Babilona ku isa kwa siko se si bizwa Persian Gulf.

16. Lingeloi ne li buleziñi ka za sibatana sa bune seo?

¹⁶ Daniele, ya n’a lakaza ku ziba taluso ya sibatana seo “se si sabisa maswe,” a sikeka zebe lingeloi ha li nze li talusa kuli: “Manaka [a sona] a lishumi, ki malena a lishumi ba ba ka pepelwa mwa mubuso wo. Mulena yo muñwi u ka taha mwamulaho wa bona, ya ka fapana ni malen’a pili, mi u ka kokobeza malena a malalu.” (Daniele 7:19, 20, 24) “Manaka a lishumi,” kamba “malena a lishumi” ao ne li bomañi?

17. “Manaka a lishumi” a sibatana sa bune a swanisezañi?

¹⁷ Mubuso wa Maroma ha u nze u onyoka ni ku silafala kabakala buhule bwa babusi ba ona, m’ata a mpi ya ona a fokola. Hañihañi, ku fokola kwa m’ata a mpi ya mubuso wa Maroma kwa iponahalela hande. Mubuso o mutuna w’o kwa nalulelule wa aluhana ku ba mibusonyana ye miñata. Bakeñisa kuli Bibele hañata i itusisa palo ya 10 ku yemela ku kwanelela kwa lika, “manaka a lishumi” a sibatana sa bune a yemela mibuso kaufela ye ne i tile mubuso wa Maroma ha u shandauka.—Mu bapanye Deuteronoma 4:13; Luka 15:8; 19:13, 16, 17.

18. Roma ne i zwezipili cwañi ku busa Yurope ka lilimo ze mianda-nda ku zwa fa n’a tululezwi mulena wa yona wa mafelelezo?

¹⁸ Nihakulicwalo, mubuso wa Maroma ne u si ka felela fa n’a tululezwi mulena wa ona wa mafelelezo mwa muleneñi wa Roma, ka 476 C.E. Ka lilimo ze mianda-nda, Roma ye busiwa ki papa ne i zwezipili ku zamaisa Yurope, sihulu ku za bulapeli. Tamaiso yeo ne i li cwana: buñata bwa bayahi ba Yurope ne ba li mwatas’a muñali, ya n’a li mwatas’a mulena. Mi malena kaufela ne ba amuhela m’ata a papa. Kacwalo, mubuso o n’o zamaiswa ki Roma ye mwatas’a papa, ne u zamaisize litaba za lifasi ka nako ye telele ku kala ibat’o ba ka 476 C.E. ku fitela ibat’o ba 1000 C.E.

19. Caziba yo muñwi wa ze ezahezi n’a ñozi kuli mubuso wa Maroma n’o shutana cwañi ni mibuso ye miñwi ya kwamulaho?

¹⁹ Ki mañi ya kona ku hana kuli sibatana sa bune ne si “fapana ni mibuso ye miñwi kaufela”? (Daniele 7:7, 19, 23) Ka ku ama taba yeo, H. G. Wells, caziba wa litaba ze ezahezi n’a ñozi kuli: “Mubuso o munca w’o wa Maroma . . . ne u fapana mwa linzila li sikai ni mibuso ye miñwi ye m’ata ye ne busize lifasi le li zwezipili kwamulaho. . . . Ne [u] kopanyelelize buñata bwa Magerike kaufela mwa lifasi, mi batu ba litalo le li halaleha ni Maarabu ba ne ba li babusiwa ba ona ne si ba bañata hahulu sina mo ne ba bezi mwa mibuso ya kwamulaho . . . Ka nako yeo, ne li nto ye nca kwa litaba ze ezahezi kaufela . . . Mubuso wa Maroma ne li nto ye tuna ye nca ili ye si ka libelelwa; Maroma ne ba sa zibi luli kuli ba eza tamaiso ye tuna ye ne i ezwa lwa pili.” Niteñi, sibatana sa bune ne si sa hula.

LINAKANYANA LA KALA KU BUSA

20. Lingeloi ne li buleziñi ka za ku mela kwa linakanyana fa toho ya sibatana sa bune?

²⁰ Daniele a bulela a li: “Ha ni buha manaka ao, na bona kuli sibatana si mela linaka le liñwi le linyinyani, mwahal’a a mañwi; mi kwa manaka a pili, a malalu a kulwa ki lona.” (Daniele 7:8) Ka za ku mela k’o, lingeloi la bulelela Daniele kuli: “Mulena yo muñwi u ka taha mwamulaho wa bona [malena a lishumi], ya ka fapana ni malen’a pili, mi u ka kokobeza malena a malalu.” (Daniele 7:24) Ki mañi yena mulena y’o, n’a tile lili, mi ki malena afi a malalu a n’a kokobelize?

21. Ne ku tile cwañi kuli Britain i be linakanyana la swanisezo la sibatana sa bune?

²¹ Mu nyakisise likezahalo ze. Ka 55 B.C.E., Mueteleli Juliusi Sesare wa Muroma a taseza Britannia kono a palelwa ku i hapelela. Ka 43 C.E., Mulena Klaude a kala ku hapelela mboela wa Britain. Ku zwa f’o, ka 122 C.E., Mulena Hadrian a kala ku yaha lukwakwa ku zwa kwa nuka ya Tyne, ku isa kwa siko se si bizwa Solway, ili ku toma mululwani wa kwa mutulo wa mubuso wa Maroma. Isali kwa makalelo a lilimo za mwanda wa bu 5, mpi ya Maroma ya siya sooli seo. Caziba yo muñwi wa ze ezahezi n’a talusize kuli: “Mwa lilimo za mwanda wa bu 16, England ne si mubuso o m’ata hahulu. Bufumu bwa yona ne bu fitiwa ki bwa Netherlands. Bayahi ba yona ne ba fitiwa ki ba France kwa buñata. Mpi ya yona (ku kopanyeleza ni lisepe za yona za ndwa) ne li ze nyinyani ku za Spain.” Bupaki bu bonisa kuli Britain ne si mubuso wa butokwa ka nako yeo. Kacwalo ki yona ye yemelwa ki linakanyana la sibatana sa bune. Kono seo ne si ka cinca.

22. (a) Ki afi manaka a mañwi a malalu a sibatana sa bune ao linaka “le linyinyani” ne li tuzi? (b) Kacwalo Britain ne i fetuhileñi?

²² Ka 1588, Philip II wa Spain a kala ku lwanisa Britain ka lisepe za ndwa. Lisepe za ndwa zeo ze 130, ze ne lwezi banna ba 24,000, za pululeza kawate ka ka bizwa English Channel, kono za bitwa ki lisepe za Britain mi za ziyezwa ki moya o fukela ko li zwa ni mañungwa a’ buhali a liwate la Atlantic. Ka mw’a n’a bulelezi caziba yo muñwi wa litaba ze ezahezi, kezahalo yeo “ne i konisize England ku byangula Spain m’ata a mpi ya kwa mawate.” Mwa lilimo za mwanda wa bu 17, Netherlands ya ba yona ye tama kwa lisepe za lipisinisi mwa lifasi kaufela. Kono Britain, ye ne i bile ni linaha za ku zamaisa ze ne ekezeha kwa buse bwa mawate, ya pahamela mubuso w’o. Mwahal’a lilimo za mwanda wa bu 18, Britain ni France za itwanisa kwa mutulo wa America ni mwa India, mi kwa nalulelule za eza tumelelano ye bizwa Treaty of Paris ka 1763. Ka mw’a bulelela caziba William B. Willcox, tumelelano yeo ne li ya ku “amuhela mayemo a manca a Britain a ku ba ona mubuso wa mwa Yurope o m’ata ka ku fitisisa mwa likalulo ze kwande a Yurope.” M’ata a Britain ne a tiisizwe ha ne i tuzi Napoléon wa France ka 1815 C.E. Kacwalo “malena a malalu” a n’a ‘kokobelizwe’ ki Britain ne li Spain, Netherlands, ni France. (Daniele 7:24) Kacwalo, Britain ya ba yona ye tama mwa lifasi kaufela ku za linaha za ku zamaisa ni lipisinisi. Linaka “le linyinyani” la fetuha ona mubuso o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi!

23. Linakanyana la swanisezo ne li ‘mizize cwañi lifasi kaufela’?

²³ Lingeloi ne li bulelezi Daniele kuli sibatana sa bune, kamba mubuso wa bune, ne u ka “[miza, NW] lifasi kaufela.” (Daniele 7:23) Kalulo ya mubuso wa Maroma ye ne i bizwa Britannia ne i ezize ona cwalo. Kwa nalulelule ya ba ona mubuso wa Britain mi ya “miza lifasi kaufela.” Ka nako ye ñwi, mubuso w’o ne u apesize 25 pesenti ya lifasi kaufela ni 25 pesenti ya bayahi ba lona.

24. Caziba yo muñwi n’a buleziñi ka za ku fapana kwa mubuso wa Britain?

²⁴ Mubuso wa Maroma ka mo ne u fapanezi ni mibuso ya kwamulaho ye m’ata, mulena ya n’a swanisezwa ki linaka “le linyinyani” ni yena n’a “ka fapana ni malen’a pili.” (Daniele 7:24) H. G. Wells caziba wa ze ezahezi n’a bulezi cwana ka za mubuso wa Britain: “Kwa li ku simwa ku sa bi ni nto ye cwalo. Mutomo wa muinelo w’o kaufela ne li ‘naha ye mwatas’a mulena’ ya United British Kingdoms . . . Ha ku na kalulo ya mulonga kamba mutu ufi kamba ufi ya n’a utwisisize mubuso wa Britain kaufel’a ona. Ne ku kopanezi teñi likekezeho ze ne fapana hahulu ni za mibuso ye miñwi ya pili.”

25. (a) Linakanyana la swanisezo li yemelañi cwale? (b) Linaka “le linyinyani” li na ni “meto a’ swana inge meto a mutu” ni “mulomo o bulela ze tuna” ka kutwisiso ifi?

²⁵ Linaka “le linyinyani” leo haki mubuso wa Britain fela. Ka 1783, Britain ya amuhela tukuluho ya linaha ze ne i zamaisa za America ze 13. Hasamulaho United States of America ya itama bulikani ni Britain, mi hamulaho wa Ndwa ya Lifasi ya II, ya ba yona naha ye m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi. I sa swalisani hahulu ni Britain. Mubuso o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi wa Anglo-America o n’o zwile mwateñi ki lona ‘linaka le li na ni meto.’ Kaniti, mubuso w’o wa ukumela, u kanyanyu! U “bulela ze tuna,” ili ku laela buñata bwa lifasi mwa ku ezeza lika ni ku ba mubuleli, kamba “mupolofita wa buhata” wa lona.—Daniele 7:8, 11, 20; Sinulo 16:13; 19:20.

LINAKANYANA LI HANYEZA MULIMU NI BA BA KENILE BA HAE

26. Lingeloi ne li polofitileñi ka za lipulelo ni likezo za linaka la swanisezo ku Jehova ni batanga ba hae?

²⁶ Daniele a zwelapili ku talusa pono ya hae, a li: “Kiha ni lemuha kuli lona linaka leo li kala ku lwanisa ba ba kenile, mane ku ba koma.” (Daniele 7:21) Ka za “linaka,” kamba mulena y’o, lingeloi la Mulimu ne li bulezi cimo kuli: “U ka bulela manzwi a ku lwanisa Muambakani-ya-Pahami. U ka ba ni mulelo wa ku fetula linako ni mulao; mi ba ba kenile ba ka fiwa mwa mazoho a hae, ba nge nako ye kuma fa nako i liñwi, ni linako, ni nako ye pumilwe fahali.” (Daniele 7:25) Kalulo ye ya bupolofita ne i talelelizwe cwañi, mi ili lili?

27. (a) Ki bomañi “ba ba kenile” be li nyandisize linaka “le linyinyani”? (b) Linaka la swanisezo leo ne li likile cwañi “ku fetula linako ni mulao”?

²⁷ “Ba ba kenile” be ne li nyandisize linaka “le linyinyani”—ona mubuso wa Anglo-America—ki balutiwa ba Jesu ba batoziwa ba fa lifasi-mubu. (Maroma 1:7; 1 Pitrosi 2:9) Ka lilimo-limo pili Ndwa ya Lifasi ya I i si ka tumbuka kale, bomasiyaleti ba batoziwa bao ne ba shaezi kuli “linako za bamacaba” ne li ka fela ka 1914. (Luka 21:24) Ndwa ha ne i tumbukile ka silimo seo, ne ku iponezwi hande kuli linaka “le linyinyani” leo ne li itibalize temuso yeo, kakuli ne li tundamezi ku kataza batoziwa “ba ba kenile.” Mubuso wa Anglo-America mane ne u lwanisize ku petwa kwa taelo (kamba, “mulao”) wa Jehova wa kuli taba ye nde ya Mubuso i kutazwe mwa lifasi kaufela ki lipaki za hae. (Mateu 24:14) Linaka “le linyinyani” ne li likile cwalo “ku fetula linako ni mulao.”

28. “Nako i liñwi, ni linako, ni nako ye pumilwe fahali,” li kuma kai?

²⁸ Lingeloi la Jehova ne li bulezi za nako ya bupolofita ye kuma fa “nako i liñwi, ni linako, ni nako ye pumilwe fahali.” I kuma kai yona yeo? Bocaziba ba za Bibele ka nañungelele ba lumela kuli pulelo yeo i talusa linako ze talu ni licika—ili palo ya nako i liñwi, linako ze peli, ni licika la nako. Bakeñisa kuli “linako ze 7” za n’a pulumukile Nebukadenezare ne li lilimo ze 7, linako ze talu ni licika ki lilimo ze talu ni licika.c (Daniele 4:16, 25, NW) Bibele ye Kenile ya Silozi ya 1984 yona i li: “Ba ta ba mwatas’a maata a hae lilimo ze talu ni hafu.” Nako ye swana yeo i bulezwi kwa Sinulo 11:2-7, ye bulela kuli lipaki za Mulimu ne ba ka kutaza ba apezi masila a saka ka likweli ze 42, kamba mazazi a’ 1,260, mi kihona ba ka bulawa. Nako yeo ne i kalile lili ni ku fela lili?

29. Lilimo za bupolofita ze talu ni licika ne li kalile lili ili ka nzila ifi?

²⁹ Ndwa ya Lifasi ya I ne li nako ya ku likiwa kwa Bakreste ba batoziwa. Mafelelezo a 1914 ha t’o esha, ne ba libelela kuli ba ka nyandiswa. Mane, liñolo la silimo la 1915 ne li puzo yeo Jesu n’a buzize balutiwa ba hae, ye li, “Kikuli mwa kona ku nwela mwa sinwiso sa ka?” Ne i tomile fa Mateu 20:22, toloko ya King James Version. Kacwalo, ku kala ka December 1914, lipaki li sikai zeo za kutaza “li nze li apezi masila a saka.”

30. Bakreste ba batoziwa ne ba nyandisizwe cwañi ki mubuso wa Anglo-America ka nako ya Ndwa ya Lifasi ya I?

³⁰ Batu ha ba nze ba amiwa hahulu ki ndwa, Bakreste ba batoziwa ba telwa ki nyandiso ye tuna. Ba bañwi ku bona ba lengiwa mwa tolongo. Ba bañwi, ba ba cwale ka Frank Platt mwa England ni Robert Clegg mwa Canada, ba tukufazwa ki ba m’ata a tamaiso ba ba lunya. La February 12, 1918, Muso wa Britain mwa Canada wa hanisa volyumu ya bu 7 ye ne sa z’o hasanyiwa ya hatiso ya Studies in the Scriptures, ye bizwa The Finished Mystery, ni matrakiti a’ li The Bible Students Monthly. Kweli ye ne tatami, likolo la U.S. Department of Justice la hanisa ku hasanyiwa kwa volyumu ya bu 7 yeo. Kabakaleo, mandu a fatungulwa, kwa bukulwa lihatiso, mi balapeli ba Jehova ba tamiwa!

31. “Nako i liñwi, ni linako, ni nako ye pumilwe fahali” ne i kalile lili mi ili ka mukwa ufi?

³¹ Nyandiso ya batoziwa ba Mulimu ne i fitile fa masetela a yona la June 21, 1918, prezidenti J. F. Rutherford, ni lilama ze ñwi ze zibahala za Watch Tower Bible and Tract Society ha ne ba atulezwi ku cokola mwa tolongo ka ku tamiwa litaba za buhata. Ka ku lika “ku fetula linako ni mulao,” linaka “le linyinyani” leo la yemisa musebezi o tomahanyizwe wa ku kutaza. (Sinulo 11:7) Kacwalo, nako ye ne polofitilwe ya “nako i liñwi, ni linako, ni nako ye pumilwe fahali” ne i felile mwa June 1918.

32. Ne mu ka bulelelañi kuli “ba ba kenile” ne ba si ka yundiswa ki linaka “le linyinyani”?

³² Kono “ba ba kenile” ne ba si ka yundiswa ki nyandiso ya linaka “le linyinyani.” Ka mo i polofitezi buka ya Sinulo, hamulaho wa ku tuhela ku sebeza ka nakonyana, Bakreste ba batoziwa ba kala hape ku kutaza. (Sinulo 11:11-13) La March 26, 1919, prezidenti wa Watch Tower Bible and Tract Society ni ba n’a swalisana ni bona ba lukululwa mwa tolongo, mi hasamulaho ba lukululwa kwa litaba za buhata ze ne ba tamilwe. Hamulaho fela wa f’o, bomasiyaleti ba batoziwa ba kala ku itukiseza hape musebezi. Kono kiñi ze ne ka ezahala kwa linaka “le linyinyani”?

YO MUHULU WA MAZAZI WA ATULA

33. (a) Yo Muhulu wa Mazazi ki mañi? (b) Ki lifi ‘libuka ze ne apuzwi’ mwa Kuta ya kwa lihalimu?

³³ Hamulaho wa ku talusa libatana z’e ne zeo, meto a Daniele a siya sibatana sa bune ni ku shimbulukela kwa nto ye ezahala mwa lihalimu. U bona Yo Muhulu wa Mazazi inz’a ina mwa lubona lwa hae lo lu kanya kuli a atule. Yo Muhulu wa Mazazi y’o ki Jehova Mulimu. (Samu 90:2) Kuta ya kwa lihalimu ha i ungekwa, Daniele u bona ‘libuka ha li apulwa.’ (Daniele 7:9, 10) Bakeñisa kuli Jehova s’a pilile kamita, wa ziba za batu kaufela inge kuli li ñozwi mwa buka. U boni libatana z’e ne zeo za swanisezo mi wa kona ku li atula kakuli wa ziba za zona kaufela zeo a iponezi.

34, 35. Linaka “le linyinyani” ni mibuso ye miñwi ye li libatana li ka telwa kiñi?

³⁴ Daniele wa zwelapili, u li: “Ne ni nze ni talima, kabakala manzwi a buikanyiso e ne li bulela linaka. Mi ni sa talima cwalo, sibatana kiha si bulawa; mubili wa sona wa sinyiwa mi wa nepelwa mwa mulilo, kuli u ciswe. Haili libatana ze ñwi za amuhiwa bulena; kono za ekelezwa kwa bupilo, ku isa kwa nako ye tomilwe.” (Daniele 7:11, 12) Lingeloi li bulelela Daniele kuli: “Katulo i ka ba teñi, mi mulena yo u ka amuhiwa bulena bwa hae; bu feliswe, bu timiswe ku ya ku ile.”—Daniele 7:26.

³⁵ Ka katulo ya Muatuli ya zwile mubano, Jehova Mulimu, linaka le li nyefuzi Mulimu ni ku nyandisa “ba ba kenile” ba hae li ka telwa ki ze ne tahezi mubuso wa Maroma, o n’o nyandisize Bakreste ba kwa makalelo. Bulena bwa lona bu ka fela. Ku ka fela ni bulena bwa “malena” a mañwi a manyinyani a swana inge linaka a n’a zwile mwa mubuso wa Maroma. Kono mibuso ye ne zwile mwa libatana za mibuso ye miñwi ya kwamulaho bo? Ka mo ku polofitezwi, ne i ekelelizwe kwa bupilo “ku isa kwa nako ye tomilwe.” Ni la kacenu le, likalulo za yona li sa yahilwe ki batu. Ka mutala, Iraq i apesize kalulo ya Babilona ya kale. Peresia (Iran) ni Greece li sa li teñi. Ze siyezi za mibuso yeo ye m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi ki lilama za Kopano ya ba Macaba. Mibuso yeo ni yona i ka yundiselezwa ni mubuso o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi wa mafelelezo. Milonga ya butu kaufela i ka tubiwa ka nako ya “ndwa ya lizazi le lituna la Mulimu Ya-Mata-Kaufela.” (Sinulo 16:14, 16) Kono cwale ya ka busa lifasi ki mañi?

PUSO YE INELELA I TUHA I TAHA!

36, 37. (a) “Ya swana sina mwan’a mutu” ki mañi, mi n’a teziñi mwa Kuta ya kwa lihalimu? (b) Ne ku tomilweñi ka 1914 C.E?

³⁶ Daniele a bulela, a li: “Ha ni talima mwa lipono za ka za busihu, a mu bone, yo muñwi ya swana sina mwan’a mutu, a taha mwa malu a kwahalimu. A sutelela ku Yo Muhulu wa Mazazi, a tahiswa ku yena.” (Daniele 7:13) Ha n’a sa li fa lifasi, Jesu Kreste n’a ipiza “Mwan’a mutu,” ili ku bonisa buhabo bwa hae ni batu. (Mateu 16:13; 25:31) Jesu n’a bulelezi Kuta ye tuna ya Majuda kuli: “Mu ka bona Mwan’a mutu a inzi fa lizoho la bulyo la mata a Mulimu, mi a taha fa malu a lihalimu.” (Mateu 26:64) Kacwalo, mwa pono ya Daniele, ya taha, ya sa bonwi ki batu, ili ya sutelela ku Jehova Mulimu ki Jesu Kreste ya zusizwe, y’a filwe kanya. Seo ne si ezahezi lili?

³⁷ Mulimu n’a file Jesu Kreste Mubuso, sina mwa n’a u fezi Mulena Davida. (2 Samuele 7:11-16; Luka 22:28-30) “Linako za bamacaba” ha ne li felile ka 1914 C.E., Jesu Kreste, ka ku ba shwana wa bulena wa Davida, n’a kona ku amuhela Bulena ka swanelo. Bupolofita bwa Daniele bu li: “A fiwa bulena, kanya, ni mubuso, kuli ba mishobo kaufela, ni ba macaba, ni ba lipuo kaufela ba t’o mu sebeleza. Bulena bwa hae ki bulena bwa kamita, bo bu si na ku fela, mi mubuso wa hae ha u na ku feliswa.” (Daniele 7:14) Kacwalo, mubuso wa Mesiya ne u tomilwe mwa lihalimu ka 1914. Niteñi, ku na ni ba bañwi ba ba fiwa bulena.

38, 39. Ki bomañi ba ba ka fiwa ku busa lifasi ku ya ku ile?

³⁸ Lingeloi la bulela kuli: “Ba ba kenile ba Muambakani-ya-Pahami ki bona ba ba ka amuhela mubuso.” (Daniele 7:18, 22, 27) Jesu Kreste ki yena wa pili ku ba ba kenile. (Likezo 3:14; 4:27, 30) Ba bañwi “ba ba kenile” ba ba ka busa ki Bakreste ba batoziwa ba ba sepahala b’a 144,000, ba ba ca sanda sa Mubuso ni Kreste. (Maroma 1:7; 8:17; 2 Matesalonika 1:5; 1 Pitrosi 2:9) Ba zusiwa kwa bafu ba li mioya ye sa koni ku shwa kuli ba buse hamoho ni Kreste fa lilundu la Sione la kwa lihalimu. (Sinulo 2:10; 14:1; 20:6) Kacwalo, Kreste Jesu ni Bakreste ba batoziwa ba ba zusizwe ba ka busa lifasi.

³⁹ Lingeloi la Mulimu la bulela ze ka za puso ya Mwan’a mutu ni “ba ba kenile” ba bañwi ba ba zusizwe: “Mubuso ni bulena, ni mata a mibuso kaufela ye inzi mwatas’a mahalimu kaufela, li ka fiwa sicaba sa ba ba kenile ba Muambakani-ya-Pahami. Mubuso wa hae ki mubuso o sa feli; malena kaufela a ka mu sebeleza, a mu utwe.” (Daniele 7:27) Ki limbuyoti kwa butuna ze ba ka ikola batu mwatas’a Mubuso w’o!

40. Lu kona ku tusiwa cwañi ki ku isa pilu kwa litolo ni lipono za Daniele?

⁴⁰ Daniele n’a si ka bona talelezo kaufela ye makaza ya lipono za n’a mu file Mulimu. N’a ize: “Litaba zeo li felela mo. Na Daniele, mihupulo ya ka ya filikana hahulu, mi pata ya ka ya fetuha; kono na buluka litaba zeo mwa pilu ya ka.” (Daniele 7:28) Kono luna lu pila ka nako ye lu kona ku utwisisa talelezo ya za n’a boni Daniele. Ku isa pilu kwa bupolofita b’o ku ka tiisa tumelo ya luna ni buikolwiso bwa luna bwa kuli Mesiya y’a filwe bulena ki Jehova u ka busa lifasi.

[Litaluso za kwatasi]

MU ITUTILEÑI?

• ‘Libatana z’e ne ze omboka mwa liwate’ li swanisezañi?

• Linaka “le linyinyani” li yemelañi?

• “Ba ba kenile” ne ba nyandisizwe cwañi ki linaka le linyinyani la swanisezo ka nako ya Ndwa ya Lifasi ya I?

• Kiñi ze ka tela linaka le linyinyani la swanisezo ni mibuso ye miñwi ye li libatana?

• Mu tusizwe cwañi ki ku isa pilu kwa litolo ni lipono za Daniele ka za “libatana ze ne, ze tuna”?

[Mbokisi/Maswaniso a fa likepe 149-152]

MULENA YA N’A KONANA NI BA BAÑWI

MUÑOLI wa Mugerike wa mwa lilimo za mwanda wa bu 5 B.C.E. n’a mu hupulela ku ba mulena ya n’a konana ni ba bañwi ili ya li mutala o munde. Bibele i mu bulela ku ba “mutoziwa” wa Mulimu, mi ni “mbande ye shombota” ye zwelela “kwa Upa.” (Isaya 45:1; 46:11) Yena y’o ya bulelwa cwalo ki Sirusi yo Mutuna, mulena wa Peresia.

Sirusi n’a kalile ku bubana ibat’o ba ka 560/559 B.C.E., ha n’a yolile Cambyses I, ndat’ahe, fa lubona lwa Anshan, tolopo kamba silalo sa Peresia ya kale. Anshan ka nako yeo ne li mubuso o mwatas’a Mulena Astyages wa Mumedia. Sirusi ha s’a ipanguzi kwa puso ya Media, a wina ndwa kapili kakuli mpi ya Astyages ne i kulehezi ku yena. Mamede cwale ba sepa Sirusi. Hasamulaho, Mamede ni Maperesia ba swalisana mwa lindwa mwatas’a hae. Mubuso wa Mamede ni Maperesia wa taha cwalo mi hañihañi wa yandulula milulwani ya ona ku zwa kwa liwate la Aegea ku isa kwa nuka ya Indus.—Mu bone mapa.

Ka limpi ze kopani za Mamede ni Maperesia, Sirusi pili a y’o hapa kalulo ya misunga—ye kwa wiko wa Media k’o Croesus mulena wa Lydia n’a sweli ku shenyiseza mululwani wa hae mwa Media. Ha nze a atumela museto wa kwa upa wa mubuso wa Lydia mwa Asia Minor, Sirusi a bita Croesus mi a hapa Sarde, muleneñi wa hae. Ku zwa f’o Sirusi a hapa litolopo za Ionia mi a beya likalulo za Asia Minor kaufela mwatas’a mubuso wa Mamede ni Maperesia. Kacwalo a ba sila se situna sa Babilona ni Nabonidus, mulena wa yona.

Sirusi cwale a itukisa ku lwanisa Babilona ye m’ata. Mi ku kalela f’o, a kala ku abana mwa talelezo ya bupolofita bwa Bibele. Lilimo ze bat’o eza mianda ye mibeli pili, Jehova ka mupolofita Isaya n’a bulezi Sirusi fa libizo ku ba yena mubusi ya n’a ka tulula Babilona ni ku lukulula Majuda. Ki kabakala ku ketiwa cimo k’o Mañolo h’a bulela Sirusi ku ba “mutoziwa” wa Jehova.—Isaya 44:26-28.

Sirusi ha n’a til’o lwanisa Babilona ka 539 B.C.E., n’a talimani ni mungendenge o mutuna. Tolopo yeo ne i bonahala ku tiya luli, kakuli ne i potolohilwe ki mamota a matuna ni mukokolombwa o tungile o atami o ezizwe ki nuka ya Eufrati. F’o nuka ya Eufrati ne i kenela mwa Babilona, limota le lituna-tuna la likwalo ze tuna za kopa ne li tomilwe fa makamba a yona nuka yeo. Sirusi n’a ka kona cwañi ku hapa Babilona?

Lilimo ze fitelela mwanda pili, Jehova n’a bulezi cimo za “linanga [le] li sinya mezi a hae” ni kuli “a ka kala.” (Jeremia 50:38) Ka mo ne bu bulelezi bupolofita b’o, Sirusi a biula mezi a nuka ya Eufrati libimanyana kwa mutulo wa Babilona. Ku zwa f’o mpi ya hae ya puwa fa lilaho la nuka, ya kambama likamba le li libile kwa limota, mi ya kena mwa tolopo ku si na butata kakuli likwalo za kopa ne li si ka kwalwa. Sina “mbande ye shombota” ye swala kapili ze i bata ku ca, mubusi y’o ya ‘zwa kwa upa’ a hapa Babilona mwahal’a busihu bu li buñwi!

Tulo ya Sirusi ne i tiselize Majuda ba ba mwa Babilona tukuluho ye ne ba libelezi ka nako ye telele. Hape ne i tisize mafelelezo a lilimo ze 70 zeo naha ya bona ne i bile matota. Ba lukela ku ba ba ne ba tabile hakalo Sirusi ha n’a file musha o n’o ba lumeleza ku kondokela kwa Jerusalema ku y’o zusa tempele! Sirusi hape n’a ba kutiselize libyana za mwa tempele ze butokwa zeo Nebukadenezare n’a hapezi kwa Babilona, a ba lumeleza ku y’o nga likota za ku itusisa kwa Lebanoni, mi a ba fa mali a mwa sibulukelo sa mulena a ku lifela muyaho.—Ezira 1:1-11; 6:3-5.

Sirusi ka nañungelele n’a li ya mufelañeke ili ya konana ni lihapwa za hae ha n’a swalisana ni bona. Mwendi le liñwi la mabaka a n’a mu ezisa cwalo ne li bulapeli bwa hae. Sirusi n’a kana a mamezi lituto za Zoroaster mupolofita wa Siperesia mi n’a lapela Ahura Mazda—mulimu o ngiwa ku ba mubupi wa zote ze nde. Farhang Mehr n’a ñozi cwana mwa buka ya hae ye bizwa The Zoroastrian Tradition: “Zoroaster n’a talusize kuli Mulimu u na ni mizamao ye petehile. N’a bulelezi batu kuli Ahura Mazda haki ya yolisa misuha mi h’a na sobozi mi, kacwalo, u swanelwa ku latwa, isiñi ku sabiwa.” Ku lumela mulimu o lukile ili o si na sobozi ne ku kana ku amile lipimo za Sirusi ni ku mu bisa ya fana ili ya eza ba bañwi hande.

Kono mulena n’a si ka twaelana hahulu ni muinelo wa Babilona. N’a si ka twaela kalengelenge ka mbumbi ka mwateñi. Kacwalo, nihaike kuli Babilona ne i zwezipili ku ba muleneñi wa bulena mwa mubuso, ni mutomo wa bulapeli ni lizo, hañata ne i itusiswa fela mwa maliha. Mane, hamulaho wa ku hapa Babilona, Sirusi hañihañi a kutela kwa muleneñi wa hae wa mwa mbumbi, wa Ekibatana, o fa sibaka se si lumbile ku fitelela limita ze 1,900 fahalimw’a bupahamo bwa liwate, kwatas’a lilundu la Alwand. Silami sa maliha hamoho ni mbumbi ye tabisa za mwateñi ki zona za n’a lata. Sirusi n’a yahile ni ndu ya bulena ye nde hahulu mwa muleneñi wa hae wa kwa makalelo, wa Pasargadae (fakaufi ni Persepolisi), o bat’o eza likilomita ze 650 ku ya kwa mboela-upa wa Ekibatana. Ndu yeo ki mona mwa n’a y’o pumulelanga.

Sirusi u hupulelwa cwalo ku ba muhapi ya bundume ili mulena ya konana ni ba bañwi. N’a s’a busize ka lilimo ze 30 ha timela ka 530 B.C.E. mwahal’a ndwa. Mwan’a hae Cambyses II a mu yola fa bulena bwa Peresia.

MU ITUTILEÑI?

• Sirusi wa Muperesia n’a bile cwañi “mutoziwa” wa Jehova?

• Sirusi n’a tusize hahulu cwañi sicaba sa Jehova?

• Sirusi n’a ezanga cwañi lihapwa za hae?

[Mapa]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

MUBUSO WA MAMEDE NI MAPERESIA

MASEDONIA

Memfisi

EGEPITA

ETOPIA

Jerusalema

Babilona

Memfisi

Ekibatana

Susa

Persepolisi

INDIA

[Siswaniso]

Libita la Sirusi, kwa Pasargadae

[Siswaniso]

Ze cankauzwi ze kwa Pasargadae, ze bonisa Sirusi

[Mbokisi/Maswaniso a fa likepe 152-161]

MULENA WA MUTANGANA U HAPA LIFASI

LILIMO ze bat’o eza 2,300 kwamulaho, mueteleli wa mpi wa milili ye mifubelu wa lilimo za buhulu za mwa ma-20 a yema fa likamba la liwate la Mediterranean. Meto a hae n’a ndwendukezi fa muleneñi o muñwi o fa sooli wa musipili o bat’o eza kilomita i liñwi ku zwa fa n’a yemi. Kabakala kuli n’a hanezwi ku kena mwateñi, mueteleli ya nyemile hahulu y’o n’a tukufalezwi ku hapa muleneñi w’o. N’a lelile ku u lwanisa cwañi? Ka ku ubela suba se si isa kwa sooli seo ni ku bakanyeza mpi ya hae ku lwanisa muleneñi w’o. Suba seo ne se si kalile kale ku ubelwa.

Kono liñusa ze zwa ku mulena ya m’ata wa mubuso wa Peresia za yemisa mueteleli wa mutangana y’o. Mubusi wa Peresia y’o, ya n’a bata hahulu ku tisa kozo, a mu sepisa mpo ye makaza: ili litalenta za gauda ze 10,000 (zeo miteñi ye li kona ku fitelela madola a eza bolule ba likiti ze peli), yo muñwi wa bana ba mulena kuli a nyale, ni m’ata a ku busa kalulo kaufela ya kwa wiko wa mubuso wa Peresia. Mulena y’o n’a sepisize mpo yeo ilikuli a liulule lubasi lwa hae, l’o mueteleli y’o n’a sweli.

Mueteleli y’o ya n’a li mwa silikwalikwani sa ku amuhela kamba ku hana mpo yeo ne li Alexandere III wa kwa Masedonia. A amuhele mpo yeo nji? Ulrich Wilcken, caziba wa litaba ze ezahezi, u bulela kuli: “Ne li nako ya kaulakanyi mwa miteñi ya kale yeo. Mane ze ne tisizwe ki katulo ya n’a ezize ne li amile hahulu lika ku zwa mwahal’a lilimo zeo ku t’o fita kacenu, ibe kwa Upa kamba kwa Wiko.” Lu si ka nyakisisa kale kalabo ya n’a kutisize Alexandere, ha lu nyakisiseñi likezahalo ze ne tisize nako ya kaulakanyi yeo.

MWA N’A TIL’O BELA MUHAPI

Alexandere n’a pepezwi mwa Pella, kwa Masedonia, ka 356 B.C.E. Ndat’ahe ne li Mulena Filipi II, mi m’ahe ne li Olympias. Olympias n’a lutile Alexandere kuli malena ba Masedonia ne ba simuluhile ku Herkulusi, mwan’a Zeusi mulimu wa Magerike. N’a bulelezi Alexandere kuli Achilles ne li kukululu wa hae, ndume wa mwa toko ya Homer ye bizwa Iliad. Kabakala ku utiwa cwalo ki bashemi ba hae kuli a late ku hapa ni libubo la bulena, Alexandere wa mwanana a satalalela zona zeo fela. Ha n’a kupilwe ku y’o lakana kwa lipapali za Magerike, Alexandere a supa kuli n’a ka eza cwalo ibile fela a lakana ni malena. N’a tukufalezwi ku peta lika ze tuna ku fita ndat’ahe ni ku ipubanisa ka lipeto za hae.

H’a li wa lilimo ze 13, Alexandere n’a lutilwe ki Aristotle, Mugerike wa filosofi, ya n’a mu suñile lilato la ku lata za filosofi, bualafi, ni sayansi. Ha ku zibwi hande m’o lituto za filosofi za Aristotle ne li amezi mihupulo ya Alexandere. Bertrand Russell, wa filosofi wa mwa lilimo za mwanda wa bu 20, n’a ize: “Kwa konwa ku bulelwa kuli sibeli sa bona ne ba na ni mibonelo ye shutana mwa lika ze ñata. Mibonelo ya za bupolitiki ya Aristotle ne i tomile fa mileneñi ya Magerike ye ipusa ili ye ne bat’o fela.” Mulonga o munyinyani wa muleneñi o ipusa ne u sa lakazehi ku nabi ya ikupula ya n’a bata ku tahisa mubuso o mutuna o swalisani. Alexandere hape n’a kana a hononile mulao wa Aristotle wa ku eza ba ba si Magerike inge batanga, kakuli n’a nahana za ku eza mubuso o mutuna m’o bahapi ni lihapwa ba swalisana hahulu.

Kono Aristotle n’a ezisize Alexandere ku lata ku bala ni ku ituta. Alexandere n’a shwile cwalo a li mubali yo mutuna, mi sihulu n’a lata hahulu ku bala za n’a ñozi Homer. Kutwi n’a petile toko ya Iliad—ya mibamba ye 15,693.

Ku luta kwa Aristotle ne ku felile ka sipundumukela ka 340 B.C.E. nabi y’o wa lilimo ze 16 ha n’a kutezi kwa Pella ku y’o busa Masedonia mwa sibaka sa ndat’ahe ya n’a siyo. Mi nabi y’o ya n’a kulubela ku yola lubona lwa ndat’ahe hañihañi a bonisa kuli ki sifanu ku za lindwa. A tiseza Filipi tabo ka ku tima kapili petuhelo ya lusika lwa Maedi lwa mwa Thrace, ku hapa ka lubilo muleneñi wa bona o mutuna, ni ku u beya libizo la Alexandroúpolis, le li zwa fa libizo la hae.

WA ZWELAPILI KU HAPA

Filipi ha n’a bulailwe ka 336 B.C.E., Alexandere wa lilimo za buhulu ze 20 a kala ku busa Masedonia. Ha s’a keni Asia ka nuka ya Hellespont (ye bizwa Dardanelles cwale) kwa makalelo a May 334 B.C.E., Alexandere a kala lindwa za ku hapa ka mpinyana ye m’ata ya masole ba 30,000 ba nyau, ni bapahami ba lipizi b’a 5,000. Mpi ya hae ne i sindeketitwe ki bomanjinela, batatubi, bayahi, ba sayansi, ni bocaziba ba ze ezahezi.

Alexandere a tula Maperesia lwa pili kwa nuka ya Granicus kwa mutulo-wiko wa Asia Minor (ye bizwa Turkey cwale). Ka nako ya maliha yeo, a hapa wiko wa Asia Minor. Kwa mafelelezo a mbumbi ye tatama, ndwa ya bubeli ye tuna ni Maperesia ya lwanwa kwa Issus, kwa mboela-upa wa Asia Minor. Dariusi III, mulena wa Peresia ya m’ata, a taha ni mpi ya hae ya banna ba ba bat’o ba 500,000 ku t’o kolopana ni Alexandere. Dariusi wa muitundumuni a taha ni m’ahe, musal’a hae, ni lilama ze ñwi za lubasi lwa hae kuli ba iponele ya n’a nahana kuli neikaba tulo ye ipitezi. Kono Maperesia ne ba si ka itukiseza lubilo ni buhali bwa tasezo ya ba Masedonia. Mpi ya Alexandere ya bitelela mpi ya Peresia, mi Dariusi a ñweha ku siya lubasi lwa hae mwa mazoho a Alexandere.

Ku fita ku shenja Maperesia ba ba balehile bao, Alexandere a liba kwa mboela ku latelela likamba la Mediterranean, inz’a hapa libaka za lisepe za ndwa za Maperesia ze tiile. Kono muleneñi o fa sooli wa Tire wa pala ku u hapa. Alexandere, ya n’a bata hahulu ku u hapa, a kala ku u taseza ka likweli ze 7. Mwahal’a ku taseza k’o, Dariusi a lumela liñusa za ku tisa kutwano ze bulezwi kwa makalelo. Lisepiso zani ne li bonahala hahulu hande kuli mane kutwi Parmenio, muelezi ya sepilwe wa Alexandere, a bulela kuli: ‘Kambe ki na Alexandere, ne ni ka lumela.’ Kono mueteleli wa mutangana y’o a mu fetula, a li: ‘Ni na ne ni ka lumela, kambe ki na Parmenio.’ Alexandere a hana tumelelano yeo, mi a zwelapili ku lwanisa ni ku shandaula muleneñi w’o o ikuhumusa o n’o busa liwate, ka July 332 B.C.E.

Alexandere a sinuha Jerusalema, ye ne kozize ku yena, mi a liba kwa mboela, a hapa Gaza. Egepita, ye ne sukulukile mwatas’a puso ya Peresia, ya mu amuhela ku ba mupunyusi. A ezeza poho ya Apis matabelo kwa Memfisi, mi seo sa tabisa baprisita ba Egepita. Hape a toma muleneñi wa Alexandria, o n’o til’o likana ni wa Atene ka ku ba sibaka sa ku itutela teñi mi u sa bizwa ka libizo la hae ni kacenu.

Kihona Alexandere a liba kwa mutulo-upa, a fita ya Palestine, mi a liba kwa nuka ya Tigris. Ka silimo sa 331 B.C.E., a lwana ndwa ya hae ya bulalu ye tuna ni Maperesia, kwa Gaugamela, bukaufi ni matota a n’a bulumuka a Ninive. Teñi k’o, lindume za Alexandere ze 47,000 za tula mpi ye kubukanyizwe sinca ya Maperesia ya batu ba 250,000 kamba ku fitelela! Dariusi a lu sikisa mi hasamulaho a bulawa ki batu ba hae tota.

Ka ku nyanyezwa ki tulo, Alexandere a liba kwa mboela mi a hapa Babilona, muleneñi wa mwa maliha wa Maperesia. A hapa ni mileneñi ya Susa ni Persepolisi, a ikungela sibulukelotuna sa bufumu bwa Maperesia mi a cisa ndu ya bulena ye tuna ya Xerxes. Kwa nalulelule, a koma muleneñi wa Ekibatana. Muhapi ya kanyanyu y’o cwale a hapa likalulo ze siyezi za Peresia, ku ya luli kwa upa ku y’o fita kwa nuka ya Indus, ye mwa Pakistan cwale.

Ha sila nuka ya Indus, mwa kalulo ye kopanezi miseto ni kalulo ya Peresia ya Taxila, Alexandere a kopana ni sila se siñwi se si m’ata, ili Porus mulena wa Masame. Ndwa yeo ne li yona ndwa ya bune ili ya mafelelezo ye tuna ya n’a lwanile Alexandere, mwa June ya 326 B.C.E. Mpi ya Porus ne i kopanyeleza batu ba 35,000 ni litou ze 200, ze ne sabisize maswe lipizi za ba Masedonia. Ndwa yeo ne li ya meto-mafubelu mi ba bañata ne ba shwile, kono mpi ya Alexandere ya tula. Porus a koza mi a fetuha mulikani.

Lilimo ze fitelela 8 ne se li fitile ku zwa fo ne i kenezi mwa Asia mpi ya Masedonia, mi masole ne ba katezi mi ne ba nyolelwa ku kutela habo bona. Ka ku sabiswa hahulu ki ndwa ya meto-mafubelu ye ne ba lwanile ni Porus, ne ba bata ku kutela habo bona. Alexandere, niha n’a kata-katile pili, a ba tuhelela ku kuta. Mubuso wa Magerike cwale wa ba ona mubuso o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi. Tushawa-shawa twa Magerike ha se tu kala ku pila mwa linaha ze hapilwe, puo ya Magerike ni lizo za bona za hasana mwa mubuso kaufela.

BUTU BWA HAE

Butu bwa Alexandere ki bona bo ne bu swalisanisize mpi ya Masedonia mwahal’a lilimo za lindwa za ku hapa zani. Hamulaho wa lindwa, Alexandere hañata n’a potelanga ba ba holofezi, a tatuba mañiba a bona, a lumba masole kabakala bundume bwa bona, mi a ba kayeka mpo ya mali ka ku ya ka lipeto za bona. Ba ne ba bulailwe mwa ndwa n’a ba lukisezanga kepelo ye ipitezi. Bashemi ni bana ba bahali ba bafu bao ne ba tuheliswa ku lifa mitelo ni ku eza mifuta kaufela ya mibeleko. Hamulaho wa ndwa, Alexandere n’a lukisanga lipapali ni lisiyano za ku itabisa. Mane nako ye ñwi n’a lumelelize banna ba ne ba sa z’o nyala ku ikema, ilikuli ba y’o ina ni basali ba bona ka nako ya maliha, mwa Masedonia. Kabakala likezo ze cwalo, lindwalume za hae za mu lata ni ku mu kuteka.

Ka za linyalo la Alexandere ni Mukwae Roxana wa kwa Bactria, Plutarch muñoli wa litaba za bupilo bwa batu n’a ñozi kuli: “Leo ne li lilato luli, kono ka nako ye swana ne li bonahala kuli ne li peta mulelo wa hae. Kakuli ne ku tabisize lihapwa ku mu bona a keta musali mwahal’a bona, mi ne ba mu latile hahulu kakuli mwa lilato li nosi le ne li mu komile, yena a li mutu ya sa lakazi-lakazi fela, n’a si ka lobala ni musali y’o ku fitela a mu nyala ka mulao ni ka nzila ye kutekeha.”

Alexandere hape n’a kuteka manyalo a ba bañwi. Niha n’a hapile musal’a Mulena Dariusi, n’a boni teñi kuli wa kutekwa. Ka ku swana, ha n’a utwile kuli masole ba Masedonia ba babeli ne ba sweli likalala basali ba bazwahule ba bañwi, n’a laelezi kuli ba bulawe haiba ku fumanwa kuli ki niti ba ezize seo.

Sina Olympias m’ahe, Alexandere ne li mulapeli yo mutuna. N’a fanga matabelo ndwa i si ka kala ni hamulaho wa ndwa mi n’a bonananga ni balauli ba hae kuli ba mu taluseze litangu ze ñwi. N’a buzanga ni mulauli wa Amoni, mwa Libia. Mi mwa Babilona n’a mamezi litaelo za Makalade ka za ku tahisa matabelo, sihulu ku Bele (Merodaki), mulimu wa Babilona.

Alexandere niha n’a sa ci hahulu, kwa nalulelule n’a til’o ba munwi yo mutuna. N’a mbombolanga mwa n’a nwela komoki ni komoki ya veine mi n’a itumbanga ka lipeto za hae. Ye ñwi ya likezo ze maswe hahulu za Alexandere ne li ya ku bulaya Clitus mulikan’a hae, kabakala ku bifa inz’a kozwi. Kono Alexandere n’a inyazize hahulu kuli mane a tola mazazi a malalu inz’a lobezi mwa mumbeta wa hae, a sa ci kamba ku nwa. Kwa nalulelule, balikani ba hae ne ba konile ku mu hapeleza ku ca.

Nako ha inze i ya, takazo ya Alexandere ya libubo ya tisa tulemeno to tuñwi to tu maswe. A kala ku lumela-lumela litaba za buhata ni ku fa koto ka nzila y’e lutula luli. Ka mutala, Alexandere ha n’a kukuelizwe ku lumela kuli Philotas ne li yo muñwi wa ba ne ba lelisani ku mu bulaya, a bulaisisa yena ni Parmenio ndat’ahe, muelezi ya n’a kile a sepa.

ALEXANDERE WA TULWA

Hamulahonyana wa ku kutela kwa Babilona, Alexandere a kenwa ki malaria, a n’a si ka mu siya. Ka la June 13, 323 B.C.E., Alexandere a koza kwa sila se si m’ata ka ku fitisisa, ili lifu, a li wa lilimo za buhulu ze 32 fela ni likweli ze 8.

Ku swana fela inge mo ne li bulelezi litalifi ze ñwi za Masame, kuli: “Shangwe Mulena Alexandere, mutu ni mutu u luwile mubu o kuma fo lu yemi fa; mi wena ya swana sina batu ba bañwi, kwand’a kuli u ya mafulofulo ili ya mutundameti, u sweli ku zamaya fa mubu w’o kaufela ku zwa kwa ndu ya hao, u ikatalize, ni ku nyandisa ba bañwi. Kono u tuha u shwa, mi u ka luwa ndao ye ka tokwahala fela ha u ka pumbekwa.”

MU ITUTILEÑI?

• Alexandere yo Mutuna n’a utilwe cwañi?

• Hamulahonyana wa ku kala ku busa Masedonia, Alexandere n’a kalile ku ezañi?

• Mu taluse ze ñwi za lindwa za n’a winile Alexandere.

• Ku konwa ku bulelwañi ka za butu bwa Alexandere?

[Mapa]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

LIKALULO ZA N’A HAPILE ALEXANDERE

MASEDONIA

EGEPITA

Babilona

Nuka ya Indus

[Siswaniso]

Alexandere

[Siswaniso]

Aristotle ni Alexandere muituti wa hae

[Siswaniso se si fa likepe mutumbi]

[Siswaniso]

Mendulu ye bulelwa kuli i bonisa Alexandere yo Mutuna

[Mbokisi/Maswaniso a fa likepe 162, 163]

MUBUSO O MUTUNA WA ALUHANA

BIBELE ne i bulezi cimo kuli mubuso wa Alexandere yo Mutuna n’o ka aluhana, ni kuli ha ku na ya n’a ka abelwa kwateñi “kwa baikulu ba hae.” (Daniele 11:3, 4) Kacwalo, mwahal’a lilimo ze 14 ku zwa fa n’a shwezi ka sipundumukela Alexandere ka 323 B.C.E., Alexandere IV mwan’a hae wa mwa linyalo ni Herkulusi mwan’a hae wa mwa bucwañi ba bulawa.

Silimo sa 301 B.C.E. hasi t’o esha, ba bane kwa baeteleli ba mpi ya Alexandere ba icolisa fa bulena bwa mubuso o mutuna wa n’a tomile muzamaisi wa bona. Mueteleli Cassander n’a ikungezi Masedonia ni Greece. Mueteleli Lisimakusi n’a amuhezi Asia Minor ni Thrace. Seleukisi I Nicator n’a ikungezi Mesopotamia ni Siria. Mi Pitolemi Lagus, kamba Pitolemi I, a busa Egepita ni Palestine. Mibuso ye mine ya Sigerike ya taha cwalo ku zwa fa mubuso u li muñwi o mutuna wa Alexandere.

Kwa mibuso ya Sigerike ye mine yeo, puso ya Cassander ki yona ye ne ngile nako ye kuswani ka ku fitisisa. Lilimonyana ku zwa fa n’a kalezi ku busa Cassander, banna mwa lusika lwa hae ba fela ku shwa, mi ka 285 B.C.E., Lisimakusi a hapa kalulo ya kwa Yurope ya mubuso wa Magerike. Lilimo z’e ne ku zwa f’o, Lisimakusi a bulawa mwa ndwa ki mpi ya Seleukisi I Nicator, mi yena y’o a kala ku zamaisa buñata bwa likalulo za Asia. Seleukisi a ba yena wa pili kwa lusika lwa malena ba ba bizwa ka lilumbatina la Seleukisi mwa Siria. N’a tomile Antioke mwa Siria mi a i eza muleneñi wa hae o munca. Seleukisi n’a bulailwe ka 281 B.C.E., kono lusika lwa n’a simuluzi lwa busa ku fitela 64 B.C.E., Mueteleli Pompey wa Muroma ha n’a ezize Siria kalulo ya mubuso wa Maroma.

Kwa likalulo z’e ne za mubuso wa Alexandere, mubuso wa Pitolemi ki ona o ne u inzi sibaka se sitelele ka ku fitisisa. Pitolemi I n’a ipizize mulena ka 305 B.C.E. mi a ba yena wa pili kwa malena kamba bo Faro, ba kwa Masedonia, ku busa Egepita. Ha s’a ezize Alexandria ku ba ona muleneñi, kapili-pili a kala ku tisa zwelopili mwa muleneñi wo. O muñwi wa misebezi ya hae ya buyahi ye mituna ka ku fitisisa ne li wa ku yaha sifalana sa libuka se si tumile se si bizwa Alexandrian Library. Kuli a zamaise mungendenge w’o, Pitolemi a tisa caziba wa Muatene, Demetrius Phalereus, ya n’a li kwa Greece. Kutwi sibaka seo ne si kusi miputo ye lule lilimo za mwanda wa pili C.E. ha li t’o esha. Lusika lwa Pitolemi ne lu busize mwa Egepita ku fitela lu bitwa ki Roma ka 30 B.C.E. Kihona mubuso wa Maroma u yola mubuso wa Magerike ku ba ona mubuso o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi.

MU ITUTILEÑI?

• Mubuso o mutuna wa Alexandere ne u aluhani cwañi?

• Lusika lwa malena ba ba bizwa ka lilumbatina la Seleukisi ne lu busize mwa Siria ku fitela lili?

• Mubuso wa Pitolemi wa Egepita ne u felile lili?

[Mapa]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

KU ALUHANA KWA MUBUSO WA ALEXANDERE

Cassander

Lisimakusi

Pitolemi I

Seleukisi

[Maswaniso]

Pitolemi I

Seleukisi

[Siswaniso/Siswaniso se si fa likepe 139]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

MIBUSO YE M’ATA KA KU FITISISA MWA LIFASI YA MWA BUPOLOFITA BWA DANIELE

Lingwalungwalu la siswaniso (Daniele 2:31-45)

Libatana z’e ne ze omboka mwa liwate (Daniele 7:3-8, 17, 25)

BABILONA ku zwa 624 B.C.E.

MEDIA NI PERESIA ku zwa 539 B.C.E.

MUBUSO WA MAGERIKE ku zwa 331 B.C.E.

MUBUSO WA MAROMA ku zwa 30 B.C.E.

MUBUSO O M’ATA KA KU FITISISA MWA LIFASI WA ANGLO-AMERICA ku zwa 1763 C.E.

LINAHA KA MO LI ALUHANEZI mwa nako ya maungulo

[Siswaniso se si fa likepe mutumbi la 128]

[Siswaniso se si fa likepe mutumbi la 147]