Kauhanyo 3

Ne Ba Likilwe—Kono Ne Ba Sepahalile ku Jehova!

1, 2. Ki lifi likezahalo ze ne li mbengenge ya litaba za Daniele?

LITABA ze mwa buka ya bupolofita bwa Daniele li kala ka nako fo ne ku ezahalela cinceho ye tuna mwa lifasi. Asirya kihona ha ne i sa z’o byangulwa Ninive, muleneñi wa yona. Egepita ne se i tuluzwi mi ne i inzi fela kwa mboela wa naha ya Juda. Mi Babilona ne i sweli ku hula ka bubebe ku ba mubuso o m’ata hahulu mwa kangisano ya ku busa lifasi.

² Ka 625 B.C.E., Faro Neko wa Egepita a ikataza lwa mafelelezo kuli a tibele mubuso wa Babilona ku yandulukela kwa mboela. Kacwalo, a etelela mpi ya hae kwa Karekemishi, ye fa makamba a kalulo ya ñambamo ya nuka ya Eufrati. Ndwa yeo ye ne i til’o bizwa ndwa ya Karekemishi, ne li ndwa ya ku puma litaba, ili ye tuna. Ka ku etelelwa ki Nebukadenezare nabi ya n’a andamezi lubona lwa ndat’ahe, mpi ya Babilona ya bita mpi ya Faro Neko. (Jeremia 46:2) Ka ku nyanyezwa ki tulo ya hae, Nebukadenezare ka lubilo a hapa Siria ni Palestine, mi, mwa miinelo kaufela, a felisa puso ya Egepita mwa kalulo yeo. Kono lifu la Nabopolassar ndat’ahe, la yemisa hanyinyani lindwa za hae.

 3. Ne ku ezaheziñi Nebukadenezare h’a lwanisa Jerusalema lwa pili?

³ Silimo se si tatama, Nebukadenezare—ya n’a s’a beilwe fa bulena bwa Babilona—a kala hape lindwa za hae mwa Siria ni Palestine. F’o ki fona fa n’a tezi kwa Jerusalema lwa pili. Bibele i li: “Mwa mazazi a Joyakimi, Nebukadenezare mulena wa Babilona a taha, mi Joyakimi a ba mutang’a hae myaha ye milalu. Kih’a mu yaya, a mu fetuhela.”—2 Malena 24:1.

NEBUKADENEZARE MWA JERUSALEMA

 4. Pulelo ye kwa Daniele 1:1 ye li “ka mwaha wa bulalu wa puso ya Jojakimi” i swanelwa ku utwisiswa cwañi?

⁴ Pulelo ye li “myaha ye milalu” ki ya butokwa ku luna, kakuli manzwi a pili a Daniele a li: “Ka mwaha wa bulalu wa puso ya Jojakimi mulena wa Juda, Nebukadenezare mulena wa Babilona a pumela munzi wa Jerusalema, mi a u kwalela ka ndwa.” (Daniele 1:1) Mwa silimo sa bulalu sa puso ye tezi ya Jojakimi, ya n’a busize ku kala 628 B.C.E. ku isa 618 B.C.E., Nebukadenezare n’a si ka ba kale “mulena wa Babilona” kono n’a li nabi ya n’a libelezi ku yola ndat’ahe. Ka 620 B.C.E., Nebukadenezare a hapeleza Jojakimi ku lifa ñamba. Kono hamulaho wa lilimo ze bat’o ba ze talu, Jojakimi a ipangula. Kacwalo, Mulena Nebukadenezare n’a pumezi Jerusalema lwa bubeli ka 618 B.C.E., kamba mwahal’a silimo sa bulalu sa puso ya Jojakimi a li mutang’a Babilona, kuli a y’o nata Jojakimi wa muipanguli.

 5. Ne ku ezaheziñi Nebukadenezare ha n’a taselize Jerusalema lwa bubeli?

⁵ Ka tasezo yeo “[Jehova, NW] a mu fa Jojakimi mulena wa Juda, ni libyana ze ñwi za mwa Ndu ya Mulimu.” (Daniele 1:2) Mwendi Jojakimi n’a shwezi kwa makalelo a tasezo yeo, ka ku bulaiwa kamba mwahal’a petuhelo. (Jeremia 22:18, 19) Ka 618 B.C.E., Joyakini mwan’a hae wa lilimo za buhulu ze 18, a mu yola fa bulena. Kono puso ya Joyakini ne i tandile fela likweli ze talu ni mazazi a’ lishumi, mi a koza ka 617 B.C.E.—Mu bapanye 2 Malena 24:10-15.

 6. Nebukadenezare n’a ezizeñi kwa libyana ze kenile za tempele ya Jerusalema?

⁶ Nebukadenezare a ikungela libyana ze kenile za tempele ya Jerusalema mi “a li isa kwa naha ya Shinari mwa ndu ya mulimu wa hae, mi a kenya libiana zeo mwa sibulukelo sa bufumu bwa mulimu wa hae,” yena Merodaki. (Daniele 1:2; Jeremia 50:2) Ze ñozwi za Sibabilona ne li fumanwi mi ku zona Nebukadenezare u boniswa inze a bulela cwana ka za tempele ya Merodaki: “Na buluka teñi silivera ni gauda ni macwe a butokwa . . . mi na beya teñi sibulukelo sa bufumu bwa mubuso wa ka.” Lu ka bala ka za libyana zeo ze kenile hape mwa miteñi ya Mulena Belishazare.—Daniele 5:1-4.

BA BA KUTEKEHA KWA MICAHA BA JERUSALEMA

7, 8. Daniele 1:3, 4, ni 6, i lu tusa ku ziba cwañi se siñwi ka za simuluho ya Daniele ni balikani ba hae ba balalu?

⁷ Ne si fela bufumu bwa tempele ya Jehova bo ne bu isizwe kwa Babilona. Taba i li: “Mulena a laela Ashepenazi, nduna wa likombwa za hae, kuli a tise ba bañwi kwa bana ba Isilaele, ba lusika lwa bulena, ni bana ba manduna; batangana ba ba si na buanga, ba ba bupehile hande, ba ba zwezipili, ili ba ba ka utwisisa lituto za zibo ni butali, ba ba lukela ku kena mwa sebelezo ya ndu ya bulena, ni kuli a ba lute butali ni puo ya Makalade.”—Daniele 1:3, 4.

⁸ Ki bomañi ba ne ba ketilwe? Lu bulelelwa kuli: “Kwa batangana bao ne ku na ni Daniele, ni Hanania, ni Mishaele, ni Azaria, ba lusika lwa Juda.” (Daniele 1:6) Seo si monyehela se siñwi ka za simuluho ye sa zibwi hahulu ya Daniele ni balikani ba hae. Ka mutala, lu talusezwa kuli ne ba li “ba lusika lwa Juda,” lona lusika lwa bulena. Ibe kuli ne ba li ba situhulu sa bulena kamba kutokwa, kwa utwahala k’u nga kuli ne ba li lilama za mabasi a’ butokwa ili a’ m’atanyana. Kwand’a ku ba hande mwa munahano ni mubili, ne ba na ni kutwisiso, butali, zibo, ni ngana. Mi f’o ne ba sa li banana, kakuli ba bizwa “batangana,” mi mwendi kihona ha ne ba sa z’o kala ku nonoboka. Daniele ni balikani ba hae ba lukela ku ba ba ne ba zwile mubano—ba ba kutekeha—mwahal’a batangana ba Jerusalema.

 9. Ki kabakalañi ha ku bonahala hahulu kuli bashemi ba Daniele ni balikani ba hae ba balalu ne ba saba Mulimu?

⁹ Taba ha i lu buleleli bashemi ba batangana bao. Niteñi, ku bonahala hahulu kuli ne ba saba Mulimu mi ne ba petile buikalabelo bwa bona bwa ku ba bashemi. Ha lu hupula kuli ka nako yeo mwa Jerusalema, mizamao ye maswe ni bulapeli bwa buhata ne li atile, sihulu mwahal’a ‘ba lusika lwa bulena ni manduna,’ kwa iponelwa hande kuli tulemeno to tunde twa Daniele ni balikani ba hae ba balalu ne tu si ka itahela fela. Ku si na kakanyo, bashemi ba bona ba lukela ku ba ba ne ba lobehile lipilu ku bona bana ba bona ba iswa kwa naha ye kwahule-hule. Kambe kuli ne ba zibile ze ne zwile mwateñi, ki tabo kwa butuna ye ne ba ka ba ni yona! Ku butokwa hakalo kuli bashemi ba ute bana ba bona “ka ku ba lemusa, ni ka tuto ya [Jehova, NW]”!—Maefese 6:4.

BUIKATAZO BWA KU MBUMBUTELISA LIZWALO

10. Batangana ba Maheberu ne ba lutilweñi, mi ne li ka mulelo ufi?

¹⁰ Ku si ka fita nako, buikatazo bwa ku mbumbutelisa mazwalo a batangana ba bahapiwa bao bwa kala. Kuli a twaeze banana ba Maheberu bao mupilelo wa Mababilona, Nebukadenezare a laela likombwa za hae kuli ba “ba lute butali ni puo ya Makalade.” (Daniele 1:4) Zeo ne si lituto-tuto fela. Hatiso ye bizwa The International Standard Bible Encyclopedia i talusa kuli “ne [li] kopanyeleza ku ituta si-Sumeria, si-Akkadi, Siarami . . . , ni lipuo ze ñwi, hamohocwalo ni libuka ze ñata-ñata za mwa lipuo zeo.” “Libuka ze ñata-ñata” zeo ne li kopanyeleza litaba ze ezahezi, lipalo, lituto za lihalimu, ni cwalo-cwalo. Kono “litaba za bulapeli, ili liyobo [mitolo] ni butali bwa ku talusa linaleli . . . , ne li kopanyelizwe teñi ka buñata.”

11. Ne ku ezizweñi kuli batangana ba Maheberu ba twaezwe mupilelo wa likombwa za Babilona?

¹¹ Ka mulelo wa ku ezisa batangana ba Maheberu bao ku amuhelelela lizo ni mupilelo wa likombwa za Babilona, “mulena a laela kuli ba utiwe ka lico ze zwa fa tafule ya mulena, ni ka veine ye nwiwa ki yena, ni kuli ba utiwe cwalo myaha ye milalu; ha i fela, ba zibe ku yema fapil’a mulena.” (Daniele 1:5) Hape, “nduna wa likombwa a ba beya mabizo a mañwi; Daniele a mu beya libizo la Beliteshazare, Hanania a mu beya la Shadrake, Mishaele a mu beya la Meshaki, ni Azaria la Abedi-Nego.” (Daniele 1:7) Mwa miteñi ya litaba ze mwa Bibele, hañata batu ne ba fiwa mabizo a manca a ku hupulela teñi kezahalo ye tuna mwa bupilo bwa bona. Ka mutala, Jehova n’a cincize mabizo a Abrame ni Sarai ku ba Abrahama ni Sara. (Genese 17:5, 15, 16) Mutu ya cinca libizo la yo muñwi ki ya m’ata kamba ya mu luwile. Josefa ha n’a bile muzamaisi wa lico mwa Egepita, Faro a mu fa libizo la Zafenati-Panea.—Genese 41:44, 45; mu bapanye 2 Malena 23:34; 24:17.

12, 13. Ki kabakalañi ha ku kona ku bulelwa kuli ku cinca mabizo a batangana ba Maheberu bao ne li ku lika ku foufaza tumelo ya bona?

¹² Licinceho za mabizo a Daniele ni balikani ba hae ba Maheberu ba balalu, ne li ze tuna. Mabizo a ne ba ba file bashemi ba bona n’a lumelelana ni bulapeli bwa Jehova. Libizo la “Daniele” li talusa “Muatuli wa Ka Ki Mulimu.” La Hanania li talusa “Jehova U Bonisize Sishemo.” La “Mishaele” mwendi li talusa “Ki Mañi Ya Swana Ni Mulimu?” La “Azaria” li talusa “Jehova U Tusize.” Ku si na kakanyo bashemi ba bona ne ba sepa hahulu kuli bana ba bona ne ba ka hula ka ketelelo ya Jehova Mulimu mi ni ku ba batanga ba hae ba ba sepahala.

¹³ Kono mabizo a manca a ne ba filwe Maheberu ba bane bao kaufela n’a ama mabizo a milimu ya buhata, ili ku bonisa kuli Mulimu wa niti n’a pahamezwi ki milimu ye cwalo. K’o luli ne li ku lika ka bukupuki ku foufaza tumelo ya batangana bao!

14. Mabizo a manca a n’a filwe Daniele ni balikani ba hae ba balalu a talusañi?

¹⁴ Libizo la Daniele ne li cincizwe ku ba Beliteshazare, le li talusa “Sileleza Bupilo bwa Mulena.” Bupaki bu bonisa kuli yeo ne li tapelonyana ku Bele, kamba Merodaki, ona mulimu o mutuna wa Babilona. Ha ku zibwi kamba Nebukadenezare n’a abanile mwa ku ketela Daniele libizo leo, kono n’a tabile ku bulela kuli leo ki “libizo la mulimu wa [hae].” (Daniele 4:8) Hanania n’a filwe libizo la Shadrake, leo bocaziba ba bañwi ba nga kuli li talusa “Taelo ya Aku.” Ka ku lemuseha, Aku ne li libizo la mulimu wa Sumeria. Mishaele n’a filwe la Meshaki (mwendi ili ku zwa fa libizo la Mi·sha·aku), mi ku bonahala kuli taluso ya libizo la Mishaele ye li “Ki Mañi ya Swana Ni Mulimu” ne i cincizwe ka sitalifi ku ba “Ki Mañi ya Likana ni Aku?” Libizo la Azaria la Sibabilona ne li Abedi-Nego, leo mwendi li talusa “Mutang’a Nego.” Mi “Nego” fokuñwi i ñolwanga kuli “Nebo,” lona libizo la mulimu o muñwi leo malena ba bañwi ba Babilona ne ba bizwa ka lona.

BA IKATULELA KU SEPAHALA KU JEHOVA

15, 16. Ki miliko mañi ye ne ukumezi Daniele ni balikani ba hae, mi ne ba ezize cwañi?

¹⁵ Mabizo a Sibabilona, tukiso ya lituto, ni lico ze ipitezi kaufela ne li lukiselizwe ku twaeza Daniele ni batangana ba bañwi ba Maheberu ba balalu mupilelo wa Sibabilona mi ni ku ba kauhanya ku Mulimu wa bona, Jehova, hamohocwalo ni ku ba libaza lituto ni simuluho za bulapeli bwa bona. Batangana bao ne ba ka ezañi mwahal’a sineneketo ni tiko yeo?

¹⁶ Taba ye buyelezwi i li: “Daniele a lela mwa pilu ya hae kuli h’a na ku isilafaza ka lico za mulena ni ka veine y’a nwa.” (Daniele 1:8a) Nihaike ki Daniele fela ya bulezwi fa libizo, ze ne latelezi li bonisa kuli balikani ba hae ba balalu ne ba yemezi katulo ya hae. Manzwi a’ li “a lela mwa pilu ya hae” a bonisa kuli lituto ze ne ba lutile bashemi ba Daniele ni ba bañwi kwahae ne li keni mwa pilu ya hae. Ku si na kakanyo lituto ze swana ne li etelezi Maheberu ba bañwi ba balalu ha ne ba eza likatulo. Seo si bonisa butokwa bwa ku luta bana ba luna, niha ba bonahala kuli isali banana hahulu kuli ba utwisise.—Liproverbia 22:6; 2 Timotea 3:14, 15.

17. Ki kabakalañi Daniele ni balikani ba hae ha ne ba hanile fela litukiso za mulena za ka zazi mi isiñi litukiso ze ñwi?

¹⁷ Batangana ba Maheberu bao ne ba haneziñi malyalya ni veine fela mi isiñi litukiso ze ñwi? Katulo ya Daniele i fa libaka ka ku utwahala, kuli: ‘A lela kuli h’a na ku isilafaza.’ Ku ituta “butali ni puo ya Makalade” ni ku fiwa libizo la Sibabilona, niha ku sa lakazehi, ha ku talusi kuli kipeto mutu u silafezi. M’u nge mutala wa Mushe, ya n’a pilile lilimo ze bat’o ba 1,000 pili nako yeo i si ka fita kale. Niha n’a lutilwe “butali kaufela bwa Maegepita,” n’a sepahalile ku Jehova. Muutelo o ne ba mu utile ka ona bashemi ba hae ne u mu file mutomo o tiile. Kacwalo, “ka tumelo, Mushe ha s’a hulile, u hanile ku bizwa mwan’a Mukwae mwan’a Faro; kono a iketela ku nyanda ni sicaba sa Mulimu; mi a hana ku ikola minyaka ya libi, ye ina nako ye nyinyani.”—Likezo 7:22; Maheberu 11:24, 25.

18. Liutiso za mulena ne li ka silafaza batangana ba Maheberu ka linzila lifi?

¹⁸ Liutiso za mulena wa Babilona ne li ka silafaza cwañi batangana bao? Sa pili, malyalya a teñi n’a kana a kopanyelelize lico ze ne haniswa ki Mulao wa Mushe. Ka mutala, Mababilona ne ba canga lifolofolo ze masila, ze ne ba hanisizwe Maisilaele mwatas’a Mulao. (Livitike 11:1-31; 20:24-26; Deuteronoma 14:3-20) Sa bubeli, Mababilona ne ba sa sululi mali a lifolofolo ze bulailwe ba si ka ca kale nama ya zona. Ku ca nama ye si ka sululwa mali ki ku loba mulao wa Jehova wa za mali. (Genese 9:1, 3, 4; Livitike 17:10-12; Deuteronoma 12:23-25) Sa bulalu, balapeli ba milimu ya buhata hañata ba tahisanga lico za bona kwa milimu ya maswaniso ba si ka li ca kale ka sikwata. Batanga ba Jehova ha ba ezi zeo! (Mu bapanye 1 Makorinte 10:20-22.) Mi cwale, ku takinya lico ze tezi mafula ni ku itupwela lino ze kola ka zazi ni zazi ku lubeta kwa batu ba kume kai kamba kai, lu sa buleli banana.

19. Batangana ba Maheberu bao ne ba ka kona ku ipuma cwañi, kono kiñi se ne si ba tusize ku eza katulo ye nde?

¹⁹ Mutu wa kona ku ziba za ku eza, kono ku t’ata ku ba ni bundume bwa ku li eza h’a sineneketwa kamba ku likiwa. Daniele ni balikani ba hae ba balalu ne ba ka kona ku nahana kuli bakeñisa kuli ne ba li kwahule ni bashemi ni balikani ba bona, bao ne ba si ke ba ziba ze ba eza. Hape ne ba ka kona ku ipumisa kuli ne li taelo ya mulena mi ne ku bonahala kuli ha ku na mo ne ba ka ezeza. Mi hape, ku si na kakanyo batangana ba bañwi ne ba si ka kata-kata ku amuhela liutiso zeo mi ne b’a ngile kuli haki muliko kono ki tohonolo ku abana teñi. Kono mihupulo ye cwalo ye fosahezi ne i ka kona ku ba ezisa sibi sa kwa mukunda, se si kwecekanga ba banca ba bañata. Batangana ba Maheberu bao ne ba ziba kuli “meto a [Jehova, NW] a mwa mabaka kaufela,” ni kuli “misebezi kaufela, ni ze patilwe kaufela, kamba ki ze nde kamba ze maswe, Mulimu u ka li bulela ni ku li atula.” (Liproverbia 15:3; Muekelesia 12:14) Haike kaufel’a luna lu ituteñi tuto kwa nzila ya batangana ba ba sepahala bao.

BUNDUME NI TUNDAMO NE LI TUSIZE

20, 21. Daniele n’a ezizeñi, mi ne ku zwileñi mwateñi?

²⁰ Daniele ha s’a lelile mwa pilu ya hae kuli h’a na ku isilafaza, a eza ka ku ya ka katulo ya hae. “[A tundamena ku, NW] kupa nduna ya likombwa kuli a si ke a hapelezwa ku isilafaza.” (Daniele 1:8b) Pulelo ya kuli “a tundamena ku kupa” ki ya butokwa. Hañata, tundamo ya tokwahala kuli lu tule miliko kamba bufokoli bo buñwi.—Magalata 6:9.

²¹ Tundamo ya Daniele ne i mu tusize. “Mulimu a fumanisa Daniele musa ni sishemo ku nduna wa likombwa.” (Daniele 1:9) Ne si kuli Daniele ni balikani ba hae ne ba buheha mi ne ba talifile za bona ha ne li kondile kwa nalulelule. Kono ne li kabakala mbuyoti ya Jehova. Ku si na kakanyo Daniele n’a hupuzi lishitanguti la Siheberu le li li: “U sepe [Jehova, NW] ka pilu ya hao kaufela, mi u si ke wa tiyela fa butali bwa hao; u beye [Jehova, NW] mwa milelo ya hao kaufela, mi Yena u ka lukisa linzila za hao.” (Liproverbia 3:5, 6) Ku latelela kelezo yeo ne ku tusize luli.

22. Nduna wa likombwa n’a buleziñi ze buniti?

²² Sapili nduna wa likombwa n’a hanile a li: “Ni saba [muñ’a] ka, mulena ya tomile lico ze mu ka ca, ni se mu ka nwa. Kiñi s’o n’o ka felwa mulena libaka la ku bona lipata za mina kuli li maswe ku za batangana ba bañwi, litaka za mina? Ha ku ka ezwa cwalo, ne mu ka ni tahiseza kozi fapil’a mulena.” (Daniele 1:10) Ku hana k’o ni sabo yeo ne li ze buniti. Mulena Nebukadenezare ne si mutu wa ku ezeza muñañatoho, mi nduna y’o n’a ziba kuli n’a ka kena mwa “kozi” ha n’a ka boloka litaelo za mulena. Daniele n’a ka ezañi?

23. Daniele n’a bonisize cwañi kutwisiso ni butali ka mwa n’a ezelize?

²³ F’o ki fona fa n’a ka itusiseza kutwisiso ni butali. Mwendi Daniele wa mutangana n’a hupuzi lishitanguti le: “Kalabo ye bunolo i kuyula buhali; kono linzwi le li utwisa butuku li zusa buhali.” (Liproverbia 15:1) Mwa sibaka sa ku ñañelela kuli a ezezwe za n’a bata mi mane mwendi ni ku shangumuna ba bañwi ku mu bulaya, Daniele a kwala mulomo. Ka nako ye swanela, a atumela “sikombwa,” y’o mwendi n’a lumezi ku loba hanyinyani milao ya mulena kakuli n’a si na ku ikalabela ku yena ka sibili.—Daniele 1:11.

U KUPA KULI BA LIKIWE KA MAZAZI A LISHUMI

24. Daniele n’a kupile kuli ba likiwe cwañi?

²⁴ Daniele a kupa sikombwa kuli a ba like, a li: “A ku like batanga ba hao fa mazazi a lishumi; lu fiwe ku ca miloho ni ku nwa mezi fela. Kihona u ka tatuba mo li inezi lipata za luna, hamoho ni za batangana ba ba ca lico za mulena; mi fo u ka lu eza m’o ka bonela.”—Daniele 1:12, 13.

25. “Miloho” ye ne filwe Daniele ni balikani ba hae ba balalu neikana i kopanyelelizeñi?

²⁵ Kana hamulaho wa mazazi a lishumi a ‘ku ca miloho ni ku nwa mezi’ lipata za bona ne li ka bonahala “kuli li maswe” ku za ba bañwi? Linzwi la “miloho” li tolokilwe fa linzwi la Siheberu leo luli li talusa “lipeu.” Litoloko ze ñwi za Bibele li itusisa linzwi le li talusa “lipeu ze ciwa za limela ze fitana-fitana (ze cwale ka lituu, manawa a makima, kamba manawa a masisani).” Bocaziba ba bañwi ba hupula kuli mutomo wa taba u bonisa kuli lico zeo ne si fela lipeu ze ciwa. Hatiso ye ñwi i li: “Daniele ni balikani ba hae ne ba kupa fela miloho ye ne ciwa ki batu ka nañungelele ku fita manjwanjwali a n’a ciwa fa tafule ya mulena.” Kacwalo, miloho yeo ne i ka be i kopanyelelize misulo ye fepa ye kazingilwe hande ya manawa a makima, mawakaka, nyanisi ye sisani, liki, manawa a masisani, mahapu, ni nyanisi ye kima hamoho ni linkwa za bubeke bwa mifuta-futa. Kaniti luli ku ca lico zeo haki ku ifulisa mwa manamani. Ku bonahala kuli sikombwa n’a utwisisize seo. “Mi nduna a lumela mwa taba yeo, a ba lika ka mazazi a lishumi.” (Daniele 1:14) Kwa ba cwañi?

26. Ne ku bile cwañi hamulaho wa ku likiwa ka mazazi a lishumi, mi ki kabakalañi lika ha ne li zamaile cwalo?

²⁶ “Ha ku felile mazazi a lishumi, kwa bonahala kuli lipata za bona ki ze nde, li nunile ku fita za batangana ba ba fiwa lico za mulena.” (Daniele 1:15) Seo hasi swaneli k’u ngiwa kuli si talusa kuli miloho i fita manjwanjwali. Lico lifi kamba lifi ha li koni ku cinca ponahalo ya mutu mwa mazazi a lishumi fela, kono Jehova wa kona ku peta mulelo wa hae mwa nakonyana yeo. Linzwi la hae li li: “Ku fuyolwa ki [Jehova, NW] ku fumisa mutu; ku ipilaeza mwa pilu ha ku tusi se siñwi.” (Liproverbia 10:22) Batangana ba Maheberu ba bane bao ne ba sepile Jehova, mi n’a si ka ba yumba simulamu. Lilimo ze mianda-nda hamulaho wa f’o, Jesu Kreste n’a pilile mazazi a 40 a sa ci. Kabakaleo, n’a amile manzwi a’ kwa Deuteronoma 8:3, ko lu bala kuli: “Mutu h’a na ku pila buhobe fela, kono mutu a pile kaufela ze zwa mwa mulomo wa [Jehova, NW].” Taba ya Daniele ni balikani ba hae ki mutala o munde wa seo.

KUTWISISO NI BUTALI MWA SIBAKA SA MALYALYA NI VEINE

27, 28. Lico za n’a iketezi Daniele ni balikani ba hae ba balalu ne li ba bakanyelize cwañi miliko ye mituna ye ne sa taha?

²⁷ Mazazi a lishumi ne li a ku lika fela, kono ze ne zwile mwateñi ne li kolwisa luli. Kacwalo, “sikombwa kih’a zwisa lico ni veine ze ne ba lukela ku fiwanga, a ba fa miloho fela.” (Daniele 1:16) Ku bunolo ku nahana mo batangana ba bañwi ba ne ba lutiwa ne ba ngezi Daniele ni balikani ba hae. Ba lukela ku ba ba ne ba ba boni bukuba ku hana manjwanjwali a mulena ni ku ca miloho zazi ni zazi. Kono miliko ye mituna ne i ba libile, mi batangana ba Maheberu bao ne ba ka tokwa kuli ba tone ka mo ne ba konela kaufela. Mi hape, ki tumelo ni sepo ya bona ku Jehova ye neikaba tusa ku tula miliko ya tumelo.—Mu bapanye Joshua 1:7.

²⁸ Litaba ze tatama li bonisa kuli Jehova n’a inzi ni batangana bao, kuli: “Batangana bao ba bane, Mulimu a ba fa zibo ni kutwisiso ya lituto kaufela, ni ya butali kaufela; hape Daniele a fiwa ku utwisisa lipono ni litolo kaufela.” (Daniele 1:17) Ne ba sa tokwi fela simoko ni ku ikangula hande kuli ba talimane hande ni linako ze t’ata ze ne sa taha. “Butali bu ka kena mwa pilu ya hao, zibo i tabise moya wa hao; ku itemusa ku ka ku bonela, kutwisiso i ku pilise; zeo ki zona ze ka ku zwisa mwa nzila ya bumaswe.” (Liproverbia 2:10-12) Zeo ki zona zeo Jehova n’a file batangana ba ba sepahala bao ba bane kuli ba itukiseze ze ne sa taha.

29. Ki kabakalañi Daniele ha n’a kona ku “utwisisa lipono ni litolo kaufela”?

²⁹ Ku bulezwi kuli Daniele n’a filwe “ku utwisisa lipono ni litolo kaufela.” Seo hasi talusi kuli n’a bile mulauli. Ka ku lemuseha, Daniele niha ngiwa ku ba yo muñwi wa bapolofita ba batuna ba Maheberu, n’a si ka buyelelwa ku shaela kuli “Mulena [Jehova, NW] s’a bulela ki se” kamba “[Jehova, NW] wa limpi s’a bulela, ki se.” (Isaya 28:16; Jeremia 6:9) Niteñi, Daniele n’a kona fela ku utwisisa ni ku talusa lipono ni litolo ze ne patulula mulelo wa Jehova ka ketelelo ya moya wa Mulimu o kenile.

TATUBO YE TUNA KWA NALULELULE

30, 31. Za n’a ezize Daniele ni balikani ba hae ne li ba tusize cwañi?

³⁰ Lilimo ze talu za ku lutiwa sinca ni ku fepiwa za fela. Cwale kwa taha tatubo ye tuna—ili ku ambola ni mulena tenyene. “Ha ku felile mazazi a n’a bulezi mulena kuli ba tahiswe, nduna yo muhulu wa likombwa a ba tisa, a ba tahisa fapil’a Nebukadenezare.” (Daniele 1:18) Cwale ne li nako ya kuli batangana ba bane bao ba iponahaze. Kana ku mamela milao ya Jehova ku fita ku ikenya mwa mikwa ya Sibabilona ne ku ka ba tusa?

³¹ “Mulena a ambola ni bona; mi mwahal’a batangana kaufela, ha ku si ka fumanwa yo muñwi ya likana ni Daniele ni Hanania ni Mishaele ni Azaria. Kiha ba kena mwa ku sebeleza mulena.” (Daniele 1:19) Ze ne ba ezize mwa lilimo ze talu ze ne felile ne li lukile hakalo! Ku ca lico ze lumelelana ni tumelo ni lizwalo la bona ne si bukuba. Ka ku sepahala ku ze ne kana li bonahezi ku ba ze nyinyani, Daniele ni balikani ba hae ne ba fuyauzwi hahulu. Tohonolo ya “ku sebeleza mulena” ki sona sikonkwani se ne ba satalalela batangana kaufela mwa ku lutiwa kwa bona. Bibele ha i buleli haiba batangana ba bane ba Siheberu bao ne li bona fela ba ne ba ketilwe. Niteñi, busepahali bwa bona ne bu ba tiselize luli “mupuzo o mutuna.”—Samu 19:11.

32. Ku kona ku bulelelwañi kuli bo Daniele, Hanania, Mishaele, ni Azaria ne ba bile ni tohonolotuna ye ne fita ya ku ba likombwa za mulena?

³² Mañolo a li: “S’o lemuhile mutu wa sikwala mwa musebezi wa hae? Yo u ka yema fapil’a mulena.” (Liproverbia 22:29) Kacwalo, bo Daniele, Hanania, Mishaele, ni Azaria ne ba ketilwe ki Nebukadenezare kuli ba yeme fapil’a mulena, ili ku ba ba bañwi ba likombwa za mulena. Ku zeo kaufela, lwa kona ku bona kuli Jehova n’a zamaisize litaba ilikuli ka bona batangana bao—sihulu Daniele—miinelo ya butokwa ya mulelo wa Mulimu i zibahazwe. Nihaike kuli ku ketiwa ku ba yo muñwi wa likombwa za Nebukadenezare ne li tohonolo, tohonolo ye tuna ni ku fita ne li ya ku itusiswa ka nzila yeo ki Mulena wa Pupo kamukana, Jehova.

33, 34. (a) Ki kabakalañi mulena ha n’a tabezi batangana ba Maheberu? (b) Lu kona ku itutañi kwa Maheberu ba bane bao?

³³ Hañihañi Nebukadenezare a lemuha kuli butali ni kutwisiso yeo Jehova n’a file batangana ba Maheberu ba bane bao ne li fitela kwahule za baelezi ni ba ba butali kaufela ba ne ba mu kombwekela. “Mwa litaba kaufela za zibo ni za ngana z’a ba buzize mulena, a fumana kuli ba fita ba ba butali kaufela, ni balauli ba ba ne ba li teñi mwa mubuso wa hae kaufela, ku ba fita halishumi.” (Daniele 1:20) Seo hasi komokisi. “Ba ba butali” ni “balauli” ne ba itingile fa lituto za silifasi ni za lififi za Babilona, hailif’o Daniele ni balikani ba hae ne ba sepile butali bwa kwahalimu. Ne ba si ke ba fitiwa ni hanyinyani!

³⁴ Lika ha li si ka cinca hahulu mwahal’a lilimo-limo ze felile. Mwa lilimo za mwanda wa pili C.E., fo ne li tumezi lituto za Sigerike ni milao ya Siroma, muapositola Paulusi n’a buyelezwi ku ñola kuli: “Butali bwa lifasi le, ki butanya mwa meto a Mulimu; kakuli ku ñozwi: U swasa ba ba butali mwa mano a bona. Hape ku izwe: Mulena u ziba mihupulo ya ba ba butali, kuli ki ya mbango. Hakulicwalo, mutu a si ke a itumba ka batu.” (1 Makorinte 3:19-21) Kacenu, lu tokwa ku mamela hahulu z’a lu lutile Jehova mi lu si ke lwa yembululwa ki minyaka ya lifasi le.—1 Joani 2:15-17.

KU SEPAHALA KU FITELA KWA MAFELELEZO

35. Lu bulelezwiñi ze ñwi ka za balikani ba Daniele ba balalu?

³⁵ Tumelo ye tiile ya Hanania, Mishaele, ni Azaria i bonisizwe hande hahulu mwa Daniele kauhanyo 3, mwa taba ya siswaniso sa gauda sa Nebukadenezare fa libala la Dura ni tiko ya liyekuyeku la mulilo. Ku si na kakanyo, Maheberu ba ba saba Mulimu bao ne ba sepahalile ku Jehova ku fitela lifu. Lwa ziba seo kakuli muapositola Paulusi ku si na kakanyo n’a talusa bona ha n’a ñozi ka za bao “ka tumelo, . . . ba timile mata a mulilo.” (Maheberu 11:33, 34) Ki mitala ye minde hahulu kwa batanga ba Jehova, banana ni ba bahulu.

36. Daniele n’a bile ni sebelezo mañi ye ipitezi?

³⁶ Haili ka za Daniele, timana ya mafelelezo ya kauhanyo 1 i li: “Daniele a ina cwalo ku isa mwaha w’a kala Sirusi ku busa.” Lipiho ka za litaba ze ezahezi li bonisa kuli Sirusi n’a fenyize Babilona mwahal’a busihu bu li buñwi, ka 539 B.C.E. Bupaki bu bonisa kuli Daniele n’a zwezipili ku ba yo muñwi wa likombwa za Sirusi kabakala kabubo ni lipeto za hae. Mane, Daniele 10:1 i lu bulelela kuli “ka mwaha wa bulalu wa Sirusi mulena wa Peresia,” Jehova a taluseza Daniele taba ye tuna. Haiba n’a sa nonoboka ha n’a isizwe kwa Babilona ka 617 B.C.E., n’a ka ba ni lilimo ze mwanda za buhulu ha n’a filwe pono ya mafelelezo yeo. Sebelezo ya hae ya ka busepahali ku Jehova ne li ye telele ili ye fuyauzwi luli!

37. Lu kona ku itutañi ha lu nyakisisa Daniele kauhanyo 1?

³⁷ Kauhanyo ya pili ya Daniele ha i lu kandekeli fela ka za batangana ba bane ba ba sepahala ba ba tula litiko za tumelo. I lu bonisa mo Jehova a kona ku itusiseza y’a lata kaufela kuli a pete mulelo wa hae. Taba yeo i paka kuli haiba Jehova a lumeleza, ye kana ya bonahala ku ba ñalelwa ya kona ku tahisa ze nde. Mi i lu luta kuli ku sepahala mwa lika ze nyinyani ku tisa mupuzo o mutuna.

MU ITUTILEÑI?

• Ku zibiwañi ka za simuluho ya Daniele ni balikani ba hae ba balalu ba batangana?

• Muutelo o ne ba utilwe ka ona batangana ba Maheberu ba bane ne u likilwe cwañi mwa Babilona?

• Jehova n’a fuyauzi cwañi Maheberu ba bane bao kabakala bundume bwa bona?

• Batanga ba Jehova ba cwale ba kona ku itutañi ku Daniele ni balikani ba hae ba balalu?

[Siswaniso se si fa likepe mutumbi la 30]