Mu Pake ka Mulomo Kuli Mu Piliswe

“Mutu ni mutu ya biza Libizo la [Jehova, NW] u ka piliswa.”—MAROMA 10:13.

 1. Mwa litaba kaufela ze ezahezi, ki lifi litemuso ze utwahalizwe?

LITABA ze ezahezi li talusa ‘mazazi a Jehova’ a sikai. Munda wa mwa lizazi la Nuwe, timezo ya Sodoma ni Gomora, ni lisinyeho za Jerusalema ka 607 B.C.E. ni ka 70 C.E. ne li mazazi a Jehova a matuna ili a sabisa. Ne li mazazi a ku atula ba ne ba kwenuhezi Jehova. (Malaki 4:5; Luka 21:22) Mwa mazazi ao, ba bañata ne ba shwile bakeñisa bumaswe bwa bona. Kono ba bañwi ne ba punyuhile. Jehova n’a tahisize kuli litemuso li utwahazwe, ili ku lemusa ba ba maswe ka za sinyeho ye tuna ye ne i atumela ni ku fa ba lipilu ze lukile sibaka kuli ba piliswe.

 2, 3. (a) Ki ifi temuso ya bupolofita ye ne amilwe fa Pentekonta? (b) Ku zwa fa Pentekonta ya 33 C.E., ki sifi se ne si tokwahala mwa ku lapela libizo la Jehova?

² Sinyeho ya Jerusalema ka 70 C.E. ki mutala o zwile mubano wa seo. Ka ku bulela cimo ibat’o ba lilimo ze 900 pili seo si si ka ezahala, mupolofita Joele n’a ñozi kuli: “Ni ka tahisa limakazo mwa lihalimu ni mwa lifasi, mali, ni mulilo, ni musi o bonahala inge tukundukundu. Lizazi li ka fetuha lififi, kweli i fetuhe inge mali, ku si ka taha kale lizazi la [Jehova, NW], le lituna, le li sabisa.” Mutu n’a ka kona cwañi ku punyuha nako yeo ye sabisa? Joele n’a ñozi ka puyelelo kuli: “Mihe, mutu ni mutu ya ka lapela Libizo la [Jehova, NW] u ka piliswa; kakuli fa lilundu la Sione ni mwa Jerusalema, ki mo ku ka t’o pila ba ba bandukile, mw’a bulelezi [Jehova, NW]; mi ba ba pilile ki ba ba bizizwe ki [Jehova, NW].”—Joele 2:30-32.

³ Fa pentekonta ya 33 C.E., muapositola Pitrosi n’a bulezi kwa nyangela ya Majuda ni baproselite mwa Jerusalema mi n’a amile kwa bupolofita bwa Joele, ili ku bonisa kuli bateelezi ba hae ne ba kona ku libelela talelezo mwa lizazi la bona: “Ni ka tahisa ze komokisa kwahalimu mwa lihalimu, ni limakazo mwatasi mwa lifasi, mali ni mulilo, ni mbundu ya musi. Lizazi li ka fetuha lififi, kweli i fetuhe mali, ku si ka taha kale lizazi la [Jehova, NW], lizazi le lituna, le li zibahala. Mi mutu ni mutu ya ka lapela Libizo la [Jehova, NW] u ka pila.” (Likezo 2:16-21) Nyangela kaufela ye ne teeleza ku Pitrosi ne i li mwatas’a Mulao wa Mushe, mi kacwalo ne i ziba libizo la Jehova. Pitrosi n’a talusize kuli, ku zwa nako yeo ku ya cwalo kwapili, ku lapela libizo la Jehova ne ku ka ama lika ze ñata. Sihulu, seo ne si ka kopanyeleza ku kolobezwa ka libizo la Jesu, yena ya n’a bulailwe mi ili ya n’a zuselizwe kwa bupilo bwa kwa lihalimu bwa ku sa kona ku shwa.—Likezo 2:37, 38.

 4. Ki lufi lushango lo ne ba hasanyize Bakreste?

⁴ Ku zwa fa Pentekonta ku ya kwapili, Bakreste ne ba hasanyize linzwi ka za Jesu ya n’a zusizwe kwa bafu. (1 Makorinte 1:23) Ne ba zibahalize kuli batu ne ba kona ku añulwa sina bana ba kwa moya ba Jehova Mulimu ni ku ba kalulo ya “Isilaele wa Mulimu” yo munca, sicaba sa kwa moya se ne si ka ‘bulela ze nde za Jehova.’ (Magalata 6:16; 1 Pitrosi 2:9) Ba ne ba ka zwelapili ku sepahala ku fitela lifu ne ba ka fumana bupilo bwa kwa lihalimu bwa ku sa kona ku shwa sina ba ba busa hamoho ni Jesu mwa Mubuso wa hae wa kwa lihalimu. (Mateu 24:13; Maroma 8:15, 16; 1 Makorinte 15:50-54) Fahalimu a seo, Bakreste bao ne ba na ni ku shaela lizazi la Jehova le lituna ili le li sabisa le ne li atumela. Ne ba na ni ku lemusa lifasi la Sijuda kuli ne li ka ipumana mwa ñalelwa ye fitela kwahule nto ifi kamba ifi ye ne kile ya tahela Jerusalema ni batu be ne ba ipala ku ba ba Mulimu. Nihakulicwalo, ne ku ka ba ni bapunyuhi. Bomañi? Ba ne ba lapela libizo la Jehova.

“Mwa Mazazi a Maungulelo”

 5. Ki lifi litalelezo za bupolofita ze bile teñi kacenu?

⁵ Ka linzila ze ñata, miinelo ya kwamulaho ne i swaniseza ze lu bona kacenu. Ku zwa ka 1914, mufuta wa mutu u pilile mwa nako ye ipitezi ye bulezwi mwa Bibele sina “nako ya maungulo,” “ku fela kwa lifasi,” ni “mazazi a maungulelo.” (Daniele 12:1, 4; Mateu 24:3-8; 2 Timotea 3:1-5, 13) Mwa lilimo za mwanda wa luna, lindwa ze situhu, mifilifili ye sa tibelwi, ni ku sinyiwa kwa nyangela ni maino a batu li file talelezo ye lemuseha ya bupolofita bwa Bibele. Zeo kaufela ki kalulo ya sisupo sa n’a polofitile Jesu, ze bonisa kuli mufuta wa mutu honafa u ka ipumana mwa lizazi la Jehova le li sabisa la katulo, ili la mafelelezo. Leo li fita fa masetela a lona ka ndwa ya Armagedoni, ili kaungu-ungu ka ‘ñalelwa ye tuna, la li ku simuluha lifasi, ku tisa cwale, ha ku si ka bonwa ñalelwa ye tuna cwalo, mane ni kwapili.’—Mateu 24:21; Sinulo 16:16.

 6. (a) Jehova u’ ngile cwañi muhato wa ku yangwela ba ba ishuwa? (b) Ki kakai ko lu fumana kelezo ya Paulusi ya ka mwa ku punyuhela?

⁶ Lizazi la sinyeho ha li nze li atumela hahulu ni ku fita, Jehova u sweli k’u nga muhato wa ku pilisa ba ba ishuwa. Mwahal’a “nako ya maungulo” ye, u kubukanyize ba mafelelezo ba Isilaele wa Mulimu wa kwa moya mi u hohezi mamelelo ya batanga ba hae ba fa lifasi-mubu, ku zwa mwa ma-1930 ku ya cwalo kwapili, kwa ku kubukanya “buñata bo butuna bwa batu, ku si na ya kona ku ba bala; ba zwa mwa macaba kaufela, ni mwa mishobo, ni mwa masika, ni mwa lipuo kaufela.” Ka sikwata, bao “ba zwa mwa ñalelwa ye tuna” inze ba pila. (Sinulo 7:9, 14) Kono mutu ka buñwi u kona ku fumana cwani puluso? Muapositola Paulusi u alaba puzo yeo. Kwa Maroma kauhanyo 10, u fa kelezo ye nde ka za punyuho—ili kelezo ye ne sebeza mwa lizazi la hae mi ili ye sebeza hape ni mwa lizazi la luna.

Tapelo ya Puluso

 7. (a) Ki ifi sepo ye zibahalizwe kwa Maroma 10:1, 2? (b) Ki kabakalañi Jehova cwale ha tahisa kuli “evangeli” i shaelwe hahulu?

⁷ Paulusi ha n’a ñozi buka ya Maroma, Jehova n’a sa hanile kale sicaba sa Isilaele. Niteñi, muapositola y’o n’a tiisize kuli: “Se si shukelwa ki pilu ya ka, ni tapelo ye ni lapelela Isilaele ku Mulimu, kikuli ba piliswe.” Sepo ya hae ne li ya kuli Majuda ka buñwi ba fumane zibo ye nepahezi ka za tato ya Mulimu, ye ba isa kwa ku piliswa. (Maroma 10:1, 2) Fahalimu a seo, Jehova n’a ka lata ku pilisa ba ba mwa lifasi kaufela la mufuta wa mutu ili ba ba na ni tumelo, sina ka mo ku boniselizwe kwa Joani 3:16 kuli: “Mulimu u latile lifasi hahulu, mane u li file Mwan’a hae wa libanda, kuli mutu ufi kamba ufi ya lumela ku yena a si ke a shwa, kono a be ni bupilo bo bu sa feli.” Sitabelo sa Jesu sa tiululo ne si kwaluzi nzila ya puluso ye makaza yeo. Sina mwa lizazi la Nuwe ni mwa mazazi a katulo a mañwi a n’a latelezi, Jehova u tahisa kuli “evangeli” i shaelwe, ili ku bonisa nzila ya puluso.—Mareka 13:10, 19, 20.

 8. Ka ku likanyisa Paulusi, Bakreste ba niti kacenu ba bonisa bunde ku bomañi, mi ka mukwa ufi?

⁸ Ka ku bonisa bunde bwa hae kwa Majuda hamohocwalo ni kwa Balicaba, Paulusi n’a kutalize fa n’a fumanezi sibaka kaufela. N’a “kolisa Majuda ni Magerike.” N’a bulelezi Maeluda ba kwa Efese kuli: “Ha ni si ka mi patela taba, niheba i liñwi, ya ze mi swanela; kono ni mi taluselize zona, ni ku mi luta zona, fande mwa mapatelo, ni ka ku pota mwa ndu ni ndu; ni nze ni pakela Majuda ni Magerike za ku baka ko ku isa ku Mulimu, ni za ku lumela ku Jesu Kreste Mulen’a luna.” (Likezo 18:4; 20:20, 21) Ka ku swana, Lipaki za Jehova kacenu ba ikataza ku kutaza, isi fela ku ba ba ipala ku ba Bakreste kono kwa batu kaufela, mane “ku isa kwa mafelelezo a lifasi.”—Likezo 1:8; 18:5.

Ku Zibahaza “Linzwi la Tumelo”

 9. (a) Maroma 10:8, 9 i susueza tumelo ye cwañi? (b) Lu swanela ku zibahaza tumelo ya luna lili mi ka mukwa ufi?

⁹ Tumelo ye na ni tundamo ya tokwahala kwa neku la puluso. Ka ku ama kwa Deuteronoma 30:14, Paulusi n’a zibahalize kuli: “Linzwi li fakaufi ni wena, li mwa mulomo wa hao, ni mwa pilu ya hao. Ki lona Linzwi la tumelo le lu mi bulelela.” (Maroma 10:8) Ha lu nze lu kutaza “linzwi la tumelo” leo, li fita fa ku toma hahulu mwa lipilu za luna. Ne ku bile cwalo ku Paulusi, mi manzwi a hae a tatama a kona ku tiisa katulo ya luna ya ku ba sina yena mwa ku abana tumelo yeo ni ba bañwi: “Ha u bulela Mulena Jesu ka mulomo wa hao, mi u lumela mwa pilu ya hao kuli Mulimu u mu zusize kwa bafu, u ka pila.” (Maroma 10:9) Zibahazo yeo ha i eziwi fela fapil’a ba bañwi ka nako ya kolobezo kono i lukela ku ba zibahazo ye zwelapili, ili ku paka ka cisehelo fa nyangela ka za miinelo ya niti ye makaza kaufela. Niti yeo i toma fa libizo la butokwa la Mulena y’a li Mubusi Jehova; fa Mulen’a luna wa Bumesia ni Muliululi, Mulena Jesu Kreste; ni fa lisepiso ze makaza za Mubuso.

10. Ka ku lumelelana ni Maroma 10:10, 11, lu lukela ku sebelisa cwañi “linzwi la tumelo” leo?

¹⁰ Ha ku na puluso ku bafi kamba bafi ba ba sa amuheli ni ku sebelisa “linzwi la tumelo” leo, sina muapositola ha zwelapili ku bulela kuli: “Mutu u lumela ka pilu, kuli a beiwe ya lukile; mi u paka ka mulomo, kuli a piliswe; kakuli Liñolo li li: Mutu ni mutu ya lumela ku Yena, h’a na ku swaba.” (Maroma 10:10, 11) Lu lukela ku fumana zibo ye nepahezi ya “linzwi la tumelo” leo ni ku zwelapili ku li hulisa mwa lipilu za luna ilikuli lu susuezwe ku li bulelela ba bañwi. Jesu ka sibili u lu hupulisa kuli: “Mutu kaufela ya ka ni swabela, na, ni manzwi a ka, mwa lusika lo lwa babuki ni lwa baezalibi, Mwan’a mutu ni yena u ka mu swabela h’a taha ni mangeloi a kenile mwa kanya ya Ndate.”—Mareka 8:38.

11. Taba ye nde i lukelwa ku shaelwa hahulu cwañi, mi ki kabakalañi?

¹¹ Sina ka mo ku bulelezwi cimo ki mupolifita Daniele, mwa nako ye ya mafelelezo, “ba ba butali” ba bonahala inze ba benya “inge liseli la lihalimu,” bupaki ka za Mubuso ha bu nze bu yandulukela mwa lifasi kamukana. Ba ‘sikululela ba bañata kwa ku luka,’ mi ka buniti fela zibo ya niti i ekezehile, kakuli Jehova u sweli ku monyehela ka butuna ili kamita fa bupolofita bo bu ama nako ye ya mafelelezo. (Daniele 12:3, 4) L’o ki lushango lwa puluso lwa butokwa hahulu kwa neku la punyuho ya bote ba ba lata niti ni ku luka.

12. Maroma 10:12 i swalisani cwañi ni musebezi wa lingeloi o talusizwe kwa Sinulo 14:6?

¹² Muapositola Paulusi u zwelapili kuli: “Ha ku talimwi kana ki Mujuda kamba Mugerike; kakuli Mulena wa batu kaufela ki a li muñwi, mi ki ya fumile ku ba ba biza ku Yena kaufela.” (Maroma 10:12) “Evangeli” i lukela ku kutaziwa hahulu kacenu mwa lifasi kaufela—kwa batu kaufela, ku fita kwa mafelelezo a lifasi. Lingeloi la kwa Sinulo 14:6 li zwelapili ku fufa fahali a lihalimu, ili ku lu fa “evangeli ya linako ze sa feli, ku i bulelela ba ba yahile mwa lifasi, ba masika kamukana, ni mishobo, ni lipuo, ni macaba.” Seo si ka tusa cwañi ba b’a nga muhato?

Ku Biza Libizo la Jehova

13. (a) Ki lifi liñolo la luna la silimo sa 1998? (b) Ki kabakalañi liñolo la silimo leo ha li swanela hahulu kacenu?

¹³ Ka ku ama kwa Joele 2:32, Paulusi u zibahaza kuli: “Mutu ni mutu ya biza Libizo la [Jehova, NW] u ka piliswa.” (Maroma 10:13) Kwa swanela hakalo kuli manzwi ao ki ona a ketilwe ku ba liñolo la silimo sa 1998 la Lipaki za Jehova! Cwale ku fita lili kaufela ki kwa butokwa hahulu ku zwelapili ku sepa Jehova, ku zibahaza libizo la hae ni milelo ya hae ye makaza ye li yemela! Sina mwa lilimo za mwanda wa pili, hape ni mwa mazazi a maungulo a muinelo wa cwale wa linto o silafezi, kwa huwelezwa kuli: “Mu ipabalele kwa mushobo o sitani wo.” (Likezo 2:40) Ki memo ye swana sina ya tolombita ku bote ba ba saba Mulimu mwa lifasi kamukana ya ku kupa Jehova kuli a ba pilise ni ku pilisa ba ba utwa zibahazo ya bona ya fa nyangela ya taba ye nde.—1 Timotea 4:16.

14. Ki lifi Licwe le lu lukela ku sepa kwa neku la puluso?

¹⁴ Ki sifi se si ka ezahala lizazi la Jehova le lituna ha li ka taha ka buhali fa lifasi-mubu fa? Ba bañata ha ba na ku talimela ku Jehova kwa neku la puluso. Mufuta wa mutu ka nañungelele u ka “bulelela malundu ni macwe, [kuli]: Mu lu wele fahalimu, mi mu lu pate fapil’a pata ya hae Yena ya inzi mwa Lubona, ni fapil’a buhali bwa Ngunyana.” (Sinulo 6:15, 16) Ba ka sepa likopano ni tutengo ze swana sina malundu za muinelo wo wa linto. Niteñi, neikaba hande hakalo ha ne ba ka sepa Licwe le li tuna ka ku fitisisa, Jehova Mulimu! (Deuteronoma 32:3, 4) Ka za hae, Mulena Davida n’a ize: “[Jehova, NW] ki Licwe la ka, ni lukwakwa lwa ka, ni mulamuleli wa ka.” Jehova ki “Licwe le li lu pilisa.” (Samu 18:2; 95:1) Libizo la hae ki “mapilelo a tiile,” ili “mapilelo” a nosi a tiile a kona ku lu sileleza mwahal’a ñalelwa ye taha. (Liproverbia 18:10) Kacwalo, ki kwa butokwa kuli ba bañata hahulu mo ku konahalela kaufela mwahal’a batu ba bat’o ba bolule b’a 6,000 ba ba pila kacenu ba lutiwe ku biza libizo la Jehova ka busepahali ni ka niti.

15. Maroma 10:14 i bonisañi ka za tumelo?

¹⁵ Ka ku swanehela, muapositola Paulusi u zwelapili ku buza kuli: “Kono ba ka biza cwañi ye ba si na tumelo ku yena?” (Maroma 10:14) Ku na ni ba bañata ba ba sa na ni ku tusiwa kuli ba fumane “linzwi la tumelo,” ilikuli ba bize libizo la Jehova kwa neku la puluso. Tumelo ki ya butokwa hahulu. Paulusi mwa liñolo le liñwi n’a ize: “Kwand’a tumelo mutu h’a koni ku tabelwa ki [Mulimu]; kakuli ya taha ku Mulimu u swanezi ku lumela kuli Mulimu u teñi, ni kuli ki Yena ya fa ba ba mu bata mupuzo.” (Maheberu 11:6) Nihakulicwalo, bolule-lule ba bañwi ba ka fita cwañi fa ku ba ni tumelo ku Mulimu? Mwa liñolo kwa Maroma, Paulusi u buza kuli: “Mi ba ka lumela ku yena cwañi, ba si ka utwa za hae?” (Maroma 10:14) Kana Jehova u ba file nzila ya kuli ba utwe? Ka buniti fela u ba file! Mu teeleze kwa manzwi a Paulusi a tatama: “Mi ba ka utwa cwañi, mubuleli h’a li siyo?”

16. Mwa tukiso ya bumulimu, ki kabakalañi bakutazi ha ba li ba butokwa hahulu?

¹⁶ Ku zwelela fa libaka la fa Paulusi kwa utwahala hande kuli bakutazi ba tokwahala. Jesu n’a bonisize kuli bakutazi ne ba ka ba teñi, “ku isa kwa mafelelezo a lifasi.” (Mateu 24:14; 28:18-20) Ku kutaza ki kalulo ya butokwa hahulu ya tukiso ya bumulimu ya ku tusa batu ku biza libizo la Jehova kuli ba piliswe. Nihaiba mwa Krestendomu ba bañata ha ku na se ba eza se si kutekisa libizo la butokwa la Jehova. Ba bañata ka ku sa nahana ba hakanyisa Jehova ni miinelo ye miñwi ye mibeli mwa tuto ya Silalu ye sa konwi ku taluswa hande. Hape, ba bañata ba mwa sikwata se si bulezwi kwa Samu 14:1 ni 53:1 kuli: “Litanya mwa pilu ya lona li li: Ha ku na Mulimu.” Ba tokwa ku ziba kuli Jehova ki Mulimu ya pila, mi ba lukela ku utwisisa zote ze li yemela libizo la hae kuli ba piliswe mwa ñalelwa ye tuna ye atumela.

‘Mautu a Mande’ a Bakutazi

17. (a) Ki kabakalañi ha ku swanela ku Paulusi ku ama kwa bupolofita bwa ku kutiswa sinca? (b) Ki lifi ze amilwe mwa ku ba ni ‘mautu a mande’?

¹⁷ Muapositola Paulusi u sa na ni puzo ye ñwi ya butokwa: “Mi ba ka bulela cwañi, ha ba sa lumwi? Sina ha ku ñozwi kuli: Ki a mande hahulu Mautu a ba ba tisa Evangeli ya kozo, a ba ba tisa litaba ze nde.” (Maroma 10:15) Paulusi fa u ama kwa Isaya 52:7, ili kalulo ya bupolofita bwa ku kutiswa sinca bo bu talelelizwe ku kala ka 1919. Kacenu, hape, Jehova u lumile “ya tisa litaba ze nde, ya shaela kozo; ya tisa litaba ze nde, ya shaela za ku pilisa.” Ka ku ipeya ku utwa, “balibeleli” ba ba tozizwe ba Mulimu ni balikani ba bona ba tuuma ka tabo. (Isaya 52:7, 8) Mahutu a ba ba shaela za ku pilisa kacenu a kana a katala, mane ku ba ni maluli, ha ba nze ba zamaya fa ndu ni ndu, kono lipata za bona za benya ka tabo hakalo! Ba ziba kuli Jehova u ba file musebezi wa ku shaela taba ye nde ya kozo ni ku omba-omba ba ba lila, ili ku ba tusa ku biza libizo la Jehova ka mulelo wa ku piliswa.

18. Maroma 10:16-18 i bulelañi ka ku ama ku za mafelelezo ze zwa mwa ku utwahaza taba ye nde?

¹⁸ Ibe kuli batu ba ‘lumela manzwi a luna’ kamba ba keta ku sa ipeya ku a utwa, manzwi a Paulusi ki a niti a li: “Kikuli ha ba si ka utwa? Batili, ba utwile. Libubo la bona li ile mwa lifasi kaufela, mi manzwi a bona a utwahezi ku isa kwa mafelelezo a lifasi.” (Maroma 10:16-18) Sina ‘mahalimu h’a bulela kanya ya Mulimu,’ ye bonisizwe mwa pupo ya hae, ni Lipaki za hae hape ba fa lifasi-mubu ba lukela ku shaela ‘mwaha wa sishemo wa Jehova; ni lizazi la ka likanyisa batu Mulimu wa luna, ni ku omba-omba ba ba lila kaufela.’—Samu 19:1-4; Isaya 61:2.

19. Ki sifi se si ka tahiswa ku ba ba “biza libizo la Jehova” kacenu?

¹⁹ Lizazi la Jehova le lituna ili le li sabisa la atumela hahulu. “Mawe! lizazi lani! Kakuli li fakaufi lizazi la Mulimu; li taha sina koto ye zwa ku Ya-Mata-Kaufela.” (Joele 1:15; 2:31) Lu lapela kuli batu ba bañata hahulu b’a nge muhato ka putako kwa taba ye nde, ili ku selehanela kwa kopano ya Jehova. (Isaya 60:8; Habakuki 2:3) Mu hupule kuli mazazi a Jehova a mañwi ne a timelize ba ba maswe—mwa lizazi la Nuwe, mwa lizazi la Lota, ni mwa mazazi a Isilaele ni Juda wa bukwenuheli. Lu fakaufi hahulu ni ñalelwa ye tuna ka ku fitisisa, muta liñungwa la Jehova li ka tanyela bumaswe fa lifasi-mubu fa, ili ku fa sibaka paradaisi ya kozo ya kamita. Kana mu ka ba ba ba “biza libizo la Jehova” ka busepahali? Haiba ku cwalo, mu tabe! Mu na ni sepiso ya Mulimu ka sibili ya kuli mu ka piliswa.—Maroma 10:13.

Ne Mu Ka Alaba Cwañi?

◻ Ki lifi lika ze nca ze ne shaezwi hamulaho wa Pentekonta ya 33 C.E.?

◻ Bakreste ba swanela ku tokomela cwañi “linzwi la tumelo”?

◻ Ki ifi taluso ya ku “biza libizo la Jehova”?

◻ Linumwana za Mubuso li na ni ‘mautu a mande’ ka kutwisiso ifi?

[Maswaniso a fa likepe 15]

Batu ba Mulimu ba zibahaza bunde bwa hae mwa Puerto Rico, Senegal, Peru, Papua New Guinea—ee, mwa lifasi kamukana