Jehova—Simbule sa Katulo ya Niti ni ku Luka
“Ki Yena Licwe; musebezi wa hae u lukile; kakuli linzila za hae kaufela li lukile; ki Mulimu ya sepahala, ya si na bumaswe.”—DEUTERONOMA 32:4.
1. Ka taho lu tokwelañi katulo ye lukile?
KAUFEL’A luna lu bata ku eziwa hande, sina mañi ni mañi mwa tokwela ka taho ku latiwa. Sina mwa n’a ñolezi mubusi wa si-America Thomas Jefferson kuli, “[Katulo ye lukile] ki nto ya ka taho ili ya ka sipepo, . . . sina mo lu konela ku swala, ku bona, ni ku utwa.” Seo hasi komokisi, kakuli Jehova u lu bupile ka siswaniso sa hae. (Genese 1:26) Ka niti, u lu file tulemeno to tu bonahaza butu bwa hae tota, ka kañwi ka tona ili katulo ye lukile. Ki lona libaka ha lu tokwa katulo ye lukile ka taho ni ku lakaza ku pila mwa lifasi la katulo ya niti ni ku luka.
2. Katulo ye lukile ki ya butokwa cwañi ku Jehova, mi lu tokwelañi ku utwisisa taluso ya katulo ye lukile ya Mulimu?
2 Bibele i lu kolwisa ka za Jehova kuli: “Linzila za hae kaufela li lukile.” (Deuteronoma 32:4) Kono mwa lifasi le li unjamwi ki bumaswe, ku t’ata ku utwisisa taluso ya katulo ye lukile ya Mulimu. Niteñi, mwa Linzwi la Mulimu, lwa kona ku lemuha mw’a atulela Mulimu, mi mane lwa kona ku utwisisa hande ni ku fita linzila za Mulimu ze makaza. (Maroma 11:33) Ku utwisisa katulo ye lukile ka mutalusezo wa Bibele ki kwa butokwa kakuli lu kana lwa i nahana ka muhupulo wa butu. Kwa batu, katulo ye lukile i kana ya ngiwa fela sina ku itusisa mulao ka swanelo. Kamba sina mwa n’a ñolezi muituti wa mihupulo ya butu Francis Bacon, “katulo ye lukile ki ku fa mutu ni mutu se si mu swanela.” Kono katulo ye lukile ya Jehova i ama ze ñata hahulu.
Katulo ya Jehova ya Omba-omba
3. Ki sifi se si konwa ku itutiwa ka ku nyakisisa manzwi a puo ya makalelo a itusisizwe mwa Bibele a katulo ye lukile ni ku luka?
3 Muinelo wa katulo ya Mulimu u kona ku utwisiswa hande ka ku nyakisisa mo a itusiselizwe mwa Bibele manzwi a puo ya makalelo.a Ka ku hoha mamelelo, mwa Mañolo ha ku na fapano luli mwahal’a katulo ye lukile ni ku luka. Mane, manzwi a Siheberu fokuñwi a itusiswa hamoho, sina mo lu bonela kwa Amosi 5:24, k’o Jehova a eleza batu ba hae kuli: “Likatulo za mulao li suluhe sina mezi, mi ku atula ka ku luka ku swane sina nuka ye sa pumuli ku buba.” Hape, manzwi a “katulo ye lukile ni ku luka” hañata a fumaneha hamoho ka mulelo wa ku koñomeka.—Samu 33:5; Isaya 33:5; Jeremia 33:15; Ezekiele 18:21; 45:9, NW.
4. Ku bonisa katulo ye lukile ku talusañi, mi ki sifi sipimo si nosi sa katulo ye lukile?
4 Manzwi ao a Siheberu ni Sigerike a fa muhupulo mañi? Ka ku ya ka Mañolo, ku atula ka ku luka ku talusa ku eza se sinde ili se si lukile. Bakeñisa kuli Jehova ki yena mutomi wa milao ni likuka za muzamao, kamba ze nde ili ze lukile, mw’a ezeza lika Jehova ki sona sipimo si nosi sa katulo ye lukile. Theological Wordbook of the Old Testament i talusa kuli linzwi la Siheberu le li tolokilwe sina ku luka (tseʹdheq) “li talusa sipimo sa muzamao mi ka niti luli mwa Testamente ye Nca sipimo seo ki Mulimu ni tato ya hae.” Kacwalo, Mulimu mw’a itusiseza likuka za hae, mi sihulu mw’a sebelisanela ni batu ba ba si ka petahala, ku bonisa luli katulo ya niti ni ku luka.
5. Ki ifi miinelo ye swalisani ni katulo ye lukile ya Mulimu?
5 Mañolo a bonisa hande kuli katulo ya Mulimu ki ye omba-omba mi hasi ye buhali kamba ye sa sikuluhi. Davida n’a opezi kuli: “[Jehova, NW] u lata ku atula ka mulao, mi h’a tuheli ba hae ba ba kenile.” (Samu 37:28) Katulo ye lukile ya Mulimu i mu ezisa ku ba ya sepahala kwa batanga ba hae ni ku ba bonisa mufelañeke. Katulo ye lukile ya Mulimu i lemuha kapili ze lu tokwa mi i swalela mafosisa a luna. (Samu 103:14) Seo hasi talusi kuli Mulimu u tuhelela bumaswe, kakuli seo ne si ka atisa ku sa luka. (1 Samuele 3:12, 13; Muekelesia 8:11) Jehova n’a taluselize Mushe kuli U na ni ‘makeke ni musa, h’a akufi ku halifa, u tezi sishemo, u na ni niti.’ Hailif’o u lata ku swalela bumaswe ni sibi, Mulimu ha palelwi ku fa koto ku ba ba i swanela.—Exoda 34:6, 7.
6. Jehova u sebelisana cwañi ni bana ba hae ba fa lifasi-mubu?
6 Ha lu nahanisisa mw’a atulela Jehova, ha lu swaneli ku nahana kuli ki muatuli ya t’ata, ya lata fela ku atula lifosi. Kono, lu swanela ku nahana kuli u swana sina ndate ya lilato kono ili ya tiile ya sebelisana kamita ni bana ba hae ka nzila ye nde hahulu ka mo ku konahalela kaufela. Mupolofita Isaya n’a ize: “Ki Wena ndat’a luna, Wena [Jehova, NW].” (Isaya 64:8) Ka ku ba Ndate ya lukile, Jehova u likanyeleza ku tiya ku ze lukile ka mufelañeke o lilato kwa bana ba hae ba fa lifasi-mubu, ba ba tokwa tuso kamba swalelo kabakala miinelo ye t’ata kamba mifokolo ya nama.—Samu 103:6, 10, 13.
Ku Talusa Hande Katulo ye Lukile
7. (a) Lu itutañi ka za katulo ye lukile ya Mulimu mwa bupolofita bwa Isaya? (b) Jesu n’a petile kalulo ifi mwa ku luta macaba katulo ye lukile?
7 Katulo ye mufelañeke ya Jehova ne i bonisizwe Mesiya ha n’a tile. Jesu n’a lutile katulo ye lukile ya Mulimu mi n’a pila ka ku lumelelana ni yona, sina mwa n’a bulelezi cimo mupolofita Isaya. Ee, katulo ye lukile ya Mulimu i kopanyeleza ku ba ni musa kwa batu ba ba hatelezwi. Kacwalo, ha ba nyandiswi ka ku tula tikanyo. Jesu, “mutanga” wa Jehova, n’a tile fa lifasi-mubu ku t’o “taluseza macaba” katulo ye lukile ya Mulimu yeo. N’a ezize cwalo, sihulu ka ku lu fa mutala o pila wa taluso ya katulo ye lukile ya Mulimu. Ka ku ba “Lituhela la Ku Luka” la Mulena Davida, Jesu n’a lata ku ‘atula ka niti ya taba, ni ku tukufalelwa zamaiso ya ku luka.’—Isaya 16:5; 42:1-4; Mateu 12:18-21; Jeremia 33:14, 15.
8. Ki kabakalañi katulo ya niti ni ku luka ha ne li sa zibahali mwa lilimo za mwanda wa pili?
8 Ku utwahaza katulo ye lukile ya Jehova yeo sihulu ne ku tokwahala mwa lilimo za mwanda wa pili C.E. Baluti ni ba bahulu ba bulapeli ba Sijuda—bañoli, Bafalisi, ni ba bañwi—ne ba shaela ni ku bonisa katulo ni ku luka ze fosahezi. Kacwalo, batu-tu fela, ba ne ba sa koni ku latelela ze ne ba tokwa bañoli ni Bafalisi, ba kana ba nahanile kuli ne ba li kwahule hahulu ni ku luka kwa Mulimu. (Mateu 23:4; Luka 11:46) Jesu n’a bonisize kuli n’e si cwalo. N’a ketile balutiwa ba hae mwahal’a batu-tu fela bao, mi a ba luta lipimo ze lukile za Mulimu.—Mateu 9:36; 11:28-30.
9, 10. (a) Bañoli ni Bafalisi ne ba bata ku bonisa cwañi ku luka kwa bona? (b) Jesu n’a bonisize cwañi kuli likezo za bañoli ni Bafalisi ne li za mbango mi ki kabakalañi?
9 Kono Bafalisi, ne ba bata linzila za ku bonisa ka zona “bunde” bwa bona ka ku lapela ni ku fa linubu fa nyangela. (Mateu 6:1-6) Hape ne ba lika ku bonisa ku luka kwa bona ka ku kumalela milao ni likuka ze ñata-ñata—buñata bwa zona ili ze n’e li za ku itomela. Buikatazo bo bu cwalo ne bu ba tahiselize ku “keshebisa likatulo ni lilato la Mulimu.” (Luka 11:42) Kwande, ne ba kana ba bonahezi ku luka, kono mwahali ne ba ‘tezi bumaswe,’ kamba ku sa luka. (Mateu 23:28) Ka bunolo fela kikuli, ne ba sa zibi luli ku luka kwa Mulimu.
10 Kabakaleo, Jesu n’a lemusize balateleli ba hae kuli: “Ku luka kwa mina ha ku sa fiti ku luka kwa bañoli ni kwa bafalisi, ha mu na ku kena mwa mubuso wa kwa lihalimu.” (Mateu 5:20) Fapano ye tuna mwahal’a katulo ye lukile ya Mulimu ya n’a bonisize Jesu ni ku ipala ku luka kwa makutelakaufi kwa bañoli ni Bafalisi ki yona ye ne tahisa likomano hañata mwahal’a bona.
Katulo ye Lukile ya Mulimu I Kangisana ni Katulo ye Fosahezi
11. (a) Bafalisi ne ba buzelizeñi Jesu ka za ku folisa ka la Sabata? (b) Kalabo ya Jesu ne i patuluziñi?
11 Mwahal’a bukombwa bwa hae mwa Galilea mbumbi ya 31 C.E., Jesu a bona mutu wa lizoho le li omelezi mwa sinagoge. Ka ku ba la Sabata, Bafalisi ba buza Jesu, ba li: “Kikuli kwa lukela ku folisa mutu ka la Pumulo?” Mwa sibaka sa ku iyakatwa luli ka za manyando a mutu y’o, ne ba bata mwa ku tamela Jesu mulatu, ka mo ne i patululezi puzo ya bona. Ha ku komokisi he Jesu ha n’a swabile kabakala lipilu za bona ze t’ata! Ka ku nonga fa taba kih’a kutiseza puzo ye swana kwa Bafalisi, a li: “Se si lumelelwa ka lizazi la Pumulo, ki ku eza hande”? Ha ne ba kuzize fela, Jesu a alaba puzo ya hae ka ku ba buza haiba ne ba si ke ba pilisa ngu ye wezi mwa musima ka la Sabata.b Jesu a talusa taba ye sa kananiwi, a li: “Mutu ki ya fita ngu hahulu.” A ungula kuli: “Hakulicwalo kwa lukela ku eza sishemo ka la Pumulo.” Katulo ye lukile ya Mulimu ni kamuta ha i swaneli ku paleliswa ki lizo za batu. Jesu ha s’a utwahalize taba yeo, a zwelapili mi a folisa lizoho la mutu y’o.—Mateu 12:9-13; Mareka 3:1-5.
12, 13. (a) Ka ku fapana ni bañoli ni Bafalisi, Jesu n’a bonisize cwañi ku lata ku tusa baezalibi? (b) Ki ifi fapano mwahal’a katulo ye lukile ya Mulimu ni ku ipala ku luka?
12 Haiba Bafalisi ne ba sa iyakatwi bakuli, ne ba sa iyakatwi ni hanyinyani ba ne ba shebile kwa moya. Ku luka kwa bona kwa mafosisa ne ku ba tahiselize ku sa iseza pilu batelisi ni baezalibi ni ku ba nyenya. (Joani 7:49) Niteñi, ba bañata ba ba cwalo ne ba utwile tuto ya Jesu, ku si na kakanyo ne ba lemuhile takazo ya hae ya ku tusa isi ku atula. (Mateu 21:31; Luka 15:1) Kono Bafalisi, ne ba nyefula buikatazo bwa Jesu bwa ku folisa ba ne ba kula kwa moya. Ba ñuñuna ka bunyemi, ba li: “Yo u amuhela baezalibi, u ca ni bona.” (Luka 15:2) Jesu ka ku alaba nyazo ya bona, hape a itusisa swanisezo ya bulisana. Sina mulisana ha tabela ku fumana ngu ye ne latehile, ni mangeloi kwa lihalimu a taba haiba muezalibi a baka. (Luka 15:3-7) Yena Jesu n’a tabile ha n’a konile ku tusa Zakia ku bakela nzila ya hae ya pili ya sibi. N’a ize: “Mwan’a mutu u tile ku t’o bata ni ku pilisa se si latehile.”—Luka 19:8-10.
13 Likomano zeo li bonisa hande fapano mwahal’a katulo ye lukile ya Mulimu, ye bata ku folisa ni ku pilisa, ni ku ipala ku luka, ko ku bata ku pahamisa ba sikai ni ku nyaza buñata. Lizo za mbango ili za ku itomela ne li tahiselize bañoli ni Bafalisi muipo ni buikaco, kono Jesu n’a talusize hande kuli ne ba si na “taba ni ze tuna za mwa Mulao, kikuli tukelo ni sishemo ni busepahali.” (Mateu 23:23) Ha lu likanyiseñi Jesu mwa ku bonisa katulo ya niti ku ze lu eza kaufela mi hape lu tokomele siteo sa ku ipala ku luka.
14. Ye ñwi ya limakazo za Jesu i bonisa cwañi kuli katulo ye lukile ya Mulimu i nyakisisa miinelo ya mutu?
14 Hailif’o Jesu n’a hanile milao ya Bafalisi ya ku itomela, n’a latelela Mulao wa Mushe. (Mateu 5:17, 18) Ka ku eza cwalo, n’a si ka tuhelela taku ya Mulao o lukile wani ku hatikela sikuka sa ona. Musali ya n’a kula mweya ka lilimo ze 12 ha n’a sweli kwa liapalo za Jesu mi a fola, Jesu a li ku yena: “Mwan’a ka, tumelo ya hao i ku pilisize. U ye ka kozo.” (Luka 8:43-48) Manzwi a Jesu a’ sishemo a bonisa kuli katulo ye lukile ya Mulimu ne i nyakisisize miinelo ya hae. Nihaike n’a li ya silafezi ka sizo mi kacwalo n’a lobile Mulao wa Mushe ka ku ba mwahal’a nyangela, tumelo ya hae ne i swanela ku fiwa mupuzo.—Livitike 15:25-27; mu bapanye Maroma 9:30-33.
Ku Luka ki Kwa Mañi ni Mañi
15, 16. (a) Swanisezo ya Jesu ya Musamaria ya li muyahwa ni yena yo munde i lu lutañi ka za katulo ye lukile? (b) Lu swanela ku pimelañi ku ‘ikeza ba ba na ni niti ku feleleza’?
15 Kwand’a ku koñomeka mufelañeke wa katulo ye lukile ya Mulimu, Jesu hape n’a lutile balutiwa ba hae kuli i swanela ku ama mañi ni mañi. Ne li tato ya Jehova kuli a ‘tiseze macaba zamaiso ya ku luka.’ (Isaya 42:1) Seo ki sona sisupo sa ye ñwi ya liswanisezo za Jesu ze zibahala hahulu, ya Musamaria ya li muyahwa ni yena yo munde. Swanisezo yeo ne li kalabo kwa puzo ya muluti wa Mulao ya n’a bata ku “iponisa ku luka.” Ku si na kakanyo ka ku bata fela Majuda ku ba bahabo yena ba bande, a buza kuli: “Wahesu ki mañi?” Musamaria mwa swanisezo ya Jesu n’a bonisize ku luka kwa silumeli, kakuli n’a lata ku itusisa nako ni mali a hae mwa ku tusa mutu ya sa zibi wa sicaba si sili. Jesu n’a felize swanisezo ya hae ka ku eleza mubuzi kuli: “Ni wena u y’o eza cwalo.” (Luka 10:25-37) Ka ku swana, haiba lu eza batu kaufela hande ku si na taba ni mubala kamba mushobo wa bona, lu ka likanyisa katulo ye lukile ya Mulimu.—Likezo 10:34, 35.
16 Kwa lineku le liñwi, mutala wa bañoli ni Bafalisi u lu hupulisa kuli, kuli lu bonise katulo ye lukile ya Mulimu, ha lu swaneli ku ‘ikeza ba ba na ni niti ku feleleza.’ (Muekelesia 7:16) Ku bata ku tabisa ba bañwi ka ku iponisa ku luka ka buikuhumuso kamba k’u nga milao ya ku itomela ka butokwa bo bu fitelezi ha ku lu bisi ba ba lumelelwa ki Mulimu.—Mateu 6:1.
17. Kiñi ha ku li kwa butokwa hahulu ku luna ku bonisa katulo ye lukile ya silumeli?
17 Libaka le liñwi Jesu ha n’a utwahalize kwa macaba katulo ye lukile ya Mulimu ne li la kuli balutiwa ba hae kaufela ba kone ku ituta ku bonisa kalemeno kao. Seo si beziñi sa butokwa hahulu? Mañolo a lu eleza ku ba “ba ba likanyisa Mulimu,” mi linzila za Mulimu kaufela li lukile. (Maefese 5:1) Hape, Mika 6:8 i talusa kuli nto ye ñwi ya tokwa Jehova kikuli lu “eze ze lukile” ha nze lu zamaya ni Mulimu wa luna. Fahalimw’a seo, Zefania 2:2, 3 i lu hupulisa kuli haiba lu bata ku t’o silelezwa fa lizazi la buhali bwa Jehova, lu “bate ze lukile” lizazi leo li si ka fita kale.
18. Ki lifi lipuzo ze ka alabiwa mwa taba ye tatama?
18 Kacwalo mazazi a maungulelo a t’ata a’ “ki nako ye swanela” ya ku bonisa ku luka. (2 Makorinte 6:2) Lwa kona ku ikolwisa kuli haiba, sina Jobo, lu eza ‘ka mulao sina kubo ya luna ya ku apala’ ni ‘ku luka sina liapalo za luna,’ Jehova u ka lu fuyaula. (Jobo 29:14) Tumelo mwa katulo ye lukile ya Jehova i ka lu tusa cwañi ku talimela kwapili ka buikolwiso? Hape, ha lu nze lu libelezi “lifasi le linca” la ku luka, katulo ye lukile ya silumeli i lu sileleza cwañi kwa moya? (2 Pitrosi 3:13) Taba ye tatama i ka alaba lipuzo zeo.
[Litaluso za kwatasi]
a Mwa Mañolo a Siheberu, manzwi a’ mutomo a malalu a itusisizwe. Le liñwi ki (mish·patʹ) hañata le li tolokiwa sina “katulo ye lukile.” A mañwi a mabeli (tseʹdheq ni linzwi le li swalisani ni lona la tsedha·qahʹ) hañata a tolokiwa sina “ku luka.” Linzwi la Sigerike le li tolokilwe sina “ku luka” (di·kai·o·syʹne) li talusa “muinelo wa bunde kamba ku luka.”
b Jesu n’a ketile hande mutala wo kakuli mulao wa Majuda wa ka mulomo ka ku nonga ne u ba lumeleza ku tusa folofolo ye ziyelehile ka la Sabata. Fokuñwi hape, ne ku bile ni likomano ka za yona taba yeo, ya haiba ku folisa ka la Sabata ne ku lumelezwa.—Luka 13:10-17; 14:1-6; Joani 9:13-16.
Kana Mwa Kona ku Talusa?
◻ Katulo ye lukile ya Mulimu i talusañi?
◻ Jesu n’a lutile cwañi macaba katulo ye lukile?
◻ Ki kabakalañi ku luka kwa Bafalisi ha ne ku fosahezi?
◻ Lu tokwelañi ku bonisa katulo ye lukile?
[Siswaniso se si fa likepe 24]
Jesu n’a utwahalize muinelo wa katulo ye lukile ya Mulimu