Jesu naabulezi kuli: “Sicaba sikalwanisa sicaba sesiñwi, ni mubuso ulwanise mubuso omuñwi. Kukaba ni lizikinyeho zetuna, ni kutaela kwa lico ni matuku ayambukela mwa sibaka sesiñwi kuya ku sesiñwi.” (Luka 21:10, 11) Lika zeo kaufela haliezahala ka nako yeswana, libonisa kuli “Mubuso wa Mulimu u fakaufi.” Kana lika ze, zebulezwi fahalimu liezahalile ka nako yeswana? Kana lisweli zaezahala mwa lifasi kaufela? Hamunyakisise litaba zelatelela.

2. LIZIKINYEHO

Hatiso ya Britannica Academic ibiha kuli silimo ni silimo kubanga ni lizikinyeho zetuna hahulu zebato ba 100 ili “zesinyanga hahulu lika.” Mi piho ya ba United States Geological Survey ibiha kuli “ka kuya ka litaba zebulukilwe kuzwa mwa lilimo za ma-1900 ka za lizikinyeho, lulibelela kuli silimo ni silimo, kwakona kuba ni lizikinyeho zetuna hahulu zebato ba ze 16.” Babañwi habautwa lipiho zeo mwendi bakona kubulela kuli palo ya lizikinyeho haiekezehi, kono zetahisa kuli kubonahale inge yaekezeha ki kuli batu sebanani zibo yetuna ya kuzibela cimo lizikinyeho zekaezahala kwapili. Kono niti kikuli lizikinyeho zetuna zesweli kuezahala mwa lifasi, lisweli kutahiseza batu manyando ni kubulaya batu babañata hahulu kufita mone kuinezi kwamulaho.

3. KUTAELA KWA LICO

Kutaela kwa lico mwa lifasi kaufela kutahiswa ki lindwa, kusa sepahala kwa babanani maata a kuzamaisa, kutotobela kwa sifumu sa linaha, kamba kupalelwa kuhula hande kwa limela. Piho ya silimo sa 2018 ya ba World Food Programme ibulela kuli: “Mwa lifasi kaufela, batu ba 821 milioni habana sa kuca mi ba 124 milioni ku bona bashwa hahulu tala nikufita.” Banana babato eza 3.1 milioni bashwanga silimo ni silimo kabakala kukula butuku bobutiswa ki tala. Mi mwa silimo sa 2011, ibato ba 45 pesenti ya mafu a banana mwa lifasi kaufela naatisizwe ki bona butuku bobuswana bo.

4. MATUKU AYAMBUKELA NI ABULAYA

Hatiso ya ba World Health Organization ibulela kuli: “Kuzwa feela ka silimo sa 2001, kubile ni matuku amatuna ayambukela. Kwandaa matuku akale, sekunani matuku amanca acwale ka butuku bwa SARS (Severe acute respiratory syndrome), butuku bobuyambukela bwa influenza, MERS (Middle East respiratory syndrome), butuku bwa Ebola ni butuku bwa Zika.” Mi butuku bwa Covid-19 bobu yambukela ki bona bobuatile hahulu mazazi a. Nihaike kuli basayansi ni baalafi baitutile zeñata ka za matuku, bapalezwi kufumana likalafo kwa matuku amañwi amañata.