Litaba za Kwamulaho za Bibele Ki ze Nepahezi Cwañi?

“NI bulela niti, ha ni buleli buhata,” ki mwa n’a bulelezi muñoli yo muñwi wa litaba za Bibele ku mulikan’a hae ya n’a sa li yo munca. (1 Timotea 2:7) Lipulelo ze cwale ka yeo mwa mañolo a Paulusi li tahisa shemaeto kwa bahanyezi ba ku nepahala kwa litaba za Bibele.a Lilimo ze fitelela 1,900 se li fitile ku zwa f’o mañolo a Paulusi ne a ñolezwi. Hamulaho wa nako yeo kamukana, ha ku na y’a akalelize ni ku fa buniti ka mukwa o’ kondile ka za sisupo nihaike si li siñwi fela sa ku s’a nepahala kwa mañolo a hae.

Muñoli wa litaba za Bibele Luka ni yena n’a bonisize ku iyakatwa ka za ku nepahala. N’a ñozi taba ya bupilo ni bukombwa bwa Jesu ye ne i latelezwi ki taba ya hae ye bizwa Likezo za Baapositola. “Ni li buziselize kaufela ku zwa kwa makalelo,” ki mwa n’a ñolezi Luka.—Luka 1:3.

Bupaki bwa ku Nepahala

Bahanyezi ba ku nepahala kwa litaba za Bibele ba mwa lilimo za mwanda wa bu-19 ne ba hanyeza ku nepahala kwa Luka sina muñoli wa litaba za kwamulaho. Fahalimu a seo, ne ba bulela kuli taba ya kwamulaho ye mwa Likezo ne i ipangezwi fela fa sihali-hali sa lilimo za mwanda wa bubeli C.E. Mupumbuli wa za kwaikale wa mwa Britain Sir William Mitchell Ramsay ne li yo muñwi wa ba ne ba lumela seo. Kono hamulaho wa ku tatubisisa mabizo ni libaka ze bulezwi ki Luka, n’a lumezi kuli: “Kwa nalulelule ne ni fitile fa ku lemuha kuli mwa butungi bwa litaba bo bu fitana-fitana taba yeo ne i bonisa niti ye makalisa.”

Ramsay ha n’a ñozi ze fahalimu, taba ye ñwi ye ama ku nepahala kwa litaba za Luka ne i si ka tatululwa kale. Ne i ama ka za mileneñi ye swalisani hahulu ya Ikone, Listra, ni Derba. Luka n’a talusa kuli Ikone ne i fapahana hahulu kwa Listra ni Derba, ka ku talusa mileneñi ye mibeli yeo sina “minzi ya mwa Likaonia.” (Likezo 14:6) Niteñi, sina ka mo i boniseza mapa ye zamaelela ni taba ye, Listra ne i bapani hahulu ni Ikone ku fita mo ne i bapanezi ni Derba. Bañoli ba bañwi ba litaba za kwamulaho ba kwaikale ne ba talusize Ikone sina kalulo ya Likaonia; kacwalo, bahanyezi ba ku nepahala kwa litaba ne ba hanyeza Luka kabakala ku s’a eza cwalo ni yena.

Mi cwale, ka 1910, Ramsay n’a fumani licwe la kupuzo mwa matota a Ikone le ne li bonisa kuli puo ya mwa muleneñi w’o ne li Sifrigia mi isiñi Silikaonia. “Ze ñozwi ze sikai ze zwelela kwa Ikone ni libaka z’e i potolohile li fa bupaki bwa kuli ka ku ya ka mushobo wa batu ba mwateñi muleneñi w’o ne u ka konwa ku taluswa ku ba wa Sifrigia,” ki mw’a bulelela Dr. Merrill Unger mwa buka ya hae ye bizwa Archaeology and the New Testament. Ka mo ku inezi fela, Ikone ya mwa lizazi la Paulusi ne i na ni sizo sa Sifrigia mi ne i fapahana kwa “minzi ya mwa Likaonia,” m’o batu ne ba bulela “puo ya Silikaonia.”—Likezo 14:6, 11.

Bahanyezi ba ku nepahala kwa litaba za Bibele hape ne ba hanyeza ku itusisa kwa Luka linzwi la “politarchs” ka ku ama kwa babusi ba muleneñi wa Tesalonika. (Likezo 17:6, litaluso za kwatasi) Pulelo yeo ne i s’a zibahali mwa libuka za Sigerike. Mi cwale kalulo ya limota la fahalimu la munyako ne i fumanwi mwa muleneñi w’o wa kwaikale ili ye ne i na ni mabizo a babusi ba muleneñi ba ba talusiwa sina “politarchs”—ili lona linzwi le ne li itusisizwe ki Luka. “Ku nepahala kwa taba ya Luka ku hulisizwe ki ku itusiswa kwa linzwi leo,” ki mw’a taluseza W. E. Vine mwa buka ya hae ye bizwa Expository Dictionary of Old and New Testament Words.

Musipili wa mwa Liwate wa Luka

Boc’aziba ba za misipili ya mwa mawate se ba tatubisisize litaba ze tungile za ku shwelwa ki sisepe ko ku talusizwe kwa Likezo kauhanyo ya 27. Ka ku ya ka Luka, sisepe se situna seo m’o yena ni Paulusi ne ba zamaya ne si fumanwi ki moya wa liñungwa o’ fuka ku zwa kwa mutulo wa upa ha ne si li bukaufi ni soolinyana sa Klauda, mi bazamaisi ba sisepe seo ne ba saba ku kashezwa kwa libaka za lishabati z’e lubeta ze mabapa ni likamba la kwa mutulo wa Africa. (Likezo 27:14, 17, litaluso za kwatasi) Ka buc’aziba bwa bona bwa za misipili ya mwa liwate, ne ba konile ku libisa sisepe seo kwa wiko ili ku si hanisa ku kashezwa kwa Africa. Moya wa liñungwa w’o ne u zwezipili ku fuka, mi kwa nalulelule sisepe seo ne si il’o fuama bukaufi ni sooli sa Melita, hamulaho wa ku zamaya likilomita ze bat’o eza 870. Boc’aziba ba za misipili ya mwa liwate ba bala kuli ne ku k’a nga sisepe se situna se si zamaya mwa moya wa liñungwa nako ye fitelela mazazi a’ 13 kuli si zamaye musipili o’ kuma f’o. Lipalo za bona z’a lumelelana ni taba ya Luka, y’e bulela kuli ku shwelwa ki sisepe k’o ne ku ezahezi fa lizazi la bu-14. (Likezo 27:27, 33, 39, 41) Hamulaho wa ku tatubisisa litaba kaufela ka butungi za musipili wa mwa liwate wa Luka, muzamaisi wa sisepe James Smith n’a fitile fa kutwisiso ya kuli: “Ki likande la likezahalo za luli, le li ñozwi ki mutu ya n’a amilwe ku zona . . . Ha ku na mutu y’a si muzamai wa mwa lisepe ya n’a ka kona ku ñola likande la musipili wa mwa liwate o’ lumelelana cwalo mwa likalulo za ona kaufela, konji haiba n’a iponezi ona luli.”

Bakeñisa ze fumanwi ze cwalo, baituti ba bañwi ba za bulapeli b’a itatela ku yemela Mañolo a Sigerike a Sikreste kuli ki a’ na ni taba ya kwamulaho ye nepahezi. Kono ku cwañi ka za taba ya kwamulaho ni ku fita ye fumaneha mwa Mañolo a Siheberu? Bahulu ba bulapeli ba bañata ba lumela lituto za mwa linako za cwale za mihupulo ya batu mi ba talusa kuli li tezi matangu fela. Niteñi, litaba ze butungi ze sikai za taba ya kwamulaho ya Bibele ni zona se li bonisizwe ku ba za niti, ili ku swabisa bahanyezi. Sina ka mutala, mu nyakisise ku fumaniwa kwa Mubuso wa Asirya w’o ka nako ye ñwi ne u li o’ libezwi.

[Litaluso za kwatasi]

[Mapa ye fa likepe 3]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

FRIGIA

LIKAONIA

Ikone

Listra

Derba

LIWATE LA MEDITERRANEAN

SIPERA