Ku Zibahaza Linzwi la Mulimu Mwa Spain Hamulaho wa ku Fela Kwa Puso ya Roma

MUAPOSITOLA Paulusi naa ñolezi Bakreste ba mwa Roma manzwi ao i bato ba ka 56 C.E. Bibele ha i bonisi haiba luli Paulusi naa tamile musipili wa ku ya kwa Spain. Kono niti kikuli taba ye nde ye mwa Linzwi la Mulimu yona Bibele, ne i fitile mwa Spain mwa lilimo za ma 100 C.E. bakeñisa buikatazo bwa naa ezize Paulusi kamba bo ne ba ezize balumiwa ba bañwi ba Sikreste.

Hamulaho feela wa fo, batu ba bañata mwa Spain ba kala ku ba Bakreste. Kabakaleo, Bibele ne i swanela ku tolokiwa mwa puo ya Silatini. Nto ye ne i tisize cwalo kikuli naha ya Spain ne i li mwatasaa Mubuso wa Roma ku to fita mwa lilimo za ma 100 C.E. mi puo ya Silatini ne li yona ye ne itusiswa hahulu mwa Mubuso wa Roma.

Batu ba ne ba kalile ku ba Bakreste mwa Spain ne ba tolokile Libibele li sikai mwa puo ya Silatini ze ne bizwa Vetus Latina Hispana. Libelele zeo za Silatini ne li itusisizwe ki batu ba mwa Spain ka lilimo ze ñata pili Jerome a si ka feza kale ku toloka Bibele ya Silatini ye zibahala hahulu ya Vulgate mwa lilimo za kwa makalelo a ma 400 C.E.

Bibele ye ne tolokilwe ki Jerome mwa Betelehema, kwa Palestine, ne i fitile kapili-pili mwa Spain. Lucinius, muituti wa Bibele ya naa fumile hahulu, ha naa utwile kuli Jerome naa toloka Bibele mwa puo ya Silatini, a itakaleza ku ba ni kopi ya Bibele ye nca yeo kapili-pili. A luma bañoli ba 6 kuli ba ye kwa Betelehema ku yo kopisa Bibele yeo ni ku i tisa kwa Spain. Mwa lilimo ze ne latelezi, Bibele ya Vulgate ya yola hanyinyani-hanyinyani Libelele za Vetus Latina Hispana. Litoloko zeo za Bibele mwa puo ya Silatini ne li tusize batu ba kwa Spain ku bala Bibele ni ku i utwisisa. Kono Mubuso wa Roma ha ne u felile, Bibele ne i tokwa ku tolokiwa mwa lipuo ze ñwi.

Mwa lilimo za ma 400, batu ba ne ba bulela lipuo za Sivisigoth ni ba ne ba bulela lipuo ze ñwi za kwa Germany ba taseza Spain, kabakaleo mwa sikuli sa Spain kwa ba ni puo ye nca ya Sigothic. Batu ba ne ba taselize Spain, ne li Bakreste ba ne ba sa lumeli mwa tuto ya Silaalu. Hape ne ba tile ni toloko ya bona ya Bibele ya puo ya Sigothic ya Ulfilas. Batu ba mwa Spain ne ba balanga Bibele yeo ku isa kwa mafelelezo a lilimo za ma 500, muta mulena Reccared wa Mavisigothic ha naa tuhezi ku swalisana ni bulapeli bwa Siarian ni ku kala ku swalisana ni keleke ya Katolika. Naa sinyize libuka kaufela za Siarian ku kopanyeleza cwalo ni Bibele ya Ulfilas. Kabakaleo, Libibele za Sigothic kaufela za fela mwa naha ya Spain.

Niteñi, Linzwi la Mulimu ne li zwezipili ku hasanyiwa mwa Spain mwahalaa nako yeo. Kwanda puo ya Sigothic, ne ku na ni puo ye ñwi ye ne simuluha kwa puo ya Silatini ye ne bulelwa hahulu mwa Spain ili ye ne tahisize kuli ku be ni lipuo ze ñwi ze bulelwa mwa sikuli sa Iberia.a Litaba za kale ka ku fitisisa ze ñozwi mwa puo yeo ye simuluha kwa puo ya Silatini ne li ñozwi fa tuemba-emba twa macwe to tu bizwa Visigothic. Litaba zeo ne li ñozwi mwahalaa lilimo za ma 500 ni 600, mi ze ñwi kwa litaba ze ñozwi fa macwe ao li zwa mwa buka ya Lisamu ni mwa libuka za Evangeli. Licwe le liñwi li na ni litaba ze zwa mwa buka ya Lisamu kauhanyo 16.

Ku ba teñi kwa litaba za mwa Bibele fa macwe ku bonisa kuli batu ba mayemo a kwatasi ne ba balanga ni ku kopisa Linzwi la Mulimu ka nako yeo. Ku bonahala kuli baluti ne ba itusisanga litaba zeo za mwa Bibele kwa ku luta bana ba sikolo ba ne ba ituta ku bala ni ku ñola. Macwe naa li a cipile ku itusisa ona ku ñola litaba ha bapanywa ni matalo a tula e ne ba itusisanga bañoli ba ne ba pilile mwa linako za hamulaho wa ku fela kwa puso ya Roma, ba ne ba ñolanga Libibele ze ne na ni maswaniso mwahali.

Bibele ye ñwi ye tula hahulu ye na ni maswaniso mwahali i bulukilwe mwa keleke ya San Isidoro mwa tolopo ya León, mwa Spain. Ne i ñozwi mwa silimo sa 960 C.E., mi i na ni makepe a 516, mwa butelele i eza lisentimita ze 47, mwa bukuswani i eza lisentimita ze 34, mi i na ni buima bwa likilogilamu ze 18. Bibele ye ñwi ya Ripoll, ye se fumaneha cwale mwa sifalana sa libuka sa kwa Vatican, ne i ñozwi i bato ba ka silimo sa 1020 C.E. Bibele yeo ki ye ñwi ya Libibele za kwaikale ze kabisizwe hande hahulu ni ku fita. Kuli i ñolwe ka nzila ye kabisizwe hande cwalo, muñoli naa tandanga lizazi kaufela ku ñola feela taku i liñwi mi naa tandanga sunda mutumbi ku ñola feela toho ya taba. Niteñi, ku si na taba ni kuli Libibele zeo ne li kabisizwe hande, ne li si ka tusa hahulu mwa ku hasanya lushango lwa Linzwi la Mulimu kwa batu.

Mwa lilimo za ma 700, Mamozilemu ne ba taselize sikuli sa Spain, kacwalo, puo ya Siarabe ya kala ku itusiswa mwa sikuli seo. Mwa libaka ze ne busiwa ki Mamozilemu, puo ya Siarabe ya kala ku itusiswa hahulu ku fita puo ya Silatini, kacwalo, ne ku tokwahala kuli Bibele i tolokiwe mwa puo ye nca yeo.

Ku si na ku kakanya, litoloko za Bibele ze ñata za mwa puo ya Siarabe sihulu za libuka za Evangeli ne li hasanyizwe mwa Spain hamulaho wa ku fela kwa puso ya Roma. Ku bonahala kuli mwa lilimo za ma 700, bishopu John, wa kwa Seville, naa tolokile Bibele mutumbi mwa puo ya Siarabe. Ka bumai, buñata bwa litoloko za Bibele zeo ha li sa li yo. Ye ñwi ya Libibele za mwa puo ya Siarabe, ya libuka za Evangeli, ye ne ñozwi mwa lilimo za ma 900, i bulukilwe mwa keleke ye mwa tolopo ya León, mwa Spain.

Kwa mafelelezo a lilimo za ma 476 A.D. ku isa ka 1500 A.D. puo ya Spanish ne i kalile ku itusiswa hahulu mwa sikuli sa Iberia. Puo ye nca yeo ne i ka tusa hahulu mwa ku hasanya Linzwi la Mulimu.b Toloko ya pili ya Bibele mwa puo ya Spanish ne i fumaneha mwa buka ye bizwa Deeds From Across the Seas (Lika ze ne Ezelizwe Mwa Buse Bwa Mawate) ye ne ñozwi kwa makalelo a lilimo za ma 1200. Buka yeo i bulela za musipili wa ku liba kwa Isilaele, mi i na ni litaba ze mwa libuka za Bibele za pili ze ketalizoho, ni libuka ze ñwi za mañolo a Siheberu, libuka za Evangeli ni libuka ze ñwi za mañolo a Sigerike a Sikreste

Babahulu ba Keleke ne ba si ka tabiswa ki toloko yeo. Fa mukopano o ne u ezelizwe kwa Tarragona, mwa silimo sa 1234, ne ku filwe taelo ya kuli libuka kaufela za Bibele ze ne ñozwi mwa lipuo ze ne bulelwa mwa naha, ne li swanela ku fiwa kwa baeteleli ba bulapeli kuli li cisiwe. Ka litohonolo, taelo yeo ne i si ka palelwisa batu ku zwelapili ku eza musebezi wa ku toloka Bibele. Mulena Alfonso wa bulishumi (ya naa busize ku zwa ka 1252 ku isa ka 1284), ya naa ngiwa kuli ki yena ya naa kalile ku ñola litaba mwa puo ya Spanish, naa bata kuli Mañolo a tolokiwe mwa puo ye nca yeo mi naa yemezi hahulu muhupulo wo. Litoloko za Bibele mwa puo ya Spanish ka nako yeo ne li kopanyeleza ni Libibele ze twi ne li tolokilwe pili Bibele ya Alfonso i si ka tolokiwa kale mi Bibele ya Alfonso ye ne tilo ba teñi hamulaho feela wa fo, ne li yona toloko ya Spanish ye ne sepilwe hahulu ka nako yeo.

Bubeli bwa Libibele zeo ne li tusize ku kalisa ni ku zwisezapili puo ye nca yeo ya Spanish. Caziba Thomas Montgomery u bulela ka za Bibele yeo ye ne i tolokilwe pili Bibele ya Alfonso i si ka tolokiwa kale, kuli: “Mutoloki wa Bibele ye, naa petile musebezi o munde hahulu wa ku i toloka ka nzila ye nepahezi mwa puo ye utwisiseha ka bunolo. . . . Puo ye itusisizwe mwateñi i bunolo mi ya utwahala hande, sina mo i swanela ku bela Bibele ye lukiselizwe batu ba ba sa zibi hande Silatini.”

Nihakulicwalo, Libibele za pili mwa puo ya Spanish, ne li tolokilwe ku zwa mwa Bibele ya Silatini ya Vulgate isiñi ku zwa mwa lipuo mo ne i ñozwi Bibele kwa makalelo. Ku kala mwa lilimo za ma 1300 C.E. licaziba ba litaba za Sijuda ne ba tolokile Libibele li sikai za Mañolo a Siheberu ku zwelela luli mwa puo ya Siheberu. Ka nako yeo mwa Europe, naha ya Spain ki yona ye ne na ni hahulu Majuda ba bañata, mi batoloki ba Sijuda ne ba na ni libuka ze nde za Siheberu ze ne ba tusa ku peta musebezi wa bona wa ku toloka.c

Ye ñwi kwa Libibele zeo ki Bibele ya Alba, ye ne felizwe ku tolokiwa mwa lilimo za ma 1400 C.E. Luis de Guzmán muuna wa kwa Spain ya naa kutekeha ni ku zibahala hahulu, naa file muluti wa bulapeli Moisés Arragel musebezi wa ku toloka Bibele mwa Spanish tota. Naa file mabaka a mabeli a naa tisize kuli a kupe kuli Bibele i tolokiwe mwa Spanish. Libaka la pili la naa file ne li la kuli: ‘Libibele ze ne itusiswa ka nako yeo za mwa lipuo ze ne bulelwa mwa sikuli sa Iberia ne li si ka nepahala,’ mi ha na fa libaka la buleli, naa bulezi kuli: “Batu ba ba cwale ka luna ba tokwa hahulu litaba ze ñozwi kwa matuko a makepe kuli li lu tuse ku utwisisa hande litaba ze taata.” Kupo ya hae yeo i bonisa kuli batu ba mwa miteñi ya hae ne ba tabela hahulu ku bala Bibele mi ne ba bata ku i utwisisa. Hape i bonisa kuli ka nako yeo batu ba bañata mwa Spain ne ba na ni Libibele za lipuo ze ne bulelwa mwa naha.

Musebezi o ne ba ezize batoloki ni bañoli ba ne ba pilile hamulaho wa ku fela kwa puso ya Roma, ne u tahisize kuli batu ba mwa Spain ba ba itutile ba kone ku ipalela Bibele mwa puo ya bona ku si na hahulu butata. Kabakaleo, caziba wa litaba za kwaikale ya bizwa Juan Orts González naa lemuhile kuli “batu ba kwa Spain ne ba ziba hahulu Bibele ku fita batu ba kwa Germany kamba ba kwa England ba ne ba pilile pili linako za Luther li si ka fita kale.”

Kono kwa mafelelezo a lilimo za ma 1400 C.E., katengo ka mwa Spain ka ne ka lwanisa bukwenuheli, ka hanisa batu ku toloka kamba ku ba ni Bibele ya puo ifi kamba ifi ye ne bulelwa mwa naha. Kacwalo batu ba mwa Spain ne ba hanisizwe ku itusisa Bibele ka nako ye telele. Ne ku fitile lilimo ze 300 kihona batu ba mwa Spain ba lumelezwa ku ba ni Libibele. Ka nako ye taata yeo batoloki ba sikai ba ne ba na ni bundume ne ba tolokile Libibele ze nca za Spanish inze ba li mwa linaha li sili mi ne ba li kenyize mwa naha ya Spain ka sitalifi.d

Sina mo i boniseza taba ye, ye talusa za ku ba teñi kwa Bibele mwa Spain mwa lilimo za hamulaho wa ku fela kwa puso ya Roma, balwanisi ba likile ka taata ku felisa Linzwi la Mulimu ka ku itusisa linzila ze ñata. Kono ha ba si ka kona ku felisa litaba za naa bulezi Mulimu ya Maata Ote.—Samu 83:1; 94:20.

Buikatazo bo ne ba ezize licaziba ba bañata ne bu tahisize kuli Bibele i be teñi ni kuli i hasanyiwe mwa Spain mwa lilimo za hamulaho wa puso ya Roma. Batoloki ba mwa linako za luna ba latelezi mutala wa batu bao ba ne ba belekile ka taata ku toloka Bibele mwa puo ya Silatini, Sigothic, Siarabe, ni Spanish. Kabakaleo, batu ba bañata-ñata ba ba bulela Spanish mazazi a, ba kona ku ipalela Linzwi la Mulimu mwa puo ye ba fita kwa lipilu.