Balibeleli ba Mulena ba Ituta Niti

Ka silimo sa 59 C.E., Juliusi, likwambuyu la mubuso wa Roma ni masole ba naa zamaya ni bona ne ba isa mapantiti kwa Roma. Ne ba keni mwa tolopo ka ku itusisa minyako ya Porta Capena. Ha ne ba li fa lizulu la Palatine, ne ba kona ku bona lapa la Mubusi Nero le ne li silelelizwe ki masole ba mulena be ne ba patile mikwale mwa mikanjo ya bona.a Mapantiti ba fita fa sibaka fo ne ba ambolelanga Maroma mane ni ku liba cwalo kwa lizulu la Viminal. Ba fitelela sibaka fo ne ku tomilwe lialetare ze ñata za milimu ya Maroma mi ba fitelela ni sibaka se situna fo ne ba itutelanga masole musebezi wa bona.

Yo muñwi wa mapantiti bao ne li muapositola Paulusi. Likwelinyana kwamulaho, ili ka nako yeo Paulusi naa kopani ni liñungwa, lingeloi ne li bulelezi Paulusi kuli: “U na ni ku yo yema fapilaa Sesare.” (Lik. 27:24) Mwendi Paulusi naa sa zibi kuli litaba za naa bulelezwi ne li ka ezahala lili. Ha naa li mwa Roma, Paulusi mwendi naa hupuzi za naa mu bulelezi Jesu fa Tawala ya Antonia mwa Jerusalema lilimonyana kwamulaho. Jesu naa mu bulelezi kuli: “U ndumebe! Kakuli sina mo u pakezi za ka ka ku tala mwa Jerusalema, u lukela ku yo paka cwalo ni mwa Roma.”—Lik. 23:10, 11.

Paulusi mwendi naa yemi hanyinyani ni ku talima munganda wa balibeleli o bizwa Castra Praetoria. Munganda wo ne li o mutuna mi ne u yahilwe ka ku itusisa litawala ni masitina a matuna a mafubelu. Mwa munganda wo ne ku pila likwata za masole ba Maroma ze 12 ni likwata ze ñwi ze ñata za mapokola.b Munganda wo ne u hupulisanga batu kuli mubusi wa Roma naa li ya maata luli. Bakeñisa kuli Balibeleli ba Mulena hape ne ba na ni buikalabelo bwa ku libelela mapantiti be ne ba zwa kwa libaka ze ñwi za mwa Mubuso wa Roma, Juliusi, likwambuyu la mubuso wa Roma naa isize mapantiti bao kwa Roma. Hasamulaho wa ku zamaya musipili o ne u tandile likweli ze ñata, mapantiti ba fita mwa Roma.—Lik. 27:1-3, 43, 44.

PAULUSI NAA SI KA TUHELA KU KUTAZA

Paulusi ha naa liba kwa Roma ka ku itusisa sisepe, kwa ezahala lika ze komokisa. Ka nako ya liñungwa la mwa liwate, Paulusi naa bulezi kuli sisepe ne si ka sinyiwa kono ha ku na mutu ya naa ka shwa. Paulusi naa lumilwe ki sibili kono naa si ka holofala. Paulusi hamulaho naa folisize bakuli kwa sooli sa Melita, mi batu ba bañwi ba kala ku bulela kuli Paulusi ki mulimu. Ba bañwi kwa Balibeleli ba Mulena mwendi ne ba utwile ze ne ezahezi ku Paulusi mi mwendi ne ba zwezipili ku ambola likezahalo zeo.

Paulusi naa bonani kale ni mizwale be ne ba zwa kwa Roma ili be ne ba tilo kopana ni yena fa Musika wa Apiusi ni fa Mahotela A Malaalu. (Lik. 28:15) Paulusi naa tabela ku zwelapili ku kutaza mwa Roma. Kono naa ka kutaza cwañi inze a li lipantiti? (Maro. 1:14, 15) Batu ba bañwi ba nahana kuli mapantiti ne ba iswanga pili ku yo muhulu wa balibeleli. Haiba kuli taba yeo ki ya niti, Paulusi mwendi naa isizwe ku yo muhulu wa Balibeleli ba Mulena ya bizwa Afranius Burrus, ili yo mwendi naa na ni maata a bato likana ni a mulena wa Roma.c Ku fita ku kantelwa ki makwambuyu ba mulena, Paulusi naa kantelwa ki lisole li li liñwi le ne li si na situlo. Paulusi naa lumelelizwe ku ipatela ndu ya ku pila ku yona ni ku amuhela baenyi mane hamoho cwalo ni ku kutaza kwa baenyi bao.—Lik. 28:16, 30, 31.

PAULUSI NAA PAKILE KU BA BANYINYANI NI BA BATUNA

Mwendi Burrus naa buisani ni Paulusi kwa munganda wa Balibeleli ba Mulena kamba kwa lapa la mulena pili a si ka mu isa kale ku Nero. Paulusi naa itusisize kolo yeo ku kutaza ku mutu ya naa na ni maata a matuna hahulu. (Lik. 26:19-23) Ha lu zibi kamba Burrus naa file Paulusi mulatu, kono se lu ziba kikuli Burrus naa si ka beya Paulusi mwa tolongo ya mwa munganda wa Balibeleli ba Mulena.d

Paulusi naa memile baeteleli ba Sijuda ni batu ba bañwi ba bañata kwa ndu ya hae kuli a to ba kutaza. Masole ba mulena ni bona ne ba amuhezi taba ye nde. Masole bao ne ba ikutwezi Paulusi ha naa fa bupaki bo bu tezi kwa Majuda ka za Jesu ni Mubuso wa Mulimu ku ‘kala kakusasana ku isa manzibwana.’—Lik. 28:17, 23.

Zazi ni zazi ne ku banga ni sikwata sa masole ba mulena be ne ba kantelanga lapa la mulena. Mwendi Paulusi ni yena naa kantelwanga ki masole ba ne ba cincananga ka zazi. Kamukwaocwalo, balibeleli ba bañata ne ba amuhezi taba ye nde. Balibeleli bao ne ba banga teñi Paulusi ha naa itusisanga batu ku mu ñolela mañolo kwa Bakreste ba Maefese, Mafilipi, Makolose, ni Bakreste ba Maheberu, mi balibeleli bao ne ba boni Paulusi ha naa ñolela Mukreste ya bizwa Filemoni liñolo. Paulusi ha naa li mwa tolongo, naa tusize Onesimo mutanga ya naa tobile ku mulenaa hae. Onesimo na saa swana feela inge mwanaa Paulusi, kono Onesimo a kutela ku mulenaa hae. (Fil. 10) Mwendi hape Paulusi naa iselize pilu masole be ne ba mu kantela. (1 Makor. 9:22) Ka mutala, Paulusi mwendi naa buzize lisole le ne li mu kantela ka za musebezi wa likalulo ze shutana-shutana za musiko o ne li apezi lisole leo mi mwendi naa itusisize litaba zeo ku o muñwi wa mitala ya hae.—Maef. 6:13-17.

‘MU BULELE LINZWI LA MULIMU MU SA SABI’

Batu be ne ba li Balibeleli ba Mulena ne ba zibana ni batu ba bañata mwa mubuso wa Roma, ku kopanyeleza cwalo ni mubusi wa Roma, lubasi lwa hae, ni batanga ba hae. Kamukwaocwalo, haki balibeleli feela ba mulena be ne ba naa ni kolo ya ku utwa taba ye nde, kono ne ku na ni batu ba bañata be ne ba na ni kolo yeo, mi ne ba bile Bakreste. (Mafil. 1:12, 13; 4:22) Mutala wa Paulusi ne u susuelize mizwale ba mwa Roma “ku bulela linzwi la Mulimu ba sa sabi.”—Mafil. 1:14.

Mutala wa Paulusi hape u lu susueza ku kutaza taba ye nde mwa linako ze nde ni mwa linako ze taata. (2 Tim. 4:2) Ka mutala, mwendi lwa kona ku ipumana inze lu li mwa sipatela, kamba mwendi lwa kona ku ipumana mwa tolongo kabakala tumelo ya luna. Ku si na taba ni miinelo ye lu kana lwa ba ku yona, lwa kona ku kutaza kwa batu ba bañwi. Mwendi lwa kona ku ambola ni batu ba ba to lu lekula, kamba ba ba taha ku to lu ezeza kasebezi ka kañwi. Haiba lu ba ni bundume bwa ku kutaza fo lu fumanela kolo kaufela, lu bonisa kuli ha ku na nto ifi kamba ifi ye kona ku lu palelwisa ku kutaza taba ye nde.—2 Tim. 2:8, 9.

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 13]

Siswaniso sa masole ba mulena ili se si ngiwa kuli ne li sa fa sibaka sa Klaude, se ne si yahilwe ka 51 C.E.

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

© RMN-Grand Palais/Art Resource, NY

[Mbokisi fa likepe 14]

Balibeleli ba Mulena ba Mwa Linako za Nero

Balibeleli ba Mulena ne ba ezanga buitamo bwa kuli ba ka sileleza mubusi ni lubasi lwa hae. Ha ne ba banga fa musebezi wa ku kantela, masole ba mwa Roma ne ba apalanga mikanjo ya mufuta o muñwi. Kono ha ne ba yanga kwa ndwa, masole bao ne ba shimbanga lindembela ze ne na ni maswaniso a mubusi hamohocwalo ni litebe ze ne na ni siswaniso sa kabanze ni siswaniso sa Tibere Sesare. Balibeleli ba Mulena ne ba beiwanga mwa likwata mi ne ba etelelwanga ki ba bahulu ba musebezi. Balibeleli ba Mulena ne ba kantelanga libaka za lipapali mi ne ba tusanga mwa musebezi wa ku tima mililo. Balibeleli bao ne ba tuhelanga musebezi hamulaho wa lilimo ze 16, mi masole ba mpi ya Roma bona ne ba tuhelanga musebezi hamulaho wa lilimo ze 25. Balibeleli ba Mulena ne ba lifiwanga masheleñi a mañata ku fita masole ba Siroma, ne ba fiwanga lituso ze ñata, mi ne ba fiwanga masheleñi a mañata ha ne ba tuhelanga musebezi. Balibeleli bao hape ne ba nyandisanga mapantiti mane ni ku ba bulaya bakeñisa mulatu wa bona. Mwendi Paulusi naa bulailwe ki masole ba mulena ha naa li mwa tolongo ya kwa Roma lwa bubeli.—2 Tim. 4:16, 17.

[Siswaniso se si fa likepe 14]

Muwayawaya fo ku swanisizwe munganda wa Balibeleli ba Mulena mwa linako za baapositola

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Courtesy Classical Numismatic Group, Inc./cngcoins.com

[Siswaniso se si fa likepe 15]

Mamota a Castra Praetoria kacenu

[Siswaniso se si fa likepe 15]

Masole ne ba banga teñi Paulusi ha naa itusisanga batu ku ñola mañolo

[Siswaniso se si fa likepe 16]

Ku si na taba ni miinelo ye lu kana lwa ba ku yona, lwa kona ku kutaza kwa batu ba bañwi

[Mbokisi fa likepe 16]

Sextus Afranius Burrus

Mwendi Burrus naa pepezwi mwa muleneñi wa Vaison-la-Romaine, ili o se u fumaneha kwa mboela wa France, ili ko ne ku fumanwi litapa fo ne ku ñozwi libizo la hae ka silimo sa 1884. Mwa silimo sa 51 C.E., Burrus naa ketilwe ku ba mueteleli wa Balibeleli ba Mulena ki Agrippina wa mwanana, musalaa Klaude Sesare, ni mwanaa hae. Burrus hape naa tusize mwanaa Agrippina yo munyinyani ya bizwa Nero ka ku mu luta busole kuli ite a be mubusi. Hasamulaho, Agrippina a bulaya muuna hae ka ku itusisa sifanu. Burrus honafo a bulelela Balibeleli ba Mulena kuli ba beye Nero fa bulena, mi a hapeleza ba bahulu mwa mubuso wo kuli ba lumele katulo yeo. Nero ha naa bulaisize bo mahe bo Agrippina ka silimo sa 59 C.E., Burrus naa silelelize Nero. Suetonius ni Cassius Dio, licaziba za Siroma za litaba za kale ne ba ñozi kuli Burrus naa bulailwe ki Nero ka ku itusisa sifanu ili ka silimo sa 62 C.E.

[Mbokisi fa likepe 16]

Litapa fo ku ñozwi libizo la Sextus Afranius Burrus

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Musée Calvet Avignon