Ku Lemuha “Mutu Wa Sibi”

“Ku ka taha Muikanyisi, ya ka bulaiwa ki Mulena.”—2 MATESALONIKA 2:8.

 1, 2. Ki kabakalañi ha ku li kwa butokwa kuli lu lemuhe mutu wa sibi?

LU PILA mwa nako ya buezalibi. Ki muinelo wa lifasi kamukana. Kai ni kai ku na ni sabo ya boimatalu ba baezalibi ni kozi ye ba kona ku tisa ku luna ka butu ni kwa lika za luna. Niteñi, ku na ni nto ya buezalibi ye na ni kozi ili ye sa lemusehi ye se i sebelize ka myanda-nda ye miñata ya lilimo. Mwa Bibele i bizwa “mutu wa sibi.”

² Ki kwa butokwa hahulu kuli lu lemuhe yena mutu wa sibi y’o. Ki kabakalañi? Bakeñisa kuli u tundamezi ku kaula mayemo a luna ku Mulimu ni sepo ya luna ya bupilo bwa ku ya ku ile. Kamukwaufi? Ka ku lu ezisa kuli lu zwe mwa niti ni ku lumela lishano mwa sibaka sa niti, ili ku lu zwisa mwa ku lapela Mulimu “ka moya ni ka niti.” (Joani 4:23) Ki ko ku konwa ku iponelwa ku zwelela mwa likezo za hae kuli yena mutu wa sibi y’o u lwanisana ni Mulimu ni milelo ya hae, hamohocwalo ni batu ba hae ba ba ineezi.

 3. Bibele i hohela kamukwaufi mamelelo ya luna ku mutu wa sibi?

³ Bibele i lu taluseza ka za yena mutu yo wa sibi kwa 2 Matesalonika 2:3. Ka ku etelelwa ki moya wa Mulimu, muapositola Paulusi n’a ñozi kuli: “Mutu a si ke a mi puma ka mukwa o muñwi. Kakuli pili [lizazi la Jehova la timezo ya muinelo wo o maswe li si ka fita kale], ku swanezi ku taha kwenuho, mi ku bonahale mutu wa sibi.” Fa Paulusi n’a polofitile kuli kwenuho ne i ka bonahala ni kuli mutu wa sibi u ka bonahala pili muinelo wo u si ka fita kale fa mafelelezo. Ka buniti fela, Paulusi n’a talusize mwa timana 7 kuli: “Kunutu ya buikanyiso i se i sebeza.” Kacwalo mwa lilimo za mwanda wa pili, yena mutu wa sibi yo n’a sa kalisize ku iponahaza ili yena.

Simuluho ya Mutu wa Sibi

 4. Ki mañi musimululi ni muyemeli wa mutu wa sibi?

⁴ Ki mañi ya simuluzi ni ku yemela yena mutu wa sibi yo? Paulusi wa alaba kuli: “Yena Muikanyisi u ka taha ka mata a Satani, ka ku kona kaufela, ka limakazo ni liponiso za buhata, Ni ka bupumi bwa hae kaufela bwa bumaswe, ku ba ba shwa; kakuli ha ba si ka amuhela lilato la ku lata niti, kuli ba piliswe.” (2 Matesalonika 2:9, 10) Kacwalo Satani ki yena ndate ni mutomo wa mutu wa sibi. Mi sina Satani ha lwanisa Jehova, milelo ya Hae, ni batu ba Hae, ku cwalo ni ku mutu wa sibi, ku si na taba ni kuli w’a izibela cwalo kamba ku tokwa.

 5. Ki katulo ifi ye libelezi mutu wa sibi ni bao ba ba mu latelela?

⁵ Bao ba ba latelela mutu wa sibi ba ka ipumana mwa mafelelezo a swana ni a hae—ili ku timezwa: “Ku ka taha Muikanyisi, ya ka bulaiwa ki Mulena . . . a mu yundise h’a ka iponahalisa, fa ku taha kwa hae.” (2 Matesalonika 2:8) Yona nako yeo ya ku timezwa kwa mutu wa sibi ni bayemeli ba hae (“ba ba shwa”) i ka taha ona cwale-cwale fa “nako ya ka bonahala Mulena Jesu, a zwa kwa lihalimu ni mangeloi a mata a hae, Mwa malimi a mulilo; kuli a nate ka koto ba ba sa zibi Mulimu, ni ba ba sa ipeyi kwatas’a Evangeli ya Mulena Jesu; Bao koto ya bona, ki ku sinyeha ko ku sa feli.”—2 Matesalonika 1:6-9.

 6. Ki lifi litaba ze ñwi za fa Paulusi ka za mutu wa sibi?

⁶ Paulusi u zwelapili ku bulela ka za yena mutu wa sibi yo, ka ku talusa kuli: “Ili muhanyezi ya ipahamisa fahalimw’a se si na ni libizo kaufela la Mulimu, kamba a se si lapelwa; mane u ka ina mwa Tempele ya Mulimu, a ipulele kuli ki yena [mulimu].” (2 Matesalonika 2:4) Kacwalo Paulusi u lemuha kuli Satani u ka yemisa mutu wa sibi, nto ye lapelwa ili ya mbwashula, ya n’a ka i pahamisa ili yena fahalimw’a mulao wa Mulimu.

Ku Lemuha Mutu wa Sibi

 7. Ki kabakalañi ha lu kona ku bulela kuli Paulusi n’a sa buleli ka za mutu a li muñwi, mi mutu wa sibi u yemela nto mañi?

⁷ Kana Paulusi na bulela ka za mutu a li muñwi? Batili, kakuli u talusa kuli yena “mutu” yo n’a kona ku bonahala mwa lizazi la Paulusi mi n’a ka zwelapili ku ba teñi ku fitela Jehova ha s’a mu timelize kwa mafelelezo a muinelo wo. Kacwalo, u se a bile teñi ka myanda-nda ye miñata ya lilimo. Ka mo ku inezi fela, ha ku na mutu ka sibili ya sa pilile ka butelele bo bu fita f’o. Kacwalo pulelo ya kuli “mutu wa sibi” i lukela ku yemela sitopa, kamba sikwata, sa batu.

 8. Mutu wa sibi ki mañi, mi ki lifi lika ze ñwi ze fita fa ku mu zibahaza?

⁸ Ki bomañi bona bao? Bupaki bu bonisa kuli ki sitopa sa bahulu ba bulapeli ba Krestendomu ba ba li baipi, ili ba ba ipahamisa, bao mwahal’a lilimo ze myanda-nda se ba ipeile isali bona fahalimu sina mulao ku ili bona. Seo si konwa ku bonwa fa sisupo sa kuli ku na ni likalulo za bulapeli ni likwata ze fita fa likiti-kiti ze fapahana mwa Krestendomu, sikwata ni sikwata si na ni bahulu ba sona ba bulapeli, mi se siñwi ni se siñwi si lwanisana ni ze ñwi mwa kalulo ye ñwi ya tuto kamba muezezo wa lika. Muinelo wo wa ku aluhana ki bupaki bo bu tiile bwa kuli ha ba lateleli mulao wa Mulimu. Ha ba simuluhi ku Mulimu. (Mu bapanye Mika 2:12; Mareka 3:24; Maroma 16:17; 1 Makorinte 1:10.) Zona likalulo zeo kaufela za bulapeli se li na ni sona ka nañungelele ki sa kuli ha li tiyeli fa lituto za Bibele, li tulile mulao o li mutu a si ke a eza ka: “ku fita se si ñozwi.”—1 Makorinte 4:6; mu bone hape Mateu 15:3, 9, 14.

 9. Ki litumelo lifi zeo mutu wa sibi s’a yolisize mwa sibaka sa liniti za Bibele?

⁹ Kacwalo, yena mutu wa sibi yo ki mutu ya kopani-kopani: bahulu ba bulapeli ba Krestendomu. Kaufel’a bona, ku si na taba ni kuli ki bopapa, baprisita, mabishopu ba batuna, kamba bakutazi ba Siprotesitanti, ba abana mwa buikalabelo fa libi za bulapeli za Krestendomu. Ba beile litaba za buhata za sihedeni mwa sibaka sa liniti za Mulimu, ka ku luta lituto ze si za mwa mañolo ze cwale ka ku sa shwa kwa moyo wa butu, mulilo wa lihele, pagatori, ni Silalu. Ba swana sina bahulu ba bulapeli ili bao Jesu n’a bulezi ku bona kuli: “Mina mu zwa ku ndat’a mina, yena Diabulosi, mi mu lata ku eza litakazo za ndat’a mina. . . . ki lihata mi ki ndat’ahe lishano.” (Joani 8:44) Likezo za bona hape li ba beya fa ngandaleza sina baezalibi, kakuli ba ikenya mwa misebezi ye loba milao ya Mulimu. Ku ba ba cwalo Jesu u bulela kuli: “Mu zwe ku na, mina ba ba sebezanga ze maswe.”—Mateu 7:21-23.

Ku Ipahamisa Ili Bona

10. Ki swalisano ifi yeo mutu wa sibi s’a bile ni yona ni babusi ba mañañazwana?

¹⁰ Litaba za kwaikale li bonisa kuli bao ba ba mwa sitopa se sa mutu wa sibi se ba bonisize buikuhumuso ni bulingalakashukwe bo butuna hahulu kuli mane se ba laelezi babusi ba lifasi sa ku eza. Mwatas’a tuto ye twi ‘tukelo ya bumulimu ya ku busa kwa malena,’ bahulu ba bulapeli se ba ipapatile ku ba bo muyema-mwahali ba ba butokwa hahulu mwahal’a babusi ni Mulimu. Se ba yolisize ni ku tulula malena ni babusi mi se ba konile ku kwenulela undi-wa-nyangela mwa ku yemela kamba ku lwanisa babusi. Ka seo, se ba bulezi, sina mo ne ba ezelize baprisita ba Sijuda ba bahulu ba ne ba hanile Jesu kuli: “Ha lu na mulena u sili, konji Sesare.” (Joani 19:15) Niteñi, Jesu na lutile fo ku sweu kuli: “Mubuso wa ka hasi wa lifasi le.”—Joani 18:36.

11. Bahulu ba bulapeli se ba ipahamisize kamukwaufi?

¹¹ Ka ku ipahamisa ili bona ni ku fita fahalimw’a batu-tu fela, sona sitopa se sa buezalibi si se si ikungezi liapalo za mufuta u sili, hañata ki ze nsu. Ka ku ekeza se ba ikabisize ka mifuta kaufela ya liapalo ze buheha, hamohocwalo ni likuwani za bulena, lifapahano, ni mishukwe. (Mu bapanye Mateu 23:5, 6.) Kono Jesu ni balateleli ba hae ne ba si na liapalo za mufuta o cwalo; ne ba apezi sina batu-tu fela. Bahulu ba bulapeli se ba ikungezi hape malumbatina a cwale ka “Ndate,” “Ndate ya Kenile,” “Ya Kutekeha,” “Ya Kutekeha ka ku Fitisisa,” “Ya Tompeha,” ni “Yo Mutuna,” ili nto ye ekeza mwa ku ‘ipahamisa kwa bona fahalimw’a mutu kaufela.’ Niteñi, Jesu n’a lutile ka ku ama kwa malumbatina a kwa neku la bulapeli kuli: “Mu si ke mwa biza mutu fafasi kuli ki ndat’a mina.” (Mateu 23:9) Ka ku swana, Elihu, mwa ku bonisa mafosisa a baombaombi ba Jobo ba baipi, n’a bulezi kuli: “Shangwe, na, ha ni yi ka ku saba batu, Nihaili ku swala mutu fa meto.”—Jobo 32:21.

12. Ki mañi ya n’a bulezwi ki Paulusi kuli ki yena ka sibili ye ba sebeleza bahulu ba bulapeli?

¹² Paulusi kwamulaho mwa lizazi la hae ha n’a bulezi kuli mutu wa sibi n’a sa kalisize kale musebezi wa hae, hape n’a bulezi ka ku ama ku bao ba ba bonahaza moya wa hae wa buezalibi kuli: “Batu ba ba cwalo ki baapositola ba buhata, ki ba ba sebeza ka mano a maswe, ba ifetula baapositola ba Kreste. Ha ku komokisi, hailifo Satani ni yena u ifetula sibupeho sa lingeloi la liseli. Hakulicwalo hasi nto ye tuna batanga ba hae ha ba ifetula, ba ikeza batanga ba Ku Luka. Kono ku fela kwa bona ku ka likana ni misebezi ya bona.”—2 Makorinte 11:13-15.

Buipanguli kwa Bulapeli bwa Niti

13. Kwenuho ya n’a talusize cimo Paulusi ne li nto mañi?

¹³ Paulusi n’a bulezi kuli yena mutu wa sibi yo n’a ka taha hamoho ni bukwenuheli. Ka buniti fela, sisupo sa pili seo Paulusi n’a file mwa ku lemuha sona sitopa se sa buezalibi ki sa kuli ku si ka fita kale “Lizazi la [Jehova, NW] [Jehova h’a ka timeza muinelo wo o maswe wa linto] . . . ku swanezi ku taha kwenuho.” (2 Matesalonika 2:2, 3) Kono ki sifi se si taluswa ki “kwenuho”? Fa mutomo wa litaba ze, ha i talusi fela ku tepelela kamba ku biuka bakeñisa bufokoli bwa kwa moya. Linzwi la Sigerike le li itusisizwe fa mwa sibaka sa “kwenuho” ne li talusa, mwahal’a lika ze ñwi, “ku zwa” kamba “petuhelo.” Litoloko li sikai li toloka linzwi leo sina “buipanguli.” Toloko ya William Barclay i talusa kuli: “Lizazi leo ha li koni ku taha konji ha se ku bile ni Buipanguli bo Butuna.” The Jerusalem Bible i biza seo sina “Petuhelo ye Tuna.” Kacwalohe, fa mutomo wa litaba za talusa Paulusi, “kwenuho” i talusa petuhelo ya ku lwanisa bulapeli bwa niti.

14. Kwenuho ne i kalile lili mwa niti luli?

¹⁴ Yona kwenuho ye, buipanguli bo, ne bu kalile kamukwaufi? Kwa 2 Matesalonika 2:6, Paulusi n’a ñozi, ka ku ama kwa lizazi la hae, ka za “se si mu tibezi” yena mutu wa sibi y’o. Ne li nto mañi yona yeo? Ne li m’ata a tibela a baapositola. Ku ba teñi kwa bona, hamohocwalo ni limpo za bona ze m’ata ze ne ba filwe ka moya o kenile, ne ku palelisizwe kwenuho kuli i fite fa ku ba butuku bo bu yambukela. (Likezo 2:1-4; 1 Makorinte 12:28) Kono baapositola ha se ba timezi, bukaufi ni mafelelezo a lilimo za mwanda wa pili, mikwalelo ye ne i paleliswa ne i zwisizwe.

Sitopa sa Bahulu ba Bulapeli se si si sa mwa Mañolo si Fita fa ku ba Teñi

15. Ki tukiso mañi ye ne i tomilwe ki Jesu kwa neku la puteho ya Sikreste?

¹⁵ Puteho ya n’a tomile Jesu ne i hulile mwahal’a lilimo za mwanda wa pili mwatas’a ketelelo ya maeluda (baokameli) ni batanga ba bukombwa. (Mateu 20:25-27; 1 Timotea 3:1-13; Tite 1:5-9) Bona bao ne ba zwelela mwa puteho. Ne li banna ba kwa moya ba ne ba na ni buikoneli mi ne ba si na tuto ye ipitezi ya bulapeli, sina mane Jesu ha n’a si na tuto ya mufuta o cwalo. Ee, lila za hae ne li makalile kuli: “Mutu yo u ziba cwañi Mañolo, bo h’a si ka ituta?” (Joani 7:15) Mi ka ku ama kwa baapositola, babusi ba bulapeli ne ba lemuhile nto ye swana: “Cwale ha ba bona ku tiya kwa Pitrosi ni Joani, kanti ba ziba kuli ki batu ba ba si ka ituta, ili batu fela, ba lemuha kuli ki ba ba kile ba zamaya ni Jesu.”—Likezo 4:13.

16. Kwenuho ne i tahisize kamukwaufi ku biuka mwa mutala wa Sikreste wa mwa lilimo za mwanda wa pili kwa neku la tamaiso ya puteho?

¹⁶ Niteñi, kwenuho ne i tisize mihupulo ye ne i zwelela kwa bahulu ba bulapeli ba Sijuda mi cwale ni ku zwelela kwa tamaiso ya bulapeli bwa sihedeni bwa Siroma. Nako ha inze i ya mi ku zwa kwa bulapeli bwa niti ha ne ku nze ku ezahala, sitopa sa bahulu ba bulapeli se si si sa mwa mañolo sa fita fa ku ba teñi. Papa ya n’a filwe kuwani ya bulena a kalisa ku busa fahalimw’a sikolo se si pahami sa maprisita ba bahulu, ili bao ne ba zwelela mwahal’a mabishopu ni maakibishopu ba ba fita fa myanda-nda, mi bao ni bona ne ba filwe litulo ku zwelela mwahal’a maprisita ba ne ba lutilwe kwa sikolo. Kacwalo, ku si ka fita nako ye telele ku zwa mwa mwanda wa pili, sitopa sa bahulu ba bulapeli ili sa kunutu sa fita fa ku ba ni mata mwa Krestendomu. Sona sitopa seo ne si sa lateleli mutala wa maeluda ba Sikreste ni batanga ba bukombwa ba mwa lilimo za mwanda wa pili kono ne si latelezi mutala wa miinelo ya bulapeli bwa sihedeni.

17. Ki l’ili, sihulu, f’o m’ata a mutu wa sibi fa n’a tomezi mibisi?

¹⁷ Kwa makalelo mwa lilimo za mwanda wa bulalu C.E., balumeli ne se ba beilwe mwa sitopa se si kwatas’i sa batu-tu fela. Mutu wa sibi ya li mukwenuheli hañihañi a fita fa ku ba ni m’ata a puso. Ona m’ata ao n’a fitile fa ku toma mibisi mwahal’a puso ya mubusi wa Siroma Constantine, sihulu hamulaho wa Mukopano wa Nicaea ka 325 C.E. Cwale Keleke ni Puso za fita fa ku manjana hamoho. Kacwalo, mutu wa sibi—bahulu ba bulapeli ba Krestendomu—ba fita fa ku ba mundandwe o mutelele wa mwa lilimo ze myanda-nda wa bakwenuheli mwa petuhelo ya bona ya ku lwanisa Mulimu wa niti, Jehova. Milao ni litukiso ze se ba latelezi ki ya bona isiñi ya Mulimu.

Lituto za Sihedeni

18. Ki lituto lifi za sihedeni za bunyefuli zeo mutu wa sibi n’a ikungezi zona?

¹⁸ Mutu wa sibi ya n’a nze a hula hape a kalima lituto za sihedeni. Sina ka mutala, mulimu wa Silalu y’a li kunutu, ili ya sa konwi ku utwisiswa a beiwa mwa sibaka sa Yena y’o ya bulela kuli: “Ki Na [Jehova, NW], ki lona Libizo la ka: Ha ni na ku fa yo muñwi kanya ya ka.” “Ki Na [Jehova, NW], ha ku na yo muñwi, ha ku na Mulimu u sili kwand’a ka.” (Isaya 42:8; 45:5) Ona ku yolisa k’o kwa mihupulo ya butu, nihaiba ya sihedeni, mwa sibaka sa liniti za Mulimu ne ku yandulukile ka ku kopanyeleza cwalo ni nyefulo ye ñwi: ku bubekwa kwa Maria wa mwa Bibele ili ya ishuwa sina “Mahe Mulimu” wa Krestendomu. Kacwalo, bayemeli ba lituto za buhata ze cwalo, sitopa sa bahulu ba bulapeli, ne ba fitile fa ku ba “mufuka” o mutuna ka ku fitisisa o ne u cezwi ki Satani mwa ku lika ku tibela peu ye nde ye ne i cezwi ki Kreste.—Mateu 13:36-39.

19. Krestendomu u se a aluhani cwañi mwahal’a lilimo ze myanda-nda, kono ki sifi se ne si zwezipili?

¹⁹ Lifapahano ni m’andala ha ne li nze li fita fa ku ba teñi, Krestendomu a aluhana ka ku ba likalulo za bulapeli ni likwata ze fita fa myanda-nda. Kono bulapeli ni bulapeli bo bunca kamba sikwata, kwand’a li sikai fela, ne li bulukile taluhanyo ya zona ye mwahal’a bahulu ba bulapeli ni batu-tu fela. Kacwalo, sitopa sa mutu wa sibi si se si zwezipili ku to fita ni la kacenu. Mi si sa zwelapili ku ipahamisa isali sona fahalimw’a undi-wa-nyangela ka litino za sona ni malumbatina a matuna. Ki ko ku utwahala kuli, Paulusi n’a sa shangeli litaba ha n’a bulezi kuli sitopa sa mutu wa sibi si ka ikanyisa ni ku ipahamisa isali sona mwa kalulo ya ku ba sina mulimu.

Bupapa

20. Simbule sa Katolika si talusa papa kamukwaufi?

²⁰ Mutala wa buikanyiso bwa mufuta o cwalo ki bupapa bwa Roma. Dikishinari ya bulapeli ka Lucio Ferraris, ye ne i hatisizwe mwa Italy, i talusa papa sina “mutu wa mayemo a kutekeha ni a pahami hahulu kuli mane haki mutu fela, kono sina ka mo ku inezi, ki Mulimu, ni Muyemeli wa Mulimu.” Kuwani ya hae ya bulena ki ya likalulo ze talu “sina mulena wa lihalimu, wa lifasi-mubu ni wa lihele.” Dikishinari ye swana i zwelapili kuli: “Papa, sina ka mo ku inezi, ki Mulimu fa lifasi-mubu, ki yena fela nabi ya ba ba sepahala ba Kreste, mulena yo mutuna ka ku fitisisa mwahal’a malena kaufela.” I ekeza kuli: “Papa fokuñwi wa kona ku tula mulao wa bumulimu.” Hape, The New Catholic Dictionary i talusa ka za papa kuli: “Lindumeleti za hae ba na ni m’ata ku fita lilama ze ñwi za sitopa sa linumwana.”

21. Mu bapanye likezo za papa ni za Pitrosi ni za lingeloi.

²¹ Ka ku fapahana ni balutiwa ba Jesu, papa hañata u apala liapalo ze buheha ni ku fita mi u amuhela tumbo ye fitelezi ku zwelela kwa batu. Papa u lumeleza batu ku wa ka mañwela fapil’a hae, ku tubeta liseka la kwa munwana wa hae, ku mu lwala fa maheta a bona mwa sipula se si ipitezi. Ki muinelo o si na tuso kwa butuna o se ba bonisize mapapa mwahal’a myanda-nda ya lilimo! Ki fapahano luli ye tuna ye ne i bonisizwe ki Pitrosi mwa ku ishuwa ka bunolo, ili y’o n’a taluselize Kornele, muzamaisi wa limpi za Siroma ya n’a wile ka mañwele kwa mautu a Pitrosi ili ku fa likute ku yena kuli: “Yema, . . . ni mutu fela”! (Likezo 10:25, 26, Jerusalem Bible ya Katolika) Mi ki fapahano kwa butuna ni lingeloi le ne li file muapositola Joani Sinulo! Joani n’a likile ku wa ka mañwele ili ka mukwa wa ku lapela lingeloi, kono lingeloi ne li zibahalize kuli: “Si ezi cwalo! Ni mulikani wa hao mwa sebelezo, ni wa banabahenu ba bapolofita, ni wa ba ba mamela manzwi a mwa buka ye. Kubamela Mulimu.”—Sinulo 22:8, 9.

22. Ki ka mulao ufi wa mwa Mañolo w’o mutu wa sibi a kona ku lemuhiwa ka ona?

²² Kana ona ku beya fa ngandaleza ko sitopa sa bahulu ba bulapeli ku fitelezi tikanyo? Lwa kona ku bona ka za seo ka ku itusisa mulao wa n’a file Jesu mwa ku lemuha bapolofita ba buhata: “Mu ka ba ziba ka miselo ya bona.” (Mateu 7:15, 16) Cwalehe, ki ifi, ye se i bile miselo ya bahulu ba bulapeli mwahal’a lilimo ze myanda-nda ni mwa lilimo za luna za mwanda wa bu 20? Ki afi a ka ba mafelelezo a yena mutu wa sibi yo, mi ki mañi ya ka kopanyelezwa mwa mafelelezo ao? Ki bufi buikalabelo bo ba na ni bona bao ba ba saba Mulimu mwa niti luli kwa neku la yena mutu wa sibi yo? Litaba ze latelela li ka buhisana lisupo zeo.

Lipuzo za Lundululo:

◻ Ki mañi mutu wa sibi, mi n’a bonahezi l’ili?

◻ Bibele i zibahaza muyemeli wa sitopa sa mutu wa sibi kamukwaufi?

◻ Bahulu ba bulapeli se ba ipahamisize isali bona fahalimw’a batu kamukwaufi?

◻ Ki lituto lifi za bukwenuheli ni likezo ze ne li tisizwe ki bahulu ba bulapeli?

◻ Mubonelo wa mapapa u fapahana cwañi ni wa Pitrosi ni wa lingeloi?

[Siswaniso se si fa likepe 14]

Muapositola Pitrosi, ka ku fapahana ni mapapa, n’a si ka lumeleza mutu ku mu kubamela