KAUHANYO 15

Ku Kuteka Bashemi ba Luna Ba Ba Li Basupali

 1. Ki lika mañi ze lu kolotezi bashemi ba luna, mi kacwalo lu swanela ku ikutwa cwañi ka za bona ni ku b’a nga cwañi?

“UTWA ndat’aho ya ku pepile, u si ke wa kenda m’aho h’a s’a supezi,” ki mwa n’a elezelize munna ya butali wa kwaikale. (Liproverbia 23:22) Ne mu kana mwa bulela kuli: ‘Ni kamuta ne ni si ke na eza nto ye cwalo!’ Mwa sibaka sa ku kenda bom’a luna—kamba bondat’a luna—buñata bwa luna lu ikutwa ku ba lata ka butungi. Lu lemuha kuli lu na ni za ku itumela ze ñata hahulu ku bona. Sa pili ku zona zeo kaufela, bashemi ba luna ne ba lu file bupilo. Hailif’o Jehova ki yena Simbule sa bupilo, kambesi ku ba teñi kwa bashemi ba luna ka bunolo fela ne lu si ke lwa ba teñi. Ha ku na se lu kona ku fa bashemi ba luna sa butokwa inge bupilo ka sibili. Ku zwa f’o, mu nahane fela ka za buitomboli, ku iyakatwa, lisinyehelo, ni mamelelo ye lilato ye amilwe mwa ku tusa mwana mwahal’a lietotuna la ku zwa kwa bumbututu ku ya kwa buhulu. Kacwalo, kwa utwahala Linzwi la Mulimu ha li eleza kuli: “Kuteka ndat’aho ni m’aho . . . kuli za hao li konde, mi u pile mazazi a matelele mwa lifasi.”—Maefese 6:2, 3.

KU LEMUHA BUTOKWI BWA MWA MAIKUTO

 2. Bana ba ba hulile ba kona cwañi ku ‘eza bashemi ba bona ­mukwa u li muñwi ni wo ba ezizwe ki bona’?

² Mapositola Paulusi n’a ñolezi Bakreste kuli: “[Bana kamba baikulu] ba itute pili ku bonisa bulumeli bwa bona ku ba ndu iliñwi ni bona; ba eze ba ba ba pepile mukwa u li muñwi ni wo ba ezizwe ki bona. Kakuli ki sona s’a katelwa Mulimu.” (1 Timotea 5:4) Bana ba ba hulile ba ‘eza ba ba ba pepile mukwa u li muñwi ni wo ba ezizwe ki bona’ ka ku bonisa buitebuho kwa neku la lilimo-limo za lilato, musebezi, ni pabalelo zeo bashemi ba bona ni bokukw’a bona ne ba ba file. Nzila ye ñwi yeo bana ba kona ku bonisa seo ka yona ki ka ku lemuha kuli sina mañi ni mañi yo muñwi, basupali ba tokwa lilato ni ku fiwa buikolwiso—mi hañata ba tokwa zeo ka ku kalelwa luli. Ka ku swana sina luna kaufela, ba tokwa ku ikutwa k’u ngiwa ku ba ba butokwa hahulu. Ba tokwa ku ­ikutwa kuli bupilo bwa bona ki bwa butokwa.

 3. Lu kona ku kuteka cwañi bashemi ni bokukw’a luna?

³ Kacwalo lwa kona ku kuteka bashemi ba luna ni bokukw’a luna ka ku ba zibisa kuli lwa ba lata. (1 Makorinte 16:14) Haiba bashemi ba luna ha ba pili ni luna, lu swanela ku hupula kuli ku amuhela liñusa le li zwa ku luna ku kona ku ba kwa butokwa hahulu ku bona. Liñolo la ka tabo, ku ba lizeza luwaile, kamba ku ba potela ku kona ku ekeza hahulu kwa tabo ya bona. Miyo, ya pila mwa Japan, ha n’a na ni lilimo za buhulu ze 82 n’a ñozi kuli: “Mwan’a ka [y’o munn’a hae a li sikombwa wa maeto] u ni bulelelanga kuli: ‘Ima, shangwe “mu zamaye” ni luna.’ U ni lumelanga tomahanyo ya linzila za bona ni linombolo za luwaile ka viki ni viki. Ni kona ku apula mapa ya ka ni ku bulela kuli. ‘Ehe. Cwale se ba li fa!’ Kamita ni itumela ku Jehova ka mbuyoti ya ku ba ni mwana ya ­cwalo.”

KU TUSA KU ZA BUTOKWI BWA KWA MUBILI

 4. Sizo sa bulapeli bwa Sijuda ne si susueza cwañi ku tokwa ­mufelañeke kwa bashemi ba ba li basupali?

⁴ Kana ku kuteka bashemi ba mutu ne ku kana kwa ama ku babalela butokwi bwa bona bwa kwa mubili? Ee. Hañata ku ama seo. Mwa linako za Jesu baeteleli ba bulapeli bwa Sijuda ne ba yemela sizo sa kuli haiba mutu n’a zibahalize kuli mali kamba liluwo la hae n’a li “file Mulimu,” n’a lukuluhile kwa buikalabelo bwa ku itusisa zona mwa ku babalela bashemi ba hae. (Mateu 15:3-6) Ki ku tokwa mufelañeke kwa butuna! Kacwalo, bona baeteleli ba bulapeli bao ne ba susueza batu ku sa kuteka bashemi ba bona kono kuli ba ba shubule ka ku hana ka buitati ku fa ze ba tokwile. Ni kamuta ha lu bati ku eza cwalo!—Deuteronoma 27:16.

 5. Ku si na taba ni litukiso ze eziwa ki milonga ya linaha ze ñwi, ki kabakalañi ku kuteka mushemi wa mutu ka linako ze ñwi ha ku kopanyeleza ni ku fa tuso ya za mali?

⁵ Mwa linaha ze ñata kacenu, litukiso za mipilelo ya nyangela ze fiwa kemelo ki mulonga li fa bo buñwi bwa butokwi bwa kwa mubili bwa basupali, bo bu cwale ka lico, liapalo, ni maino. Fahalimu a zeo, basupali bona ka sibili ne ba kana ba konile ku eza litukiso ze ñwi za ku itusisa mwa busupali bwa bona. Kono haiba zona litukiso zeo za fela kamba li fumaneha ku ba ze si ka kwana, bana ba kuteka bashemi ba bona ka ku eza se ba kona mwa ku taleleza butokwi bwa bashemi. Ka mo ku inezi mane, ku babalela bashemi ba ba li basupali ki bupaki bwa buipeyo bwa silumeli, f’o kikuli, buipeyo bwa mutu ku Jehova Mulimu, Musimululi wa tukiso ya lubasi.

LILATO NI BUITOMBOLI

 6. Ki litukiso lifi za mipilelo zeo ba bañwi se ba ezize ilikuli ba ­babalele butokwi bwa bashemi ba bona?

⁶ Bana ba bañata ba ba hulile b’a ngile muhato wa ka lilato ni buitomboli kwa butokwi bwa bashemi ba bona ba ba fitile fa ku ba liyanga. Ba bañwi ba tisize bashemi ba bona mwa malapa a bona tota kamba ba tutezi bukaufi ni ko ba pila. Ba bañwi ba tutezi mwa lapa la bashemi ba bona. Hañata, litukiso ze cwalo li fumanehile ku ba ze tisa tabo kwa bashemi hamohocwalo ni bana.

 7. Ki kabakalañi ha ku si ko ku butali k’u nga muhato ka kayeye mwa ku eza likatulo ka za bashemi ba ba li basupali?

⁷ Nihakulicwalo, ka linako ze ñwi mihato ye cwalo ha i bi ni ze zwa mwateñi ze nde. Kabakalañi? Mwendi ki ka libaka la kuli likatulo li eziwa ka kayeye hahulu kamba li tomilwe fela fa maikuto. “Ya na ni ngana u talimisisa mw’a hata,” ki mo i lemuseza Bibele ka butali. ­(Liproverbia 14:15) Sina ka mutala, lu nge kuli bom’a mina ba basupali ba sweli ku fumana butata mwa ku pila ba nosi mi mu nahana kuli ne ba kana ba tusiwa ki ku tutela mwa lapa la mina. Ka ku nyakisisa mihato ya mina ka ngana, ne mu kana mwa nyakisisa ze tatama: Ki bufi bo bu li butokwi bwa bona luli? Kana ku na ni litukiso za mipilelo ya nyangela ze fiwa kemelo ki mulonga kamba kopano ye ñwi ili zeo li fa tatululo ye ñwi ye amuheleha? Kana ba bata ku tuta? Haiba ku cwalo, bupilo bwa bona bu ka amiwa cwañi? Kana ba ka siya balikani kwamulaho? Seo si kana sa ba ama cwañi mwa maikuto? Kana mu ambolisani litaba zeo ni bona? Muhato o cwalo ne u kana wa ama cwañi mina, sinyalana ni mina, bana ba mina? Haiba bom’a mina ba tokwa pabalelo, ki mañi ya ka i fa? Kana buikalabelo b’o bwa konwa ku abanwa ni ba bañwi? Kana se mu buhisani taba yeo ni bao kaufela ba ba amilwe teñi?

 8. Ki bomañi bo ne mu kana mwa kona ku ambolisana ni bona ha mu eza katulo ka za ku tusa bashemi ba mina ba ba li basupali?

⁸ Bakeñisa kuli buikalabelo bwa ku fa pabalelo bu kwa bana kaufela ba ba mwa lubasi, ne ku kana kwa ba ko ku butali ku ba ni kakopano ka lubasi ilikuli bote ba abane mwa ku eza likatulo. Ku ambola ni maeluda mwa puteho ya Sikreste kamba kwa balikani ba ba se ba talimani ni muinelo o bat’o swana ni kona ne ku kana kwa tusa. “Mo ku si na likelezo, milelo ha i weli likamba,” ki mo i lemuseza Bibele, “kono i tiya ka ku lelisana kwa ba ­bañata.”—Liproverbia 15:22.

MU BE BA BA UTWELA BUTUKU NI BA BA UTWISISA

 9, 10. (a) Ku si na taba ni ku cembala kwa bona, ki nahanisiso ifi ye swanelwa ku fiwa kwa basupali? (b) Mwana ya hulile niha ka ngela bashemi ba hae mihato ifi kamba ifi, ki sifi seo a swanela ku ba fa kamita?

⁹ Ku kuteka bashemi ba luna ba basupali ku tokwa ku utwela butuku ni kutwisiso. Ha ba nze ba zwelapili ku ­cembala, basupali ne ba kana ba fumana butata bo bu ­ekezeha mwa ku zamaya, ku ca, ni ku hupula. Ne ba kana ba tokwa tuso. Hañata bana ba iyakatwa ka ku tula tikanyo mi ba lika ku fa ketelelo. Kono basupali ki batu ba bahulu ba ba na ni butali ni yeloseli ze ba ipumanezi mwahal’a nako ya bupilo bwa bona, ili nako ya bupilo yeo ku yona ne ba ipabalela ni ku ikezeza likatulo. Ku ipitela kwa bona sina mutu ni ku ikuteka kwa ka butu ne ku kana ku tomile fa kalulo ya bona sina bashemi ni batu ba bahulu. Bashemi ba ba ikutwa kuli ba lukela ku fa tamaiso ya bupilo bwa bona kwa bana ba bona ne ba kana ba fita fa ku swaba hahulu kamba ku nyema. Ba bañwi ha ba lati mi ba hanyeza se ne ba kana ba bona ku ba buikatazo bwa ku ba amuha tukuluho ya bona.

¹⁰ Ha ku na litatululo ze bunolo kwa butata bo bu cwalo, kono ki nto ye sishemo ku lumeleza bashemi ba ba li basupali ku ipabalela ni ku ikezeza likatulo ka sipimo se si konahala. Haki nto ye butali ku eza likatulo ka za se sinde kwa bashemi ba mina mu si ka ambolisana ni bona pili. Ne ba kana ba latehezwi ki ze ñata. Mu ba lumeleze ku buluka ze ba sa na ni zona. Ne mu kana mwa fumana kuli ka mo mu sa likeli ku zamaisa bupilo bwa bashemi ba mina, ki ka m’o swalisano ya mina ni bona i ka bela ye nde ni ku fita. Ba ka taba ni ku fita, mi ni mina mu ka taba cwalo. Niha ku li ko ku tokwahala ku tundamena lika ze ñwi ze na ni tuso kwa neku la buiketo bwa bona, ku kuteka bashemi ba mina ku tokwa kuli mu ba fe mayemo a ku ba ba butokwa ni a likute le li ba swanela. Linzwi la Mulimu li eleza kuli: “U yeme, ha u li fapil’a wa toho ye ize pululu, u kuteke munnamuhulu.”—Livitike 19:32.

KU BULUKA MUBONELO O LUKELA

11-13. Haiba swalisano ya mwana ya hulile ni bashemi ba hae ne i si ka ba ye nde mwa nako ya kwamulaho, niteñi u kona cwañi ku talimana ni likulutendano la ku ba babalela mwa lilimo za bona za busupali?

¹¹ Ka linako ze ñwi butata b’o bana ba ba hulile ba talimana ni bona mwa ku babalela bashemi ba bona ba ba supezi bu ama swalisano ye ne ba na ni yona ni bashemi ba bona kwa bwanana. Mwendi bondat’a mina ne ba si na silikani ni ku tokwa lilato, bom’a mina ne ba li bakomi ni ba ba buhali. Ne mu kana mu sa ikutwa ku zwafa, ku nyema, kamba ku utwiswa pilu butuku kabakala kuli ne ba si bashemi ba ne ba li mo ne mu batela kuli ba be. Kana mwa kona ku tula maikuto a cwalo?a

¹² Basse, ya n’a hulezi kwa Finland, u kandeka kuli: “Bondate bao ne ni li mwan’a mwendakumongo ku bona ne ba kile ba ba mapolisa ba SS mwa Germany ya puso ya Nazi. Ne ba na ni kabyacima, mi hape ne ba sabisa luli. Ne ba lindauzi boma hañata-ñata ni nze ni iponela. Ka nako ye ñwi ha ne ba ni nyemezi, ba zungisa lukanda lwa bona mi ba ni nata fa pata ka siñomeliso sa lona. Ne lu ni natile hahulu kuli mane na pindumuka fa mumbeta ni ku wa.”

¹³ Niteñi, ne ku na ni miinelo ye miñwi mwa butu bwa bona. Basse u ekeza kuli: “Kwa lineku le liñwi, ne ba sebeza ka t’ata mi ne ba sa itepelezi mwa ku babalela lubasi ku za kwa mubili. Ni kamuta ne ba si ka ni bonisa lilato la bushemi, kono ne ni ziba kuli ne ba holofezi mwa maikuto. Ne ba kile ba lelekiwa ki bom’a bona ba nze ba sa li mushimani yo munyinyani. Ne ba hulile ba li sibangoki mi ne ba keni mwa ndwa ba nze ba sa li mucaha. Ne ni kona ku utwisisa ka sipimo se siñwi mi ne ni sa ba nyazi. Ha ne ni hulile, ne ni bata ku ba tusa ka mo ne ni konela kaufela ku fitela ba timela. Ne si nto ye bunolo, kono ne ni likile ku eza se ne ni kona ku eza. Ne ni likile ku ba mwana yo munde ku y’o fita ni kwa mafelelezo, mi ni nahana kuli ne ba ni amuhezi ku ba ya cwalo.”

14. Ki liñolo lifi le li sebeza mwa miinelo kaufela, ku kopanyeleza cwalo ni ye zuha mwa ku babalela bashemi ba ba li basupali?

¹⁴ Mwa miinelo ya lubasi, sina mwa litaba ze ñwi, kelezo ya Bibele ya sebeza ye li: “Mu apale maikuto a na ni makeke, ni musa, ni buikokobezo, ni bunolo, ni pilu-telele. Mu ezane hande, mi mutu h’a na ni s’a tongoka yo muñwi, mu swalelane; sina Kreste h’a mi swalezi, mu eze cwalo ni mina.”—Makolose 3:12, 13.

BAFI BA PABALELO NI BONA BA TOKWA PABALELO

15. Ki kabakalañi ku babalela bashemi ka linako ze ñwi ha ku li ko ku swenya?

¹⁵ Ku babalela mushemi ya fitile fa buyanga ki musebezi o t’ata, o ama mikwazo, buikalabelo bo butuna, ni lihora ze ñata. Kono kalulo ye t’ata ka ku fitisisa hañata ki ya mwa maikuto. Ki nto ye swenya mutu ku bona bashemi ba hae ba nze ba latehelwa ki buikangulo bo bunde, ku kona ku hupula lika, ni tukuluho ya bona. Sandy, ya zwa kwa Puerto Rico, u kandeka kuli: “Boma ne ba li mutomo wa lubasi lwa luna. Ku fita fa ku ba babalela ne li nto ye ne i utwisa hahulu pilu butuku. Pili ne ba kalisize ku toza; hamulaho ne ba bile ba ba tokwa lutaa, ku zwa f’o ba tokwa sipangaliko sa ku zamaela, mi hamulaho ne li sipula sa mawili. Hamulaho wa f’o ne ba nze ba totobela fela ku fitela ba timela. Ne ba fitile fa ku ba ni butuku bwa kansa ya mwa masapo mi ne ba tokwa pabalelo ya kamita—musihali ni busihu. Ne lu ba tapisanga ni ku ba cisa lico ni ku ba balela. Ne li nto ye t’ata hahulu—sihulu kwa maikuto. Ha ne ni lemuhile kuli boma ne ba ­timela, ne ni lilile kakuli ne ni ba lata hahulu.”

16, 17. Ki kelezo ifi ye neikana ya tusa mufi wa pabalelo ku ba ni mubonelo wa lika o itikanelezi?

¹⁶ Haiba mu ipumana mwa muinelo o swana, ki sifi se mu kona ku eza mwa ku sebelisana ni ona? Ku teeleza ku Jehova ka ku bala Bibele ni ku bulela ni yena ka tapelo ku ka mi tusa hahulu. (Mafilipi 4:6, 7) Ka nzila ye sebeza, mu bone teñi kuli mwa ca lico ze fepa mi mu like ku ba ni nako ye likani ya ku lobala. Ka ku eza seo, mu ka ba mwa muinelo o munde ni ku fita, mwa maikuto hamohocwalo ni kwa mubili, wa ku babalela bao mu lata. Mwendi mwa kona ku lukisa ku ba ni nako ya ku pumula kwa misebezi ya ka zazi. Niha ku sa konahali ku ba ni nako ye telele ya pumulo, ku sa li ko ku butali ku tomahanya nako ye ñwi ya ku katuluha. Kuli mu be ni nako ya ku pumula kwa ku babalela mushemi, ne mu kana mwa kona ku lukisa kuli mutu yo muñwi a ine ni ­mushemi ya fokola y’o.

¹⁷ Hañata bafi ba pabalelo ba ba li ba bahulu ba libelela ze sa utwahali ku bona bañi. Kono mu si ke mwa ikutwa bufosi ka za se mu sa koni ku eza. Mwa miinelo ye miñwi ne mu kana mwa tokwa ku beya bao mu lata mwa sibaka mo ku babalelelwa basupali. Haiba mu ba ba fa pabalelo, mu itomele litibelelo ze utwahala. Mu swanela ku beya butokwi bwa bashemi ba mina mwa buitikanelelo ni bwa bana ba mina, bwa sinyalana ni mina, ni bwa mina ka sibili.

M’ATA A’ FITA A KA SIPEPO

18, 19. Ki sepiso ifi yeo Jehova a file ka za kemelo, mi ki se si ­bonwi sifi se si bonisa kuli u taleleza sepiso yeo?

¹⁸ Ka Linzwi la hae, Bibele, Jehova u fa ka lilato ketelelo ye kona ku tusa hahulu mutu mwa ku babalela bashemi ba ba sweli ku supala, kono yeo haki yona fela tuso yeo a fa. “[Jehova, NW] u fakaufi ni ba ba mu lapela kaufela,” ki mwa n’a ñolezi walisamu ka ku buyelelwa. “U utwa ni mihuwo ya bona, mi wa ba lamulela.” Jehova u ka lamulela, kamba ku bukeleza, basepahali ba hae nihaiba mwahal’a miinelo ye t’ata ka ku fitisisa.—Samu 145:18, 19.

¹⁹ Myrna, wa kwa Philippines, n’a itutile seo ha n’a babalela bom’ahe, ba ne ba fitile fa ku sa ikonela bakeñisa butuku bwa ka sipundumukela bo bu fukuza ku ikutwa kwa mutu. “Ha ku na nto ye lembwalisa hahulu ku fita ku bona mutu y’o mu lata a nyanda, a sa koni ku mi bulelela f’o a utwa butuku,” ki mw’a ñolela Myrna. “Ki nto ye swana ni ku ba bona ba nze ba tiba hanyinyani-hanyinyani, mi ne ku si na ni se sikana se ne ni kona ku eza. Hañata ne ni kubama ka mañwele ni ku bulela ku Jehova ka za mukatalo o ne ni na ni ona. Ne ni huwile sina Davida, ya n’a kupile ka t’ata Jehova kuli a beye mioko ya hae mwa lubotolo ni ku mu hupula. [Samu 56:8] Mi sina ka mwa n’a sepiselize, Jehova n’a ni file m’ata a ne ni tokwa. ‘Jehova a ba lutaa lwa ka.’”—Samu 18:18.

20. Ki lisepiso lifi za mwa Bibele ze tusa bafi ba pabalelo ku zwelapili ku ba ni sepo ye nde, nihaiba mutu y’o ba babalela a fita fa ku timela?

²⁰ Se ku bulezwi kuli ku babalela bashemi ba ba nze ba supala ki “likande le li fela ka mukwa o sa tabisi.” Ku si na taba ni buikatazo bwa ku fa pabalelo nihaiba ye nde ka ku fitisisa, basupali ne ba kana ba timela, sina mo ne ku bezi ku bom’ahe Myrna. Kono ba ba sepile Jehova ba ziba kuli lifu haki lona mafelelezo a taba. Muapositola Paulusi n’a bulezi kuli: “Ni na ni sepo ku Mulimu . . . kuli ku zuha kwa bafu ku ka ba teñi, kwa ba ba lukile ni ba ba si ka luka.” (Likezo 24:15) Bao ba ba latehezwi ki bashemi ba ba li basupali ka lifu ba fumana ku omba-ombiwa mwa sepo ya zuho hamohocwalo ni sepiso ya lifasi le linca le li tabisa leo Mulimu a ka tahisa ili leo ku lona “lifu ha li sa na ku ba teñi.”—Sinulo 21:4.

21. Ki lifi ze nde ze zwa mwa ku kuteka bashemi ba ba li basupali?

²¹ Batanga ba Mulimu ba iyakatwa bashemi ba bona ka butungi, nihaiba kuli bashemi bao se ba kana ba supezi. (Liproverbia 23:22-24) Ba ba kuteka. Mwa ku eza cwalo, ba iponela seo lishitanguti le li buyelezwi li bulela kuli: “Ba n’o taba ndat’aho ni m’aho! A wabelwe m’aho ya ku pepile!” (Liproverbia 23:25) Mi se situna ka ku fitisisa, ba ba kuteka bashemi ba bona ba ba supezi hape ba ­tabisa ni ku kuteka Jehova Mulimu.

[Litaluso za kwatasi]

LIKUKA ZE ZA MWA BIBELE LI KONA KU LU TUSA CWAÑI . . . KU KUTEKA BASHEMI BA BA LI BASUPALI?

Lu swanela ku eza bashemi ni bokukw’a luna ka mukwa u li muñwi ni o lu ezizwe ki bona.—1 Timotea 5:4.

Litaba za luna kaufela li swanelwa ku eziwa ka lilato.—1 Makorinte 16:14.

Likatulo ze butokwa ni kamuta ha li swanelwi ku eziwa ka kayeye.—Liproverbia 14:15.

Bashemi ba ba li basupali, niha ba kula ni ku fokola, ba lukelwa ku kutekiwa.—Livitike 19:32.

Ha lu na ku talimana kamita ni tibelelo ya ku supala ni ku timela.—Sinulo 21:4.

[Siswaniso se si fa likepe 179]

Haki ko ku butali ku ezeza mushemi likatulo mutu a si ka bulela ni yena pili