“Liñolo Kamukana Li Tahile ka Moya wa Mulimu, mi Li Na ni Tuso”
1. Bibele i zibahaza cwañi Musimululi wa yona, mi Mañolo a fa zibo ye cwañi?
“LIÑOLO kamukana li tahile ka Moya wa Mulimu.” Manzwi ao a kwa 2 Timotea 3:16 a zibahaza Mulimu, ili y’o libizo la hae ki Jehova, kuli ki yena Musimululi ni Mutahisi wa Mañolo a’ Kenile. Mañolo a’ tahisizwe ka moya ki a’ tabisa ka ku kolwisa hakalo! A fa bufumu bwa zibo ya niti bo bu komokisa hakalo! Ka buniti fela ki ona “ku ziba za Mulimu” tota ko ku batilwe ni k’u ngiwa ka butokwa hahulu ki ba ba lata ze lukile ba mwa linako kaufela.—Liprov. 2:5.
2. Mushe, Davida, ni Salumoni ne b’a ngile cwañi butali bwa silumeli?
2 Yo muñwi wa ba ne ba bata zibo bao ne li Mushe, mueteleli ni muongaongi ya n’a bonahala wa sicaba sa Mulimu sa Isilaele, ili ya n’a bulezi kuli taelo ya bumulimu ne i wetulusa “sina puka, . . . sina lufafazani fa luuku, ni sina lupululu fa mwengelele.” Hape ne ku na ni Davida, muhali ni muyemeli ya bundume wa libizo la Jehova, ili ya n’a lapezi kuli: “[Jehova, NW], ni lute nzila ya hao kuli ni zamaye mwa niti ya hao.” Ne ku na ni Salumoni wa kozo, muyahi wa muyaho o kanya ka ku fitisisa o ne u kile wa tomiwa fa lifasi-mubu fa, ili ndu ya Jehova mwa Jerusalema, y’o n’a atuzi butokwa bwa butali bwa silumeli ka manzwi a: “Bu fita silivera kwa ku fumisa, bu fita ni gauda ye kenile kwa ku luwisa. Ki bwa butokwa ku fita macwe a rubi; ku ze lakazeha kamukana ha ku na ye likana ni bona butali.”—Deut. 32:2; Samu 86:11; Liprov. 3:14, 15.
3. Jesu ni Mulimu ka sibili ba nga linzwi la bumulimu ku ba la butokwa bo bu kuma kai?
3 Jesu, Mwan’a Mulimu, n’a bonisize kuli linzwi la Mulimu ki la butokwa ka ku fitisisa, ka ku zibahaza kuli, “Linzwi la hao ki yona niti.” N’a bulelezi balateleli ba hae kuli: “Ha mu tiiseza mwa linzwi la ka, mu ka ba balutiwa ba ka ba niti; Mi mu ka ziba niti, mi niti i ka mi lukulula.” (Joa. 17:17; 8:31, 32) Linzwi leo Jesu n’a amuhezi ku Ndat’ahe ki le li m’ata luli. Ki linzwi la Mulimu. Hasamulaho wa lifu ni zuho ya hae ni ku nyuluhela kwa hae kwa lizoho la bulyo la Jehova kwa lihalimu, Jesu n’a patuluzi ze ñwi za linzwi la Ndat’ahe, ku kopanyeleza teñi ni tolongosho ye tabisa ya limbuyoti za Mulimu kwa mufuta wa mutu mwa lifasi-mubu la Paradaisi. Hamulaho wa f’o, Mulimu n’a laezi muapositola Joani kuli: “Ñola; kakuli manzwi ao a sepahala, ki a niti.” Manzwi kaufela a Mañolo a’ tahile ka moya a’ “sepahala, ki a niti,” ili a’ tisa lituso ze sa konwi ku balwa ku ba ba a latelela.—Sin. 21:5.
4. Mañolo a’ tahile ka moya a tusañi?
4 Zona lituso zeo li taha cwañi? Pulelo mukatumbi ya muapositola Paulusi kwa 2 Timotea 3:16, 17 i fa kalabo: “Liñolo kamukana li tahile ka Moya wa Mulimu, mi li na ni tuso kwa ku luta, ni ku kolisa, ni ku nyaza, ni ku hulisa ka ku luka; Kuli mutu wa Mulimu a petahale mi a talifele luli misebezi kaufela ye minde.” Kacwalo he, Mañolo a’ tahile ka moya a’ tusa mwa ku luta tuto ye lukile ni muzamao o lukile, ku nyaza ka ku otolola lika mwa minahano ni bupilo bwa luna, ni ku lu kolisa ni ku lu kalimela kuli lu zamaye ka buikokobezo mwa niti ni ku luka. Ka ku ipeya kwa tuto ya Linzwi la Mulimu, ne lu kana lwa ba “ba ba sebeza ni Mulimu.” (1 Makor. 3:9) Fa lifasi-mubu kacenu ha ku na tohonolo ye fita ya ku pateha mwa musebezi wa Mulimu sina ‘mutu wa Mulimu ya petehile ili ya talifezi luli misebezi kaufela ye minde.’
MUTOMO O’ TIILE WA TUMELO
5. Tumelo kiñi, mi ne i ka fumanwa cwañi fela?
5 Kuli mutu a be ya sebeza ni Mulimu, tumelo ya tokwahala. Tumelo ha i swanelwi ku hakanyiswa ni muinelo wa ku lumela-lumela fela lika o’ sampukile ili o’ atile hahulu kacenu. Batu ba bañata ba nahana kuli tumelo ya mufuta ufi kamba ufi—ibe ye keluhile, ya za ku ipilaula kwa lika, kamba ya za mihupulo ya butu—ki ye likani. Nihakulicwalo, mutu wa Mulimu u lukela kuli a “swale ka mata mutala wa litaba ze pilisa . . . mwa tumelo ni mwa lilato le li li ku Jesu Kreste.” (2 Tim. 1:13) Tumelo ya hae i lukela ku ba ya luli ili ye pila, kakuli “tumelo ki ku sepa ka ku tiya ze lu libelezi, ni ku kolwa ze sa bonwi.” I lukela ku tomwa fa ku lumela ka ku tiya ku Mulimu ni mipuzo y’a fa ba ba mu tabisa. (Maheb. 11:1, 6) Tumelo yeo i ka fumanwa fela ka ku ituta ka t’ata Linzwi la Mulimu, yona Bibele. I tomile fa lilato le li tungile la ku lata Bibele ni Mulimu wa mwa Bibele, Jehova, ni Mwan’a hae, Jesu Kreste. Tumelo ye cwalo ki i liñwi fela ye li teñi, sina mo ku bezi ni Mulena a li muñwi fela, yena Jesu Kreste, ni Mulimu a li muñwi ili Ndat’ahe bote, yena Jehova.—Maef. 4:5, 6.
6. Tumelo ya niti ki ya mayemo afi?
6 Lu tokwa ku ziba seo Linzwi la Mulimu li li sona ni ko ne li zwile hamohocwalo ni m’ata ni mulelo wa lona ni susuezo ya lona mwa ku luka. Ka ku itebuha lushango lwa lona lo lu nde hahulu, lu ka ba ni tumelo. Fahalimu a seo, lu ka fita fa ku lata hahulu Bibele ni Musimululi wa yona kuli mane ha ku na se si ka kona ku fokolisa tumelo ni lilato zeo. Ki Mañolo, a’ kopanyeleza cwalo ni lipulelo za Jesu Kreste, a’ yaha mutomo o’ tiile wa tumelo. Tumelo ya niti ikaba ye kona ku tiyela tiko ni miliko ye mituna, nyandiso, ni licoezo za sifumu ni za mihupulo ya butu za nyangela ye sa lumeli. I ka tula hande hahulu ku y’o kena cwalo mwa lifasi le linca la Mulimu la ku luka. “Tulo ye tuzi lifasi ki tumelo ya luna.”—1 Joa. 5:4.
7. Ki lituso mañi ze taha ka ku fumana butali bwa mwa Bibele?
7 Kuli lu fumane ni ku kumalela kwa tumelo, lu tokwa ku itiisa mwa ku hulisa lilato ni buitebuho kwa Linzwi la Mulimu, ili Mañolo a’ tahile ka moya. Mañolo ki mpo ye sa bapanyehi ya Mulimu kwa mufuta wa mutu, sifalana sa liluwo la kwa moya ili seo butungi bwa butali bwa sona bu sa konwi ku utwisiswa mi ili seo m’ata a sona a ku fa liseli ni ku susueleza kwa ku luka a fita a libuka ze ñwi kaufela ze kile za ñolwa. Ha lu nze lu yepa ka butungi kuli lu lafe zibo ya Linzwi la Mulimu, lu ka fita fa ku makala hamoho ni muapositola Paulusi kuli: “O! buliba bwa bufumu ni bwa butali ni bwa zibo ya Mulimu!” Ku ziba Mañolo a’ tahile ka moya ni Musimululi wa ona ki ku kena mwa nzila ye liba kwa tabo ni nyakalalo za kamita.—Maro. 11:33; Samu 16:11.
JEHOVA—MULIMU YA AMBOLA
8. (a) Ki kabakalañi ha lu swanela ku itumela kuli Jehova ki Mulimu ya ambola? (b) U fapahana cwañi ni milimu ya badimona?
8 Ha n’a bulela ka za kanya ya libizo la Jehova, Davida n’a makalile kuli: “U yo muhulu, mi u ezize ze komokisa; Mulimu ki Wena fela u nosi.” (Samu 86:10) Jehova u ezelize mufuta wa mutu fa lifasi-mubu lika ze ñata “ze komokisa,” mi se siñwi sa zona ze ki ku fitisa Linzwi la hae ku bona. Ee, Jehova ki Mulimu ya ambola, Mulimu y’o ka lilato a bulela ka ku tusa pupo ya hae. Lu swanela ku itumela hakalo kuli Mubupi wa luna haki mubusi ya si na taba, ya sa tekelelwi mi ili ya s’a ngi mihato kwa butokwi bwa ba ba lata ze lukile fa lifasi-mubu! Sina mw’a ka ezeza hape mwa lifasi le linca le li kwapili, ni mwa nako ya cwale Jehova u ina ni ba ba bonisa tumelo ni lilato ku yena, ka swalisano ya Ndate ya sishemo ya talusa lika ze nde kwa bana ba hae ba ba buza. (Sin. 21:3) Ndat’a luna wa kwa lihalimu ha swani sina milimu ya badimona, ye lukelwa ku yemelwa ka biswaniso bye bi sabisa ili bimumu. Milimu ya sipi ni macwe ha i na swalisano ya bushemi ni balapeli ba yona ba ba mwa simbwi. Ha ku na ze i kona ku bulela za ku ba tusa. Ka buniti fela, “ba ba [a] eza, ba swana sina ona.”—Samu 135:15-19; 1 Makor. 8:4-6.
9. Ki ku ambolisana ko ku cwañi ko ku zwile ku Mulimu mwa liluko le li mwahalimu?
9 Jehova ki “Mulimu ya na ni makeke ni musa, ya sa akufi ku halifa, ya tezi sishemo, ya na ni niti.” (Ex. 34:6) Kabakala ku ata kwa sishemo sa hae, u talusize niti ye ñata kwa mufuta wa mutu. Yeo kaufela ki kelezo ye nde ya ku etelela mufuta wa mutu mi i kopanyeleza cwalo ni bupolofita bwa ku monyehela linzila za mutu kwa limbuyoti ze kwapili. “Kakuli manzwi kaufela h’a ñozwi kale, a ñozwi ku lu luta, kuli ka ku tiiswa ni ku kutazwa ki Mañolo, lu ine lu na ni sepo.” (Maro. 15:4) Litaba ze konwa ku itingiwa li zwelezi kwa liluko le li mwahalimu, ku zwelela kwa lihalimu tota, kuli li t’o laelela mufuta wa mutu, o mwa liluko le li fafasi.—Joa. 8:23.
10. Jehova u ambozi ka lipuo mañi, mi ki kabakalañi?
10 Jehova ni kamuta ha si ka ambola ka lulimi lo lu sa zibwi kono kamita u ambozi ka puo ya mufuta wa mutu, ili puo ye ne i bulelwa ki lipaki za hae ze sepahala ka nako yeo. (Lik. 2:5-11) Ku Adama, Nuwe, Abrahama, Mushe, ni bapolofita ba Maheberu, Jehova n’a bulezi mwa puo ya pili ya mufuta wa mutu, yeo cwale i zibwa kuli ki Siheberu. Siheberu ne si zwezipili ku itusiswa ka nako kaufela ye ne si utwiwa, mane ku t’o fita cwalo ni mwa linako za hamulaho za Saule wa kwa Tarese, ili y’o Jesu ya zusizwe kwa bafu n’a bulezi ku yena ka puo yeo. (Lik. 26:14) Puo ya Makalade ya Siarami ha ne i kalile ku tuma mwahal’a Maisilaele ba ne ba li mwa buhapiwa, litaba ze ñwi ka nako yeo ne li zwile ku Mulimu ka Siarami, kakuli batu ne ba utwa puo yeo. (Ezi. 4:8–6:18; 7:12-26; Dan. 2:4b–7:28) Hasamulaho, Sigerike ha ne si li puo ye bulelwa mwahal’a macaba mi ili yona puo ye tuna ya lipaki za hae, litaba za Jehova ne li tahisizwe ni ku bulukiwa ka yona puo yeo. Lipulelo ze bulukilwe mwa Bibele ki lingambolo za Jehova, zeo kamita li bulezwi ka puo ye itusiswa ka ku tusa batu ba fa lifasi-mubu ba ba ikokobeza, ba ba lata niti.
11. Ki kabakalañi ha ne ku kana kwa bulelwa kuli Jehova ki yena Mutahisi wa lipuo kamukana?
11 Jehova ki yena Mubupi wa munahano ni lilama ze itusiswa mwa ku bulela, ze li lulimi, mulomo, ni ngwangwalyu, ze tahisa miinelo ye tatezani kaufela ya milumo ya lipulelo za ye ñwi ni ye ñwi ya lipuo ze ñata. Kacwalo, ne ku kana kwa bulelwa kuli Jehova ki yena Mutahisi wa lipuo kamukana. M’ata a hae fahalimu a lipuo za mufuta wa mutu ne a bonisizwe ki makazo ya hae ye ne i ezizwe fa Tawala ya Babele. (Ex. 4:11; Gen. 11:6-9; 10:5; 1 Makor. 13:1) Ha ku na puo ya sa zibi Jehova. N’a si ka fa fela puo ya pili ya Siheberu ku mutu kono, ka ku bupa kwa hae munahano ni lilama ze itusiswa mwa ku bulela, hape n’a file mutomo wa Siarami ni Sigerike ni wa lipuo kaufela ze bat’o ba ze 3,000 zeo cwale li bulelwa ki mufuta wa mutu.
PUO YA NITI
12, 13. (a) Jehova u tahisize cwañi kuli zeo a ambola li be bunolo ku li utwisisa? (b) Mu fe mitala.
12 Ku si na taba ni kuli ki puo ifi ya butu ya n’a itusisize Jehova, mwa miinelo kaufela u ambozi ka puo ya niti, isiñi ka likunutu za bulapeli. Ki puo ye bunolo ku i utwisisa. (Zef. 3:9) Mutu wa fa lifasi-mubu u kona ku utwisisa ka bunolo lika za maneku a malalu, f’o kikuli, lika ze na ni bupahamo, bupala, ni butelele mi ili ze fumaneha ka linako. Kacwalo, Jehova u swaniselize lika ze s’a bonahali ka ku itusisa lisupo za swanisezo ili zeo munahano wa mutu u kona ku utwisisa. Ka mutala, ne ku na ni tabernakele ye ne i lukisizwe ki Mulimu ni ku yahiwa ki Mushe mwa lihalaupa. Ka ku buyelelwa Paulusi n’a itusisize lisupo za yona za maneku a malalu mwa ku talusa miinelo ye kanya tenyene ya lihalimu tota.—Maheb. 8:5; 9:9.
13 Mutala o muñwi: Jehova, ya li moya, h’a ini luli fa sipula se si swana sina lubona kwahalimu. Nihakulicwalo, ku luna batu fela, ba ba ciñekela fela ku ze bonwa, Mulimu u italusa ka ku itusisa sisupo se si bonwa se si cwalo ilikuli lu utwisise. Ha kalisa ku talima litaba kwa lihalimu, ku swana fela sina mulena wa fa lifasi-mubu ha kalisa ku talima litaba ka ku ina fa lubona lwa hae.—Dan. 7:9-14.
I TOLOKIWA KA BUNOLO
14, 15. Ki kabakalañi Bibele, ka ku fapahana ni ze ñolwa za mihupulo ya batu, ha i tolokeha ka bunolo mwa lipuo ze ñwi? Mu fe mutala.
14 Bakeñisa kuli Bibele i ñozwi ka lipulelo zeo ze si ka ipitela, ze bunolo ku li utwisisa, kwa konahala ku toloka lisupo ni likezo za yona ka ku nepahala ku isa mwa buñata bwa lipuo za mwa linako za cwale. M’ata ni simoko sa kwa makalelo sa niti za fumanwa mwa litoloko kaufela. Manzwi a’ bunolo a’ itusiswa ka zazi ni zazi, a’ cwale ka “pizi,” “ndwa,” “kuwani,” “lubona,” “munna,” “musali,” ni “bana,” a fitisa hande muhupulo o nepahezi mwa puo kaufela. Seo si fapahana ni ze ñolwa ki batu za mihupulo ya bona, ili zeo hañata ha li tolokehi ka ku nepahala. Lipulelo za bona ze tatezani ni manzwi a’ ipitezi hañata ha li koni ku taluswa ka ku nepahala mwa puo i sili.
15 M’ata a Bibele mwa ku bulela ki a matuna ku fita. Ni ka linako zeo Mulimu n’a fitisa lushango lwa katulo ku ba ba si balumeli, n’a si ka itusisa puo ya mihupulo ya butu, kono, ka ku fapahana, n’a itusisize lisupo za ka zazi. Seo si bonisizwe kwa Daniele 4:10-12. Teñi k’o mubuso wa mulena wa muhedeni ya n’a inunekile ne u talusizwe ka butungi bo buñwi ka sisupo sa kota, mi hape, ka ku itusisa likezo ze ama kota yeo, likezahalo za kwapili ne li bulezwi cimo ka ku nepahala. Zeo kaufela li talusizwe hande mwa litoloko mwa lipuo ze ñwi. Jehova u ambozi ka lilato ka nzila yeo kuli ‘zibo i ekezehe.’ Seo si tusize hakalo mwa ku utwisisa bupolofita mwa “nako ya maungulo” ye!—Dan. 12:4.
NZILA YA KU AMBOLISANA KA YONA
16. Nzila ya Jehova ya ku ambolisana ka yona neikana ya taluswa cwañi?
16 Mutu n’a kana a buza kuli, Ki nzila mañi ye itusisizwe mwa ku ambola k’o? Seo ne si kana sa swanisezwa hande ka mutala wa mwa linako za cwale. Linzila za ku ambolisana ka zona li na ni (1) mubuleli, kamba musimululi, wa lushango; (2) sifunduliso sa lushango; (3) nzila mo lu fita lushango l’o; (4) siamuhelelo; ni (5) muutwi. Mwa ku ambolisana ka luwaile lu na ni (1) mulizi wa luwaile ya simuluzi ngambolo; (2) sipangaliko sa luwaile, se si cinceza lushango mwa ku ba lisupo za magesi; (3) mihala ya luwaile ye lwala lisupo za magesi ku li isa ko li libile; (4) siamuhelelo se si cinca lushango ku lu zwisa mwa lisupo ku lu bisa mulumo; ni (5) muutwi. Ka ku swana kwahalimu (1) Jehova Mulimu u simulula lipulelo za hae; (2) ku zwa f’o ya sebeza sina Linzwi la hae, kamba Mubuleli—y’o cwale a zibwa kuli ki Jesu Kreste—hañata u fundula lushango l’o; (3) moya wa Mulimu o kenile, ili m’ata a’ sebeza a’ itusiswa sina nzila ya ku ambolisana ka yona, a lwala lushango l’o ku lu libisa fa lifasi-mubu; (4) mupolofita wa Mulimu fa lifasi-mubu u amuhela lushango; mi (5) cwale wa lu hasanya ka ku tusa batu ba Mulimu. Sina mo ku belanga ka linako ze ñwi kacenu kuli ku kana kwa fungulwa mutu ku fitisa lushango lwa butokwa, Jehova ka linako ze ñwi n’a itatezi cwalo ku itusisa balumiwa ba kwa moya, kamba mangeloi, kuli a ise litaba ze ñwi kwa batanga ba hae fa lifasi-mubu ku li zwisa kwahalimu.—Magal. 3:19; Maheb. 2:2.
KEZO YA KU BUYELELA
17. Ki linzwi mañi la Sigerike le li tolokilwe kuli “li tahile ka Moya wa Mulimu,” mi taluso ya lona i lu tusa cwañi ku utwisisa kezo ya puyelelo?
17 Pulelo ya kuli “li tahile ka Moya wa Mulimu” i tolokilwe kwa linzwi la Sigerike la the·oʹpneu·stos, le li talusa kuli “li buyelezwi ki Mulimu.” (Mu bone 2 Timotea 3:16, NW, litaluso za kwatasi za pili.) Ki moya tota wa Mulimu, ili m’ata a hae a’ sebeza, ao a ‘buyelezi’ banna ba ba sepahala, ili ku ba tahiseza ku kopanya ni ku ñola Mañolo a Kenile. Kezo yeo i bizwa puyelelo. Minahano ya bapolofita ni batanga ba Jehova ba bañwi ba ba sepahala ili ba ne ba buyelezwi ne i susumelizwe ka m’ata a’ sebeza ao. Seo si talusa kuli ne ba amuhezi lushango, ku kopanyeleza cwalo ni liswanisezo za ka mulelo, lo lu zwa ku Mulimu mi ni kuli zona zeo ne li lotokezi luli minahano ya bona. “Kakuli mwa mazazi a kale bupolofita ha bu si ka bonahala ka ku lata kwa mutu; kono batu ne ba bulela ka taelo ya Mulimu inze ba susumezwa ki Moya o Kenile.”—2 Pit. 1:21; Joa. 20:21, 22.
18. Lushango lo lu buyelezwi ne lu amile ka butungi bo butuna cwañi baamuheli ba lona ba butu?
18 Banna bao ba Mulimu ha ne ba tona ni ku lemuha lika ka ku tala kamba ha ne ba lobezi mwa tolo, moya wa hae ne u cala ka ku tiya lushango lo lu zwa kwa simbule sa bumulimu sa nzila ya ku ambolisana. Ha n’a amuhela lushango l’o, mupolofita n’a na ni buikalabelo bwa ku lu fitisa ku ba bañwi ka manzwi. Mushe ni bapolofita ba bañwi ba ba sepahala ha ba ka kuta mwa zuho, ku si na ku kakanya ba ka kona ku paka ku nepahala kwa ze ne ba ñozi ze sa li teñi, kakuli ku kona ku ba kuli minahano ya bona ye na ni buitebuho ili ye bupilwe sinca ikaba ye sa hupula hande hahulu lingambolo za kwa makalelo. Ka nzila ye swana, muapositola Pitrosi n’a amilwe ka butungi ki pono ya ku fetuha kuli mane n’a kona ku ñola ka ku nyangumuna ka za ku makaza kwa yona hamulaho wa lilimo ze fitelela 30.—Mat. 17:1-9; 2 Pit. 1:16-21.
MUSIMULULI NI MUNWANA WA HAE
19. “Munwana” wa Mulimu ki nto mañi, ka mo u pakelwa ki mañolo mañi?
19 Bañoli ba butu ba itusisize minwana mwa ku ñola, ili ka siñoliso kamba siswaiso kwaikale mi mwa linako za cwale ka siñoliso, taipi, kamba kompyuta. Se si tahisizwe ka minwana yeo si bulelwa kuli si simuluzwi ki munahano wa muñ’a minwana. Kana mwa ziba kuli Mulimu u na ni munwana? Ku cwalo, kakuli Jesu n’a bulezi ka za moya wa Mulimu kuli ki “munwana” wa Hae. Jesu ha n’a folisize munna ya n’a kenwi ki mudimona kuli mane a kutelwa ki m’ata a hae a ku kona ku bulela ni ku bona, lila za bulapeli ne ba shwauzi nzila yeo Jesu n’a folisize munna y’o ka yona. Ka ku ya ka Mateu, Jesu n’a ba bulelezi kuli: “Ha ni leleka mioya ye maswe ka Moya wa Mulimu, mu zibe kuli Mubuso wa Mulimu u tile ku mina luli.” (Mat. 12:22, 28) Luka u ekeza kwa kutwisiso ya luna ka ku ama ku Jesu kuli n’a bulezi fa kezahalo ye swana ni yeo kuli: “Ha ni leleka mioya ka munwana wa Mulimu, luli mubuso wa Mulimu u fitile ku mina.” (Lu. 11:20) Fa kezahalo ya kwa makalelo, baprisita ba mabibo ba mwa Egepita ne ba fitisizwe fa ku lumela kuli likozi ze ne li tahezi Egepita ne li li ponahazo ya m’ata a Jehova a’ pahami, ili ku itumelela kuli: “Ki munwana wa Mulimu.”—Ex. 8:18, 19.
20. “Munwana” wa Mulimu u sebelize cwañi, mi ki sifi se si zwile mwateñi?
20 Ka ku lumelelana ni yona miitusisezo yeo ya linzwi la “munwana,” ku kona ku lemuhiwa kuli “munwana wa Mulimu” u na ni m’ata a matuna ni kuli yona pulelo yeo i kona ku ama kwa moya wa hae kakuli n’a itusisize ona mwa ku ñola Bibele. Kacwalo Mañolo a lu zibisa kuli ka “munwana wa Mulimu,” n’a ñozi Milao ye Lishumi fa matapa a mabeli a macwe. (Ex. 31:18; Deut. 9:10) Mulimu ha n’a itusisa batu mwa ku ñola libuka ze fitana-fitana za Bibele ye Kenile, munwana wa hae wa swanisezo, kamba moya, ka ku swana ne u li ona m’ata a’ etelela siñoliso sa bona banna bao. Moya wa Mulimu o kenile ha u bonwi, kono u sebelize ka nzila ye mbwetukisa, ka ku ba ni ze zwile mwateñi tenyene, ze iponelwa za kuli mufuta wa mutu u amuhezi mpo ya butokwa hahulu ye li Linzwi la Mulimu la niti, Bibele ya Hae. Ha ku na kakanyo ka za kuli Musimululi wa Bibele ki Jehova Mulimu, Muamboli wa kwa lihalimu.
KU KALISA KWA ZE ÑOZWI ZE BUYELEZWI
21. (a) Ku ñolwa kwa Mañolo ne ku kalisize cwañi? (b) Jehova n’a lukisize cwañi kuli litaba za ona li bulukiwe?
21 Sina ha se ku bonwi, Jehova a “fa [Mushe] matapa a mabeli a Bupaki, ona matapa a macwe a’ ñolilwe ka munwana wa Mulimu.” (Ex. 31:18) Ze ñozwi zeo ne li li Milao ye Lishumi, mi ki ko ku hoha mamelelo kuli zona ze ñozwi zeo li itusisa ka m’ata libizo la bumulimu, la Jehova, ha 8. Mwa silimo se si swana seo, sa 1513 B.C.E., Jehova n’a laezi Mushe kuli a kalise ku tahisa ze ñozwi ze inelela. Ki mona mo ne ku kalezi ku ñolwa kwa Mañolo a’ Kenile. (Ex. 17:14; 34:27) Mulimu hape n’a laezi Mushe kuli a eze “aleka ya bupaki,” kamba “Aleka ya bulikani,” ili sibulukelo se ne si ezizwe ka bukwala luli ili m’o Maisilaele ne ba ka buluka zona litaba zeo za butokwa hahulu. (Ex. 25:10-22; 1 Mal. 8:6, 9) Milalo ya Aleka, ni ya tabernakele mo ne i bulukiwa, ne i filwe ki Jehova; mi, Bezalele, caziba wa musebezi ni muyaho n’a tazizwe ‘moya wa Mulimu; ni ku fiwa butali ni kutwisiso ni zibo, ni ku koniswa misebezi kaufela’ ilikuli musebezi u fezwe ka mutala wa bumulimu.—Ex. 35:30-35.
22. (a) Musimululi wa Mañolo a’ buyelezwi ki mañi, mi ku ñolwa ne ku ngile nako ye kuma kai? (b) Ki bomañi ba ne ba kopanezi ku ñola Bibele, mi ki lifi ze zibwa ka za bona?
22 Ka ku zibahaza milelo ya hae, Mulimu “n’a bulezi hañata, ni ka mikwa ye miñata” mwahal’a nako ye telele. (Maheb. 1:1) Bañoli ba ne ba ñozi Linzwi la hae ne ba liñozi ku zwa ka 1513 B.C.E. ku isa ibat’o ba ka 98 C.E., kamba mwahal’a lilimo ze bat’o ba ze 1,610. Musimululi a li muñwi, Jehova Mulimu, n’a itusisize ba ba bat’o ba ba 40 ba bona bañoli bao, kamba makalaliki ba butu. Kaufel’a ba ne ba kopanezi ku ñola bao ne ba li Maheberu mi kacwalo ne ba li lilama za sicaba seo “Manzwi a Mulimu a beilwe ku bona.” (Maro. 3:2) Ba 8 ba bona ne ba li Majuda ba Sikreste ba ne ba ziba Jesu ka butu kamba ka baapositola ba hae. Mañolo a’ buyelezwi a n’a ñozwi pili nako ya bona i si ka fita kale ne a pakile ka za ku taha kwa Mesiya, kamba Kreste. (1 Pit. 1:10, 11) Nihaike kuli ne ba zwa mwa miinelo ye miñata, bona bañoli ba Bibele bao ba fa lifasi-mubu, ku zwa ku Mushe ku taha ku muapositola Joani, kaufela ne ba abani mwa ku yemela bubusi bwa Jehova Mulimu ni ku shaela milelo ya hae fa lifasi-mubu. Ne ba ñozi ka libizo la Jehova ni ka m’ata a moya wa hae.—Jer. 2:2, 4; Ezek. 6:3; 2 Sam. 23:2; Lik. 1:16; Sin. 1:10.
23. Ki ze ñozwi lifi za kwa makalelo ze ne ba itusisize bañoli ba bañwi ba Bibele, mi zona zeo ne li bile cwañi Mañolo a’ buyelezwi?
23 Ba sikai ba bona bañoli bao ku ze ne ba ñozi ne ba kopanyelelize teñi ze ñozwi za baiponeli ba mwa linako za kwamulaho, ili bao ba bañwi ku bona ne ba si ka buyelelwa. Sina ka mutala, ku kana kwa ba kuli Mushe n’a ngile likalulo ze ñwi za Genese kwa litaba za baiponeli ba ba cwalo, sina mwa n’a kana a ezelize Samuele fa ku ñola buka ya Baatuli. Jeremia n’a ongaongile buñata bwa buka ya 1 Malena ni 2 Malena, mi Ezira n’a ñozi buñata bwa 1 Makolonika ni 2 Makolonika, ka yona nzila ye. Moya o kenile ne u etelezi bona baongaongi bao mwa ku lemuha kuli ki likalulo lifi za ze ñozwi za batu za kale ze swanelwa ku kopanyiwa teñi, kacwalo ili ku bonisa kuli zona litaba zeo ne li sepahala. Ku zwa fo li kopanyelezwa teñi ku isa cwalo kwapili, zona likalulo zeo za litaba ze ñozwi za kale ne li bile kalulo ya Mañolo a’ buyelezwi.—Gen. 2:4; 5:1; 2 Mal. 1:18; 2 Makol. 16:11.
24, 25. (a) Ki litaba ze ne li ezahezi mwahal’a nako ye kuma kai ze nyakisiswa mwa Bibele? (b) Mu taluse lisupo ze ñwi ze hoha mamelelo ze fumanwa fa mukoloko o’ fa likepe 12.
24 Libuka za Bibele ze 66 ne li tile ku luna ka ku tatamana kufi? Ki kalulo ifi ya mwahal’a ku ululuka kwa nako ko ku sa feli yeo li nyakisisa? Hamulaho wa ku talusa ku bupiwa kwa lihalimu ni lifasi-mubu ni ku bakanyiwa kwa lifasi-mubu sina lihae la mutu, taba ya Genese i kalisa ku nyakisisa litaba za kwa makalelo za batu ku zwa fa ku bupiwa kwa mutu wa pili ka 4026 B.C.E. Ku zwa f’o Mañolo a’ Kenile a kandeka likezahalo za butokwa ku t’o fita nako ya hamulahonyana wa 443 B.C.E. Cwale, hamulaho wa nako ya lilimo ze fitelela 400, a kalisa hape litaba ka 3 B.C.E., ku t’o fita ibat’o ba 98 C.E. Kacwalo, ha ku talimwa litaba ze ezahezi, Mañolo a nyakisisa ze ne li ezahezi mwa lilimo ze 4,123.
25 Mikoloko ye fa likepe 12 i ka tusa mwa ku utwisisa litaba za bañoli ba Bibele ni mutatamanelo w’o Bibele ne i tile ku luna ka ona.
“BUKA” YE KWANILE YA NITI YA BUMULIMU
26. Ki ka mukwa ufi Mañolo a li buka i liñwi ye kwanile?
26 Mañolo a Kenile, kaufel’a ona ku zwa Genese ku ya Sinulo, ki buka i liñwi ye kwanile, sifalana se si kwanile si li siñwi sa libuka, ili zeo kaufel’a zona li buyelezwi ki Musimululi a li muñwi ya Pahami ka ku fitisisa. H’a swanelwi ku aluhanyiwa ku ba likalulo ze peli, kuli kalulo ye ñwi i fite ye ñwi kwa butokwa. Mañolo a Siheberu ni Mañolo a Sigerike a Sikreste a’ tusana. A Sigerike a taleleza a Siheberu ili ku eza buka i liñwi ye kwanile ya niti ya bumulimu. Libuka za Bibele ze 66, hamoho kaufela, ki sifalana si li siñwi sa Mañolo a Kenile.—Maro. 15:4.
27. Ki kabakalañi lipulelo za “Testamente ya Kale” ni “Testamente ye Nca” ha li si ka nepahala?
27 Ku alula Linzwi la Mulimu le liñozwi ka ku li eza likalulo ze peli, ili ku biza ya pili, ku zwa Genese ku ya Malaki, kuli ki “Testamente ya Kale,” ni ku biza kalulo ya bubeli, ku zwa Mateu ku ya Sinulo, kuli ki “Testamente ye Nca,” ki mafosisa a’ ezizwe ki sizo. Kwa 2 Makorinte 3:14 Bibele ye Kenile, hatiso ya 1951, i bulela ka za “litaba za Testamente ya Kale,” kono fa muapositola h’a ami kwa Mañolo a Siheberu a kwaikale kaufel’a ona. Mi hape h’a talusi kuli ze ñozwi za Sikreste ze buyelezwi ki “testamente [bulikani] ye nca.” Muapositola u bulela ka za bulikani bwa Mulao, ili bo ne bu ñozwi ki Mushe mwa libuka ze ketalizoho za pili mwa Bibele ili zeo li li kalulo fela ya Mañolo a pili Bukreste bu si ka taha kale. Ka lona libaka leo u bulela mwa timana ye latelela kuli, “ha ku balwa litaba za Mushe.” Linzwi la Sigerike le li tolokilwe “testamente” mwa hatiso ya 1951 ya Bibele ye Kenile li tolokilwe kamita sina “bulikani” mwa litoloko ze ñata za mwa linako za cwale.—Mat. 26:28; 2 Makor. 3:6, 14, New World Translation of the Holy Scriptures, Revised Standard Version, American Standard Version, Bibele ye Kenile, hatiso ya 1984.
28. Ki buikolwiso bufi bo bu filwe ka za bupolofita bwa Bibele?
28 Ze ñozwi ni ku bulukiwa sina Mañolo a Kenile ha li swanelwi ku nyamatalwa. (Deut. 4:1, 2; Sin. 22:18, 19) Muapositola Paulusi u ñola fa sisupo seo kuli: “Kanti mutu, niha n’e ka ba luna, kamba lingeloi le lizwa kwa lihalimu, h’a ka mi luta Evangeli i sili ku ye lu mi lutile, yo a be anatema.” (Magal. 1:8; mu bone hape Joani 10:35.) Linzwi la Jehova kaufela la bupolofita li lukela ku talelezwa ka nako ye swanela. “Ki mo ku inezi ni kwa linzwi la ka, le li zwa mwa mulomo wa ka; ha li na ku kutela ku Na mukungulu, li si ka sebeza se si latwa ki Na, ni ku eza ze ni li lumezi.”—Is. 55:11.
KU TATUBA MAÑOLO
29. Mwa buka ye, buka ni buka ya mwa Bibele ha i tatubiwa ka ku tatamana, ki litaba lifi za kwa makalelo ze fiwa?
29 Mwa makepe a’ latelela, Mañolo a Kenile a 66 a’ tatubiwa ka ku tatamana. Miinelo mo ne i ñolezwi buka ni buka ya taluswa, mi litaba za fiwa ka za muñoli, nako ya ku ñolwa, mi mwa miinelo ye miñwi ni nako ye ne i tandilwe ki litaba ze nyakisiswa. Bupaki hape bwa fiwa bwa ku bonisa kuli buka yeo ki ya niti ni kuli i lukela ku ba kalulo ya Mañolo a buyelezwi. Bona bupaki b’o ne bu kana bwa fumanwa mwa manzwi a Jesu Kreste kamba ku ze buyelezwi ze ñozwi ki batanga ba Mulimu ba bañwi. Hañata buniti bwa buka bu boniswa ka litalelezo ze iponezwi hande za bupolofita bwa Bibele kamba ka bupaki bo bu mwahal’a buka yeo tota, bo bu cwale ka ku lumelelana kwa litaba, busepahali, ni buipuleleli bwa yona. Bupaki bo buñwi bo bu i yemela ne bu kana bwa ngiwa ku ze fumanwi ki bapumbuli ba za kwaikale kamba litaba ze ezahezi za silifasi ze konwa ku itingiwa.
30. Ze mwa buka ni buka ya Bibele li tahiswa cwañi?
30 Ze mwa buka ni buka ha li nze li taluswa, ku likiwa ku tunumeka lushango lo lu tiile lwa muñoli wa Bibele ka nzila ye toma mwa pilu ya mubali lilato le li tungile kwa Mañolo a buyelezwi ni Musimululi wa ona, yena Jehova Mulimu, mi kacwalo ili ku tiisa buitebuho kwa neku la lushango lo lu ama batu lwa Linzwi la Mulimu ni ku sebeza, ku lumelelana kwa litaba, ni bunde bwa lona kaufela. Ze mwa buka li tahisizwe ka litohonyana za litaba za maparagilafu. Seo ki ka ku tusa fela mwa ku ituta mi hasi talusi kuli k’o ki ku itatela ku aba libuka za Bibele mwa tukalulo. Buka ni buka i ikwanezi hande ka ili yona, ili ye peta kalulo ya butokwa mwa ku utwisisa milelo ya bumulimu.
31. (a) Ki litaba lifi ze fiwa ka ku bonisa libaka buka ni buka ha i li ye tusa? (b) Ki makanatelo a mande hahulu afi a tunumekwa mwahal’a lipuhisano kaufela za libuka za Bibele?
31 Ka ku feleleza buka ni buka, puhisano i bonisa libaka kalulo yeo ya Mañolo a buyelezwi ha i “na ni tuso kwa ku luta, ni ku kolisa, ni ku nyaza, ni ku hulisa ka ku luka.” (2 Tim. 3:16) Litalelezo za bupolofita, f’o zona zeo li bonisizwe ki bupaki bo bu buyelezwi bwa bañoli ba Bibele ba hamulaho, za nyakisiswa. Mwa muinelo ufi ni ufi, kalulo ye petilwe ki buka yeo mwa ku hulisa makanatelo a Bibele a ka nañungelele ya boniswa. Bibele haki litangu fela. I na ni lushango lu nosi lo lu ama luli mufuta wa mutu. Ku kala ka buka ya pili, Genese, ku isa ku ya mafelelezo, Sinulo, Mañolo a buyelezwi a paka za mulelo wa Mubupi wa pupo kamukana, Jehova Mulimu, wa ku kenisa libizo la hae ka Mubuso o busiwa ki Peu ya hae. Mona m’o ki mona mo ku iputezi sepo ye nde hahulu ya batu kaufela ba ba lata ze lukile.—Mat. 12:18, 21.
32. Ki litaba lifi ze fiwa ka ku hulisa buitebuho kwa neku la Bibele?
32 Hamulaho wa ku nyakisisa zona libuka za Bibele ze 66, lu shatukela kwa ku fa litaba ze ñwi za miinelo ye ama Bibele. Zeo li ama ku ituta muinelo wa Naha ya Sepiso, linako ze n’e ngilwe ki likezahalo za mwa Bibele, litoloko za Bibele, bupaki bwa bapumbuli ba za kwaikale ni bo buñwi bo bu yemela buniti bwa Bibele, ni bupaki bwa mukoloko wa libuka za Bibele. Litaba ni mikoloko ye miñwi ya butokwa ni zona li mwa kalulo ye. Zeo kaufela li lukiselizwe ku hulisa buitebuho kwa neku la Bibele sina yona buka ye sebeza ili ya butokwa ka ku fitisisa fa lifasi-mubu kacenu.
33. Bibele neikana ya taluswa cwañi, mi ku ituta yona ku tusañi?
33 Musimululi wa bumulimu u bulezi ze ñata kwa mufuta wa mutu. U bonisize lilato ni cisehelo ya bushemi ze tungile ku za ezelize bana ba hae ba fa lifasi-mubu. Ka Mañolo a Kenile u lu file ze ñozwi ze buyelezwi ze ikemezi hakalo! Ka buniti fela, zona zeo ki bufumu bo bu sa bapanyehi, sifalana se situna sa litaba ze ‘buyelezwi ka bumulimu,’ ili sa butokwa ni ku ama ko ku fitela kwahule-hule ze ñolwa ki batu. Ku ipeya ku ituta Linzwi la Mulimu ha ku na ku ba ko “ku fa mutu mukatala,” kono, ka ku fapahana, ku ka tisa limbuyoti ze inelela ku ba ba ziba “Linzwi la Mulena [le] li ina ku ya ku ile.”—Muek. 12:12; 1 Pit. 1:24, 25.
[Chati fa likepe 12]
BAÑOLI BA BIBELE BA BA BUYELEZWI NI ZE NE BA ÑOZI
(Ka ku Tatamana kwa Nako ye ne Li Ñozwi)
Muta-
tama- Fo Ne I Felelizwe
nelo Bañoli Misebezi ku Ñolwa Ze ñozwi
1. Mushe Muituti, mulisana, 1473 B.C.E. Genese; Exoda;
mupolofita, muzamaisi Livitike; Jobo;
Numere; Deuteronoma;
Samu 90 (mwendi ni 91)
2. Joshua Muzamaisi c. 1450 B.C.E. *Joshua
3. Samuele Mulivi, mupolofita c. 1080 B.C.E. Baatuli; Ruti;
kalulo ya 1 Samuele
i si ka fita
4. Gadi Mupolofita c. 1040 B.C.E. Kalulo ya 1 Samuele;
2 Samuele (hamoho ni
Natani bubeli bwa zona)
5. Natani Mupolofita c. 1040 B.C.E. Mu bone fahalimu
(hamoho ni Gadi)
6. Davida Mulena, mulisana, 1037 B.C.E. Buñata bwa Lisamu
muopeli
7.Bana ba Kora Lisamu ze ñwi
8. Asafi Muopeli Lisamu ze ñwi
9. Hemani Munna ya butali Samu 88
10. Etani Munna ya butali Samu 89
11. Salumoni Mulena, muyahi, c. 1000 B.C.E. Buñata bwa
munna ya butali Liproverbia; Pina ya
Lipina; Muekelesia; Samu 127
12. Aguru Liproverbia kauhanyo 30
13. Lemuele Mulena Liproverbia kauhanyo 31
14. Jonasi Mupolofita c. 844 B.C.E. Jonasi
15. Joele Mupolofita c. 820 B.C.E.(?) Joele
16. Amosi Mulisana, mupolofita c. 804 B.C.E. Amosi
17. Hosea Mupolofi tahamulaho wa Hosea
745 B.C.E.
18. Isaya Mupolofi tahamulaho wa Isaya
732 B.C.E.
19. Mika Mupolofita 717 B.C.E. Mika
i si ka fita
20. Zefania Nabi, mupolofita 648 B.C.E. Zefania
i si ka fita
21. Nahumi Mupolofita 632 B.C.E. Nahumi
i si ka fita
22.Habakuki Mupolofita c. 628 B.C.E.(?) Habakuki
23. Obadia Mupolofita c. 607 B.C.E. Obadia
24.Ezekiele Muprisita, mupolofita c. 591 B.C.E. Ezekiele
25. Jeremia Muprisita, mupolofita 580 B.C.E. Malena ya pili ni
ya bubeli; Jeremia; Malilo
26. Daniele Nabi, mubusi, mupolofita c. 536 B.C.E. Daniele
27. Hagai Mupolofita 520 B.C.E. Hagai
28. Zakaria Mupolofita 518 B.C.E. Zakaria
29.Morodekai Ngambela c. 475 B.C.E. Estere
30. Ezira Muprisita, mukopisi, c. 460 B.C.E. Makolonika ya
muzamaisi pili ni ya bubeli; Ezira
31. Nehemia Sikombwa, mubusisi hamulaho wa Nehemia
443 B.C.E.
32. Malaki Mupolofita hamulaho wa Malaki
443 B.C.E.
33. Mateu Mutelisi, muapositola c. 41 C.E. Mateu
34. Luka Mualafi, mulumiwa c. 61 C.E. Luka; Likezo
35. Jakobo Muokameli 62 C.E. i si ka fita Jakobo
(munyan’a Jesu)
36. Mareka Mulumiwa c. 60-65 C.E. Mareka
37. Pitrosi Ndui, muapositola c. 64 C.E. Pitrosi ya pili
ni ya bubeli
38. Paulusi Mulumiwa, muapositola, c. 65 C.E. Matesalonika ya
muezi wa litende pili ni ya bubeli;
Magalata; Makorinte
ya pili ni ya
bubeli; Maroma; Maefese;
Mafilipi; Makolose;
Filemoni; Maheberu; Timotea
ya pili ni ya bubeli; Tite
39. Juda Mulutiwa (munyan’a Jesu) c. 65 C.E. Juda
40. Joani Ndui, muapositola c. 98 C.E. Sinulo, Joani;
ni ya bulalu
* “c.” ye fapil’a silimo i talusa kuli “ibat’o” ba silimo seo.