Mu Si Ke Mwa Palelwa mwa Siyano ya Bupilo!
“Lu zamaye inze lu mata ka ku itiisa mwa siyano ye lukiselizwe luna.”—MAHEBERU 12:1.
1, 2. Ki lifi likezahalo ze tabisa ze nyangumuzi batanga ba Jehova mwahal’a mazazi a a mafelelezo?
LU PILA mwa linako ze tabisa ili ze t’ata. Lilimo ze fitelela 80 kwamulaho, ka 1914, Jesu n’a beilwe fa lubona sina Mulena wa Mubuso wa Mulimu wa kwa lihalimu. “Lizazi la Mulena” le li zamaelela ni “nako ya mafelelezo” ya muinelo wo wa linto ne li kalisize. (Sinulo 1:10; Daniele 12:9) Ku zwa yona nako yeo siyano ya bupilo ya Bakreste se i bile ya ka putako hahulu. Batanga ba Mulimu ba satalalile kuli ba zamaelele hamoho ni koloi ya Jehova ya kwa lihalimu, yona kopano ya hae ya kwa lihalimu, ye zwelapili ku zamaya kuli i taleleze milelo ya Jehova.—Ezekiele 1:4-28; 1 Makorinte 9:24.
2 Kana batu ba Mulimu ba fumani tabo ha ba nze ba ‘mata mwa siyano’ ye liba kwa bupilo bwa ku ya ku ile? Ee, ka buniti luli! Ba nyangumuzwi ki ku bona ku kubukanyiwa kwa banyani ba Jesu ba ba sa siyezi, mi ba tabiswa ki ku lemuha kuli ku swaiwa kwa mafelelezo kwa b’a 144,000 ba ba sa siyezi se ku ya inze ku fela. (Sinulo 7:3, 4) Fahalimu a seo, ba tabile ku lemuha kuli Mulena ya ketile Jehova u posize cekesi ya hae ili ku kutula “lukau lwa lifasi.” (Sinulo 14:15, 16) Mi ki lukau kwa butuna! (Mateu 9:37) Ka nako ya cwale, mioyo ye fitelela bolule ba 5 i kubukanyizwe—ili “buñata bo butuna bwa batu, ku si na ya kona ku ba bala; ba zwa mwa macaba kaufela, ni mwa mishobo, ni mwa masika, ni mwa lipuo kaufela.” (Sinulo 7:9) Ha ku na ya kona ku bulela palo ya buñata bwa batu bao mo i ka bela kwa mafelelezo, kakuli ha ku na mutu ya kona ku ba bala.
3. Kamita lu lukela ku lika ku hulisa moya wa tabo ku si na taba ni nto mañi?
3 Ki niti, Satani u lika ku lu wisa kamba ku lu kutisa mwamulaho ha lu nze lu mata mwa siyano. (Sinulo 12:17) Mi ku bile t’ata ku zwelapili ku mata mwahal’a lindwa, lukupwe, matuku a yambukela, ni butata bo buñwi kaufela bo bu bonisa nako ya mafelelezo. (Mateu 24:3-9; Luka 21:11; 2 Timotea 3:1-5) Niteñi, lipilu za luna li tabile mafelelezo a siyano ha nze a sutelela hahulu ni ku fita. Lu lika ka t’ata ku bonisa moya wo Paulusi n’a susuelize Bakreste sina yena ba mwa lizazi la hae ku ba ni ona, kuli: “Mu be ba ba tabile kamita ku Mulena; hape ni kutela ni li: Mu be ba ba tabile.”—Mafilipi 4:4.
4. Bakreste ba Mafilipi ne ba bonisize moya ufi?
4 Ha ku na kakanyo ya kuli Bakreste bao Paulusi n’a bulelezi manzwi ao ne ba fumana tabo mwa tumelo ya bona, kakuli Paulusi n’a ba bulelezi kuli: “Mu zwelepili ku ba ba ba tabile ku Mulena.” (Mafilipi 3:1, NW) Mafilipi ne ba li puteho ye ne na ni sishemo, ili ye lilato ba ne ba sebeza ka tukufalelo ni cisehelo ye tuna. (Mafilipi 1:3-5; 4:10, 14-20) Kono ne si Bakreste kaufela ba mwa lilimo za mwanda wa pili ba ne ba na ni moya o cwalo. Sina ka mutala, Bakreste ba bañwi ba Majuda ba n’a ñolezi Paulusi buka ya Maheberu ne ba bilaeza.
‘Mu Tokomele Hahulu’
5. (a) Bakreste ba Maheberu ne ba na ni moya ufi puteho ya Sikreste ya pili ha ne i tomilwe? (b) Mu taluse moya wa Bakreste ba bañwi ba Maheberu ibat’o ba ka 60 C.E.
5 Puteho ya Sikreste ya pili mwa litaba za lifasi ne i ezizwe ka Majuda ba ka sipepo ni baproselite mi ne i tomilwe mwa Jerusalema ka 33 C.E. Ne i na ni moya ufi? Mutu u tokwa fela ku bala likauhanyo za pili za buka ya Likezo kuli a itute ka za cisehelo ye tuna ni tabo za yona, nihaiba mwahal’a nyandiso. (Likezo 2:44-47; 4:32-34; 5:41; 6:7) Nihakulicwalo, ha se ku fitile lilimo ze mashumi-shumi, lika za cinca, mi ka mo ku bonahalela fela Bakreste ba Majuda ba bañata ba tepelela mwa siyano ya bupilo. Buka ya ku ama teñi ye ñwi i bulela ka za muinelo wa bona ibat’o ba ka 60 C.E., kuli: “Muinelo wa ku fokola ni ku katala, wa litibelelo za mbwashula, lisepo ze liyehile, ku ipona ku palelwa ni ku sa ba ni tumelo mwa lika kaufela. Ne li Bakreste kono ne ba sa itebuhi bunde bwa ku biziwa kwa bona.” Bakreste ba ba tozizwe ne ba ituhelezi cwañi ku kena mwa muinelo o cwalo? Nyakisiso ya likalulo za liñolo la Paulusi la n’a ñolezi Maheberu (le ne li ñozwi ibat’o ba ka 61 C.E.) i lu tusa ku alaba puzo yeo. Nyakisiso yeo i ka tusa luna kaufela kacenu ku pima ku kena mwa muinelo o swana wa ku fokola kwa moya.
6. Ki lifi lifapahano ze ñwi ze mwahal’a bulapeli bwa mwatas’a Mulao wa Mushe ni bulapeli bo bu tomile fa tumelo ku Jesu Kreste?
6 Bakreste ba Maheberu ne ba zwa mwa bulapeli bwa Sijuda, yona kopano ye ne i ipapata ku latelela Mulao wa n’a file Jehova ka Mushe. Ku bonahala kuli Mulao wo ne u zwezipili ku lakazeha kwa Bakreste ba bañata ba Majuda, mwendi bakeñisa kuli ka lilimo ze mianda-nda ne li yona fela nzila ya ku atumela ka yona Jehova, mi hape ne li muinelo o nyangumuna wa bulapeli, wa ku ba ni buprisita, matabelo a ka nako kaufela, ni tempele ya mwa Jerusalema ye ne tumile mwa lifasi kaufela. Bukreste bwa fapahana. Bu tokwa pono ya kwa moya, sina ya Mushe, y’o “n’a nz’a talimile mupuzo [o ne u sa li kwapili]” ni ku “tiya, inge [n’a] bona ya sa bonwi.” (Maheberu 11:26, 27) Bakreste ba bañata ba Majuda ka mo ku bonahalela fela ne ba si na pono ya kwa moya yeo. Ne ba tozeza kafa ni kafa mwa sibaka sa ku mata ka mukwa o mulelo.
7. Muinelo o lu zwa ku ona u kana u ama cwañi mo lu matela mwa siyano ya bupilo?
7 Kana muinelo o swana u teñi kacenu? Ki niti, lika ha li swani hahulu. Niteñi, Bakreste ba zwa mwa muinelo wa linto o itumbaeta hahulu. Lifasi li tahisa miinelo ye tabisa, kono ka nako ye swana, li tokwa ze ñata kwa batu. Fahalimu a seo, buñata bwa luna lu pila mwa linaha mo ku atile mubonelo wa busheununi mi ili mo batu ba eza lika ka mukwañuli, ili ku lata ku ba ba pili. Ha lu lumeleza muinelo wo ku lu yaulula, ‘meto a lipilu za luna’ ne a ka foufala ka bunolo. (Maefese 1:18) Lu ka mata hande cwañi mwa siyano ya bupilo haiba ha lu sa kona ku bona hande ko lu libile?
8. Bukreste bu fita bulapeli bwa mwatas’a Mulao mwa linzila lifi ze ñwi?
8 Kuli a tiise Bakreste ba Majuda, Paulusi n’a ba hupulisize ka za mayemo a Bukreste a’ fita a Mulao wa Mushe. Ki niti, sicaba sa Isilaele wa ka sipepo ha ne si li batu ba Jehova ba ba mwatas’a Mulao, Jehova n’a bulela ku sona ka bapolofita ba n’a buyelezi. Kono, Paulusi u li, kacenu u bulela “ka Mwana yo a beile ku yola sanda sa lika kamukana, yo hape n’a ezize ka yena ze bupilwe kaufela.” (Maheberu 1:2) Fahalimu a seo, Jesu ki yo mutuna ku fita malena kaufela ba mwa mubamba wa Davida, bona “balikani” ba hae. Mane ki yo mutuna ku fita mangeloi.—Maheberu 1:5, 6, 9.
9. Ki kabakalañi luna, sina Bakreste ba Majuda ba mwa lizazi la Paulusi, ha lu tokwa ku “tokomela hahulu” za bulela Jehova?
9 Kacwalo, Paulusi a eleza Bakreste ba Majuda kuli: “Kabakaleo, lu swanezi ku tokomela hahulu ze lu utwile, lu ka swana lu yenduka.” (Maheberu 2:1) Nihaike kuli ku ituta ka za Kreste ne li mbuyoti ye makaza, ze ñata ni ku fita ne li tokwahala. Ne ba tokwa ku tokomela hahulu Linzwi la Mulimu kuli ba pime kukuezo ya lifasi la Sijuda le ne li ba potolohile. Ni luna hape lu tokwa ku “tokomela hahulu” za bulela Jehova kabakala ze hatiswa kamita za lifasi le ze tahiswa ku luna. Seo si talusa ku hulisa mikwa ye minde ya ku ituta ni ku zwelapili ku ba ni tomahanyo ye nde ya ku bala Bibele. Sina mwa bulelela Paulusi hasamulaho mwa liñolo la hae la n’a ñolezi Maheberu, hape ku talusa ku ba ba kamita kwa mikopano ni mwa ku shaela tumelo ya luna ku ba bañwi. (Maheberu 10:23-25) Misebezi yeo i ka lu tusa ku zwelapili ku tona kwa moya ilikuli lu si ke lwa libala sepo ya luna ye makaza. Ha lu taza minahano ya luna ka mihupulo ya Jehova, ha lu na ku eshulwa kamba ku sitataliswa ki nto ifi kamba ifi yeo lifasi le li kona ku eza ku luna.—Samu 1:1-3; Liproverbia 3:1-6.
“Mu Kutazane”
10. (a) Ki sifi se si kona ku ezahala ku mutu ya sa tokomeli hahulu Linzwi la Jehova? (b) Lu kona cwañi ku ‘kutazana’?
10 Ha lu sa tokomeli hahulu lika za kwa moya, lisepiso za Mulimu li kana za bonahala ku sa ba za niti. Mane seo ne si ezahezi mwa lilimo za mwanda wa pili muta liputeho ne li ezizwe fela ka Bakreste ba ba tozizwe mi baapositola ba bañwi ne ba sa pila. Paulusi n’a lemusize Maheberu kuli: “Banabahesu mu tokomele, mwendi yo muñwi ku mina a ka ba ni pilu ye na ni bumaswe, ye sa lumeli, mane a kauhane ni Mulimu-Ya-Pila. Kono mu kutazane ka zazi ni zazi, ha ku nze ku na ni sibaka sa kuli: Kacenu! Kuli ku tokwahale ku mina ya ka itatafaza pilu ka ku shongwa ki sibi.” (Maheberu 3:12, 13) Pulelo ya Paulusi ya “mu tokomele” i koñomeka tokwahalo ya ku tona. Lubeta lu teñi! Ku sa ba ni tumelo—ili “sibi”—ku kana kwa hula mwa lipilu za luna, mi lu kona ku kauhana ni Mulimu mwa sibaka sa ku sutelela ku yena. (Jakobo 4:8) Paulusi u lu hupulisa ku ‘kutazana.’ Lu tokwa mufutumala wa swalisano ya sizwale. “Mutu ya sa lati siango ni ba bañwi, u bata z’a lakaza yena a nosi, u lwanisa za ngana kaufela.” (Liproverbia 18:1) Tokwahalo ya swalisano yeo i susueza Bakreste kacenu ku fumaneha kamita kwa mikopano ya puteho, mikopano ye minyinyani, ni ye mituna.
11, 12. Ki kabakalañi ha lu sa swaneli ku kolwiswa ki ku ziba fela litaba za Sikreste za makalelo?
11 Hasamulaho mwa liñolo la hae, Paulusi u fa kelezo ye ñwi ya butokwa hahulu ye li: “Kabesi cwalo kabe ki kale mu [ba] baluti. Kanti mu sa tokwa ku lutwa hape matatekelo a litaba za Mulimu; mane mu fetuhile ba ba tokwa mabisi, isi lico ze tiile. . . . Lico ze tiile ki za ba ba hulile, ba ba na ni kutwisiso ya ku keta ze nde ku ze maswe, kabakala ku itwaelisa cwalo.” (Maheberu 5:12-14) Ka mo ku bonahalela, Bakreste ba bañwi ba Majuda ne ba palezwi ku hula mwa kutwisiso. Ne ba zina-zinile mwa ku amuhela liseli le li ekezehile le ne li ama fa Mulao ni mupato. (Likezo 15:27-29; Magalata 2:11-14; 6:12, 13) Ba bañwi ne ba kana ba zwezipili k’u nga ka butokwa lizo ze cwale ka Sabata ya ka viki ni viki ni Lizazi la Swalelo ya Libi la ka silimo ni silimo.—Makolose 2:16, 17; Maheberu 9:1-14.
12 Kacwalo, Paulusi u li: “Cwale lu siye litaba za makalelo a tuto ya Kreste, mi lu fitele ku za ku petahala.” (Maheberu 6:1) Mumati yo mutuna ya tokomela hahulu lico za ifepa ka zona u kona ku itiisa hande mwa siyano ye telele, ili ye katalisa. Ka ku swana, Mukreste ya tokomela hahulu ku fepiwa kwa hae kwa kwa moya—ya sa ciñekeli fela ku za pili, ili “litaba za makalelo a tuto”—u ka kona ku zwelapili ku mata hande mwa siyano ni ku fita kwa mafelelezo a yona. (Mu bapanye 2 Timotea 4:7.) Seo si talusa ku hulisa cisehelo mwa ‘bupala ni butelele’ bwa niti, kacwalo ili ku hula ku fita fa buhulu.—Maefese 3:18.
“Mu Swanezi ku Tundamena”
13. Bakreste ba Maheberu ne ba bonisize cwañi tumelo ya bona mwa linako za kwamulaho?
13 Mwa nako ya hasamulaho fela wa Pentekonta ya 33 C.E., Bakreste ba Majuda ne ba tiile ku si na taba ni twaniso ye situhu. (Likezo 8:1) Mwendi Paulusi n’a hupula ka za seo ha n’a ñozi kuli: “Mu hupule mazazi ale a pili, ha mu man’o bonisezwa, mwa itiisa mwa ndwa ye tuna ye butuku.” (Maheberu 10:32) Buitiiso b’o bwa ka ku sepahala ne bu bonisize lilato la bona ku Mulimu mi ne bu ba tahiselize ku mu sepa. (1 Joani 4:17) Paulusi u ba eleza ku sa tuhela ku ba ni sepo yeo bakeñisa ku sa ba ni tumelo. U ba susueza kuli: “Mu swanezi ku tundamena ku eza se si latwa ki Mulimu, ni kuli mu fiwe se mu sepisizwe. Ku sa siyezi nako ye nyinyani, mi yena ya na ni ku taha u ka taha; mi h’a na ku liyeha.”—Maheberu 10:35-37.
14. Ki liniti lifi ze swanela ku lu tusa ku itiisa niha lu sebelelize Jehova ka lilimo ze ñata?
14 Luna bo kacenu? Buñata bwa luna ne lu na ni tukufalelo ha ne lu itutile pili niti ya Sikreste. Kana lu sa na ni tukufalelo yeo? Kamba kana lu ‘tuhezi lilato la luna la pili’? (Sinulo 2:4) Kana lu kutezi mwamulaho, mwendi ku zwafiswa kamba ku kataliswa ki ku libelela Armagedoni? Niteñi, mu kutumane, mi mu nyakisise. Niti i sa makalisa sina mo ne i bezi sa pili. Jesu u sa li yena Mulen’a luna wa kwa lihalimu. Lu sa na ni sepo ya bupilo bwa ku ya ku ile fa lifasi-mubu le li li Paradaisi, mi lu sa na ni swalisano ni Jehova. Mi ni kamuta mu si ke mwa libala kuli: “Yena ya na ni ku taha u ka taha; mi h’a na ku liyeha.”
15. Sina Jesu, Bakreste ba bañwi ba tiyezi cwañi nyandiso ye maswe?
15 Kacwalo, manzwi a Paulusi a ñozwi kwa Maheberu 12:1, 2 a swanela hahulu, a li: “Lu tuhele kaufela ze lu imela, ni sibi [ku sa ba ni tumelo] se si lu hanelela fakaufi; mi lu zamaye inze lu mata ka ku itiisa mwa siyano ye lukiselizwe luna; lu nze lu talimile Jesu, yena Mutateki ni Mufelelezi wa tumelo. Kabakala tabo y’a n’a beezwi kwapili, Jesu a itiisa kwa [kota ya linyando, NW], a sa tokomeli lishwau la [yona]; mane a y’o ina ku la bulyo la lubona lwa Mulimu.” Batanga ba Mulimu ba tiyezi lika ze ñata mwa mazazi a’ a maungulo. Sina Jesu, ya n’a sepahalile ku fita fa ku shwa ka lifu le li butuku, mizwale ni likaizeli ba luna ba bañwi ba tiyezi ka busepahali nyandiso ye butuku hahulu—ku kenyiwa mwa tolongo, ku tukufazwa, ku swalwa likalala, mane ni ku bulaiwa. (1 Pitrosi 2:21) Kana lilato kwa neku la bona ha li tahangi mwa pilu ya luna ha lu nyakisisa busepahali bwa bona?
16, 17. (a) Bakreste ba bañata ba mangana ni lishemaeto za tumelo ya bona lifi? (b) Ku ka lu tusa ku zwelapili ku mata mwa siyano ya bupilo ha lu hupula ka za nto mañi?
16 Nihakulicwalo, manzwi a Paulusi a tatama a ama ku ba bañata, a li: “Ha mu si ka lwana mane ku zwe mali, mwa ndwa ya mina ya ku lwanisa sibi.” (Maheberu 12:4) Niteñi, mwa muinelo wa cwale nzila ya niti haki ye bunolo ku ufi kamba ufi wa luna. Ba bañwi ba zwafisizwe ki ku ‘hanyezwa ki baezalibi’ kwa mubeleko kamba kwa sikolo, ku tiyela ku sheununwa kamba ku hana sineneketo ya ku eza sibi. (Maheberu 12:3) Tiko ye t’ata i ululuzi tundamo ya ba bañwi ya ku buluka mizamao ye pahami ya Mulimu. (Maheberu 13:4, 5) Bakwenuheli ba fokolisize mayemo a kwa moya a ba sikai ba ba teeleza ku ze hatiswa za bona ze holofaza. (Maheberu 13:9) Butata bwa mwahal’a batu bu felize tabo ya ba bañwi. Ku ikenya hahulu mwa ku itabisa ni likezo za ku ikatulusa ka zona ku fokolisize Bakreste ba bañwi. Mi ba bañata ba ikutwa ku sineneketwa ki butata bwa ku pila mwa muinelo wo wa linto.
17 Ki niti, miinelo yeo haki ya ku “lwana mane ku zwe mali.” Mi ye ñwi i kana i tahile kabakala likatulo ze fosahezi zeo luna ka sibili lu eza. Kono kaufela yona i tahisa shemaeto kwa tumelo ya luna. Ki lona libaka ha lu swanela ku likanyisa mutala o munde hahulu wa buitiiso bwa Jesu. Haike lu si ke lwa libala ni kamuta ka mo i bezi ye makalisa sepo ya luna. Ni kamuta lu si ke lwa libala buikolwiso bwa luna bwa kuli Jehova “ki Yena ya fa ba ba mu bata mupuzo.” (Maheberu 11:6) Ka seo, lu ka ba ni m’ata a kwa moya a ku zwelapili ku mata mwa siyano ya bupilo.
Lwa Kona ku Itiisa
18, 19. Ki likezahalo lifi za kwaikale ze akaleza kuli Bakreste ba Maheberu ba mwa Jerusalema ne ba mamezi kelezo ye buyelezwi ya Paulusi?
18 Bakreste ba Majuda ne b’a ngile cwañi muhato kwa liñolo la Paulusi? Lilimo ze bat’o ba ze 6 ku zwa fa ku ñolwa kwa liñolo la Maheberu, Juda ne i li mwa ndwa. Ka 66 C.E., mpi ya Siroma ya tengelekeza Jerusalema, ili ku taleleza manzwi a Jesu a li: “Ha mu bona Jerusalema u ambekilwe ki limpi, cwale mu zibe kuli ku sinyeha kwa ona ku sutelezi.” (Luka 21:20) Nihakulicwalo, kuli Bakreste ba ne ba ka ba mwa Jerusalema ka nako yeo ba tusehe, Jesu n’a ize: “Nako yeo, ba ba li mwa Judea ba sabele mwa malundu; ba ba li mwa munzi ba zwe mwateñi; mi ba ba li mwa naheñi, ba si ke ba kutela mwa munzi.” (Luka 21:21) Kacwalo, ku lwana ni Roma ne ku tahisize tiko: Kana Bakreste ba Majuda bao ne ba ka zwa mwa Jerusalema, ona mutomo wa bulapeli bwa Sijuda ni sibaka sa tempele ye kanya?
19 Ka sipundumukela, mi ili fo ku si na ni libaka hande, Maroma ba menuha. Majuda ba bulapeli ne ba kana ba boni seo ku ba bupaki bwa kuli Mulimu n’a sileleza muleneñi wa bona o kenile. Bakreste bo? Litaba ze ñozwi li lu bulelela kuli ne ba sabile. Cwale, ka 70 C.E., Maroma ba kuta mi ba sinya Jerusalema ka ku tala ni ku bulaya batu ba bañata. “Lizazi la [Jehova, NW]” la n’a bulezi cimo Joele ne li tahezi Jerusalema. Kono Bakreste ba ne ba sepahala ne ba siyo teñi. Ne ba ‘pilisizwe.’—Joele 2:30-32; Likezo 2:16-21.
20. Ku ziba kuli “lizazi la Jehova” le lituna li sutelezi ku swanela ku lu susueza mwa linzila lifi?
20 Kacenu, lwa ziba kuli “lizazi la Jehova” le lituna le liñwi ona cwale fa li ka tahela muinelo kaufela wo wa linto. (Joele 3:12-14) Ha lu zibi fo li ka tela lizazi leo. Kono Linzwi la Mulimu li lu kolwisa kuli li ka taha ku be cwañi kamba cwañi! Jehova u bulela kuli ha li na ku liyeha. (Habakuki 2:3; 2 Pitrosi 3:9, 10) Kacwalo, haike lu ‘tokomele hahulu ze lu utwile.’ Mu pime ku sa ba ni tumelo, sona “sibi se si lu hanelela fakaufi.” Mu zwelepili ku itiisa ka nako kaufela yeo ku tokwahala. Mu hupule kuli, kopano ye tuna ya Jehova ya kwa lihalimu ye swana sina koloi ya zamaya. I ka peta mulelo wa yona. Kacwalo haike kaufel’a luna lu zwelepili ku mata mi lu si ke lwa palelwa mwa siyano ya bupilo!
Kana Mwa Hupula?
◻ Ki ku mamela kelezo ifi ya Paulusi kwa Mafilipi ko ku ka lu tusa ku itiisa mwa siyano ya bupilo?
◻ Ki sifi se si ka lu tusa ku pima tengamo ya lifasi le ya ku lu yembulula?
◻ Lu kona ku tusana cwañi kuli lu itiise mwa siyano?
◻ Ki lifi lika ze ñwi ze kona ku kutiseza Mukreste mwamulaho?
◻ Mutala wa Jesu u kona ku lu tusa cwañi ku itiisa?
[Siswaniso se si fa likepe 18, 19]
Bakreste, sina bamati, ha ba lukeli ku tuhelela nto ifi kamba ifi ku ba hakanyisa.
[Siswaniso se si fa likepe 20]
Ha ku na nto ifi kamba ifi ye kona ku palelwisa koloi ya Jehova ye tuna ya kwa lihalimu ku peta milelo ya Mulimu