Tumelo I Lu Susueza K’u Nga Mihato!

“Wa bona kuli tumelo [ya Abrahama] n’e sebelisana ni misebezi ya hae, mi tumelo ya hae ya petahala ka misebezi.”—JAKOBO 2:22.

 1, 2. Lu k’a nga cwañi muhato haiba lu na ni tumelo?

BA BAÑATA ba bulela kuli ba na ni tumelo ku Mulimu. Niteñi, tumelo ya ku ipapata fela ki ye shwile sina situpu. Mulutiwa Jakobo n’a ñozi kuli: ‘Tumelo ha i si na misebezi, i ishwezi.’ Hape n’a bulezi kuli Abrahama ya n’a saba Mulimu n’a na ni tumelo ye ne “sebelisana ni misebezi ya hae.” (Jakobo 2:17, 22) Ki bufi butokwa bwa manzwi ao ku luna?

² Haiba lu na ni tumelo ya niti, ha lu na ku lumela fela se lu utwa kwa mikopano ya Sikreste. Lu ka fa bupaki bwa ku ba ni tumelo kakuli lu Lipaki za Jehova ba ba sebeza. Ee, tumelo i ka lu susueza ku sebelisa Linzwi la Mulimu mwa bupilo mi i ka lu susueza k’u nga mihato.

Ketululo Ha I Zamaeleli ni Tumelo

 3, 4. Tumelo i swanela ku ama cwañi mo l’u ngela ba banwi?

³ Haiba lu na ni tumelo ye buniti ku Mulimu ni Kreste, ha lu na ku bonisa ketululo. (Jakobo 2:1-4) Ba bañwi ba n’a ñolezi Jakobo ne ba sa bonisi ku sa ba ni sobozi ko ku tokwahala kwa Bakreste ba niti. (Maroma 2:11) Kacwalo, Jakobo u li: “Tumelo ye lu na ni yona ku Mulena Jesu Kreste, muñ’a Kanya, isike ya ba ni ku keta batu.” Haiba mufumi ya si mulumeli ya na ni masale a gauda ni liapalo ze nde n’a tile kwa mukopano hamohocwalo ni “mubotana ya apezi ze maswe” ya si mulumeli, kaufel’a bona ne ba swanelwa ku amuhelwa hande, kono mamelelo ye ipitezi ne i fiwa bafumi. Ne ba fiwa ku “ina fokunde,” haili babotana ba ba si balumeli ne ba bulelelwa ku yema kamba ku ina fafasi mwatas’a sipula sa yo muñwi.

⁴ Jehova n’a file sitabelo sa tiululo sa Jesu Kreste kwa bafumi hamohocwalo ni babotana. (2 Makorinte 5:14) Kacwalo, ha ne lu ka shemuba bafumi, ne lu ka siya tumelo ya Kreste, ili y’o ‘n’a ikezize mubotana kuli lu fume ka bubotana bwa hae.’ (2 Makorinte 8:9) Ni kamuta lu si ke lw’a nga batu ka nzila yeo—ka mulelo o fosahezi wa ku kuteka batu. Mulimu ha na sobozi, kifohe ha ne lu ka bonisa sobozi, ne lu ka ‘atula ku zwa kwa mihupulo ye maswe.’ (Jobo 34:19) Ka takazo ya ku tabisa Mulimu, ka buniti fela ha lu na ku tulwa ki muliko wa ku ba ni ketululo kamba ku ‘babaza batu kuli lu fumane se siñwi ku bona.’—Juda 4, 16.

 5. Mulimu u ketile bomañi kuli ba “fume tumelo,” mi ba ba fumile kwa mubili b’a nga cwani muhato hañata?

⁵ Jakobo u zibahaza ba ba fumile luli mi u susueza kuli lilato li boniswe ku bote ku si na sobozi. (Jakobo 2:5-9) ‘Mulimu u ketile babotana kuli ba fume tumelo mi ba ce sanda sa mubuso.’ Seo si cwalo kakuli hañata ki babotana ba b’a nga nga hahulu muhato kwa taba ye nde. (1 Makorinte 1:26-29) Ka sitopa, ba ba fumile kwa mubili ba hatelela ba bañwi ku za likoloti, lituwelo, ni mizeko. Ba nyefula Kreste mi ba lu nyandisa kakuli lu lwezi libizo la hae. Kono ha lu tundameneñi ku ipeya ku utwa “mulao o ili mulena wa mulao,” o tokwa lilato ku muyahwa ni yena—ili ku lata bafumi ni babotana ka ku likanelela. (Livitike 19:18; Mateu 22:37-40) Bakeñisa kuli Mulimu u tokwa seo, ku ketulula batu ki ku “eza sibi.”

‘Sishemo Si Ipubanisa Fahalimw’a Katulo’

 6. Ne lu ka ba cwañi balobi ba mulao haiba ne lu si ke lwa sebelisana ka sishemo ni ba bañwi?

⁶ Haiba lu bonisa ketululo ka ku sa ba ni sishemo, lu balobi ba mulao. (Jakobo 2:10-13) Ka ku tula taelo ku seo, lu fita fa ku ba ni mulatu kwa milao kaufela ya Mulimu. Maisilaele ba ne ba sa ezi bubuki kono ili ba ne ba li masholi ne ba tuzi Mulao wa Mushe. Ka ku ba Bakreste, lu atulwa ka “mulao wa tukuluho”—wa Isilaele wa kwa moya ya mwa bulikani bo bunca, b’o mulao wa bona u mwa lipilu za bona.—Jeremia 31:31-33.

 7. Ki kabakalañi ba ba zwelapili ku bonisa ketululo ha ba sa koni ku libelela sishemo ku Mulimu?

⁷ Haiba lu ipapata ku ba ni tumelo kono lu zwelapili ku ketulula batu, lu mwa lubeta. Ba ba si na lilato ni sishemo ba ka atulwa ka ku sa ba ni sishemo. (Mateu 7:1, 2) Jakobo u li: “Sishemo si ka ipubanisa fahalimw’a katulo.” Haiba lu amuhela ketelelo ya moya o kenile wa Jehova ka ku bonisa sishemo mwa likezo za luna kaufela, ha lu na ku nyazwa muta lu ka atulwa. Ka ku fapahana, lu ka boniswa sishemo mi kacwalo lu ka ipubanisa fahalimw’a katulo ye sa picukiwi kamba katulo ye tuna.

Tumelo I Tahisa Misebezi ye Minde

 8. Ki ufi muinelo wa mutu ya bulela kuli u na ni tumelo kono ha na misebezi?

⁸ Kwand’a ku lu bisa ba ba lilato ni ba ba sishemo, tumelo i tahisa misebezi ye miñwi ye minde. (Jakobo 2:14-26) Ka mo ku inezi fela, tumelo ya ku ipapata fela ili ye si na misebezi ha i na ku lu pulusa. Ki niti, ha lu koni ku ba ni mayemo a lukile fapil’a Mulimu ka misebezi ya Mulao. (Maroma 4:2-5) Jakobo u bulela ka za misebezi ye susuelizwe, isi ka sishawa sa milao, kono ka tumelo ni lilato. Haiba lu susuezwa ki tulemeno t’o, ha lu na ku bulela fela litakalezo za ka sishemo ku mulapeli sina luna ya mwa butokwi. Lu ka fa tuso ya kwa mubili ku muzwale kamba kaizeli ya si na litino kamba lico. Jakobo u buza kuli: ‘Haiba mu bulelela muzwale ya mwa butokwi kuli: Mu ye ka kozo, mu y’o futumalelwa mi mu kule lico; bo ha mu mu fi ze tokwiwa; fo, ku tusañi?’ Ha ku na. (Jobo 31:16-22) “Tumelo” ye cwalo i shwile!

 9. Ki sifi se si bonisa kuli lu na ni tumelo?

⁹ Ne lu kana lwa swalisana ni batu ba Mulimu ka sipimo se siñwi, kono ki misebezi fela ya ka pilu kaufela ye kona ku yemela buipapato bwa luna bwa kuli lu na ni tumelo. Ki hande haiba lu hanile tuto ya Silalu ni ku lumela kuli ku na ni Mulimu a li muñwi wa niti. Niteñi, ku lumela fela haki tumelo. “Badimona ba lumela,” mi ba “ngangama” ka sabo kakuli sinyeho i ba libelezi. Haiba lu na ni tumelo luli, i ka lu susueza ku tahisa misebezi ye cwale ka ku kutaza taba ye nde ni ku fa lico ni litino kwa balumeli sina luna ba ba mwa butokwi. Jakobo u buza kuli: “Mutu wa mbango [ya si ka tala zibo ye nepahezi ya Mulimu]! hasi u tokwa ku ziba kuli, tumelo ha i si na misebezi i shwile?” Ee, tumelo i tokwa misebezi.

10. Ki kabakalañi Abrahama ha bizwa “ndat’ahe ba ba lumela kaufela”?

¹⁰ Tumelo ya toho ya lubasi wa mulumeli Abrahama ne i mu susuelize k’u nga muhato. Ka ku ba “ndat’ahe ba ba lumela kaufela,” n’a ‘beilwe ya lukile ka misebezi, nako y’a tahisa Isaka fa aletare.’ (Maroma 4:11, 12; Genese 22:1-14) Ku cwañi kambe Abrahama n’a si na tumelo kuli Mulimu n’a kona ku zusa Isaka kwa bafu ni ku taleleza sepiso ya Hae ka za peu ku zwelela ku yena? Fohe Abrahama n’a si ke a lika ni kamuta ku fana mwan’a hae. (Maheberu 11:19) Ne li ka misebezi ya Abrahama ya ku ipeya ku utwa f’o ‘tumelo ya hae ne i petahalile,’ kamba ku biswa ye kwanile. Ka seo, “kwa ezahala se si ñozwi mwa Liñolo [Genese 15:6], kuli: Abrahama a lumela ku Mulimu, mi ku lumela kwa hae, Mulimu a mu balela kuli ki ku luka.” Misebezi ya Abrahama ya ku lika ku fana Isaka ne i tiisize zibahazo ya Mulimu ya kwa makalelo ya kuli Abrahama n’a lukile. Ka misebezi ya tumelo, n’a bonisize lilato la hae ku Mulimu mi a fita fa ku bizwa “mulatiwa wa Mulimu.”

11. Lu na ni bupaki mañi bwa tumelo ha ku amiwa ku Rahaba?

¹¹ Abrahama n’a bonahalisize kuli “mutu u bewa ya lukile ka misebezi, isi ka tumelo inosi.” Ne li nto ye swana hape ni ku Rahaba, lihule la mwa Jeriko. N’a ‘beilwe ya lukile ka misebezi, nako y’a amuhela linumwana [za Maisilaele], mi a li kutisa ka nzila i sili’ kuli mane za picuka lila za bona za Makanana. Pili a si ka kopana kale ni litwela za Isilaele, n’a lemuhile Jehova ku ba Mulimu wa niti, mi manzwi a hae a hasamulaho ni ku tuhela buhule kwa hae ne li file bupaki bwa tumelo ya hae. (Joshua 2:9-11; Maheberu 11:31) Hamulaho wa mutala wa bubeli wo wa tumelo ye bonisizwe ka misebezi, Jakobo u li: “Kakuli mo ku inezi ka mubili, kuli ha u si na moya u shwile; ku cwalo ni ka tumelo, ha i si na misebezi, i shwile.” Haiba mutu u shwile, ha ku na m’ata a pilisa, kamba “moya,” ku yena, mi ha ezi se siñwi. Tumelo ya ku ipapata fela ki ye shwile ili ye si na tuso sina situpu. Niteñi, haiba lu na ni tumelo luli, i ka lu susueza k’u nga mihato ya silumeli.

Mu Zamaise Lilimi Leo!

12. Ki sifi se si swanelwa ku eziwa ki maeluda mwa puteho?

¹² Ku bulela ni ku luta hape ku kona ku fa bupaki bwa tumelo, kono ku na ni tokwahalo ya buiswalo. (Jakobo 3:1-4) Ka ku ba baluti mwa liputeho, maeluda ba na ni buikalabelo bo bu buima mi ba ikalabela ka butuna ku Mulimu. Kacwalo, ka buikokobezo ba swanela ku tatuba milelo ya bona ni ze tokwahala ku bona. Kwand’a zibo ni buikoneli, banna bao ba lukela ku ba ni lilato le li tungile ku Mulimu ni balumeli sina bona. (Maroma 12:3, 16; 1 Makorinte 13:3, 4) Maeluda ba lukela ku toma kelezo ya bona mwa Mañolo. Eluda ha n’a ka eza mafosisa mwa ku luta kwa hae mi seo ha ne si ka tahiseza ba bañwi butata, n’a ka atulwa maswe ki Mulimu ka Kreste. Kacwalo maeluda ba swanela ku ikokobeza ni ku ituta kamita, ili ku kumalela ka busepahali kwa Linzwi la Mulimu.

13. Ki kabakalañi ha lu fosanga mwa ku bulela?

¹³ Nihaiba baluti ba bande—ka buniti fela, kaufela luna—“lu fosa mwa linto ze ñata” kabakala ku sa petahala. Ku fosa mwa ku bulela ki bo buñwi bwa bufokoli bo bu atile hahulu ili bo bu kona ku holofaza. Jakobo u li: “Mutu ya sa fosi ku z’a bulela, ki mutu ya petehile, ya kona ku iswala ku za mubili kaufela.” Ka ku sa swana sina Jesu Kreste, ha lu na tamaiso ye petehile ya lilimi. Kambe ne lu na ni yona, ne lu ka kona ku zamaisa likalulo ze ñwi za mubili wa luna. Hailif’o, litumo ni lisipi li tisa kuli lipizi li ye ko lu li etelela, mi ka mihata ye minyinyani, mane sisepe se si zamaiswa ki moya o fuka ka m’ata si kona ku libisezwa kai ni kai kwa lata mukoboci wa sona.

14. Jakobo u koñomeka cwañi tokwahalo ya buikatazo ilikuli lilimi li zamaisiwe?

¹⁴ Kaufel’a luna lu lukela ku itumelela kuli buikatazo luli bwa tokwahala mwa ku zamaisa lilimi. (Jakobo 3:5-12) Ha i bapanyiwa ni pizi, tumo ki ye nyinyani; mi ku cwalo hape ni muhata ha u bapanyiwa kwa sisepe. Mi ha li bapanyiwa ni mubili wa mutu, lilimi ki le li nyinyani niteñi “li itumba ka ze tuna.” Bakeñisa kuli Mañolo a utwahaza hande kuli ku itumba ha ku tabisi Mulimu, ha lu bateñi tuso ya hae kuli lu tokolomohe seo. (Samu 12:3, 4; 1 Makorinte 4:7) Haike lu iswale lilimi haiba lu nyemiswa, inze lu hupula kuli kalilo ka kanyinyani ka kona ku cisa mushitu o mutuna. Sina mw’a boniseza Jakobo, ‘Lilimi ki mulilo’ o na ni m’ata a ku tahisa sinyeho ye tuna. (Liproverbia 18:21) Ee, lilimi le li sa zamaisiwi “ki lifasi la bumaswe”! Koli kaufela ya lifasi le le li si na bulumeli i swalisani ni lilimi le li sa zamaisiwi. Li tahisa lika ze holofaza ze cwale ka lusebo ni lituto za buhata. (Livitike 19:16; 2 Pitrosi 2:1) Ki sifi se mu nahana? Kana tumelo ya luna ha i swaneli ku lu susueza ku sebeza ka t’ata mwa ku zamaisa lilimi la luna?

15. Ki kolofalo ifi ye kana ya eziwa ki lilimi le li sa zamaisiwi?

¹⁵ Lilimi le li sa zamaisiwi ‘la lu silafaza’ ka ku tala. Sina ka mutala, haiba lu swalwa kuli lu bulelanga lishano ka nako ni nako, lu kana lwa zibahala ku ba mahata. Niteñi, lilimi le li sa zamaisiwi li “yakisa muzamao wa bupilo mulilo” ka mukwa ufi? Ka ku bisa bupilo ku ba sina mupotoloho wa bumaswe. Puteho mukatumbi i kana ya filikanyiwa ki lilimi le li sa zamaisiwi li li liñwi. Jakobo u ama kwa “lihele [“Gehena,” NW],” ili musindi wa Hinomu. Kwa makalelo ne u itusisizwe kwa ku fa matabelo a bana, mi ne u fitile fa ku ba sibaka m’o matakala a Jerusalema ne a cisezwa. (Jeremia 7:31) Kacwalo Gehena ki sisupo sa yundiso. Ka kutwisiso ye ñwi, Gehena i file m’ata a yona a ku sinya kwa lilimi le li sa zamaisiwi. Haiba ha lu iswali lilimi, luna beñi lu kana lwa ba bonalimai ba mulilo o lu yakisize. (Mateu 5:22) Mane lu kana lwa zwisiwa mwa puteho kabakal’a ku nenauna yo muñwi.—1 Makorinte 5:11-13.

16. Kabakala kolofalo ye kona ku eziwa ki lilimi le li sa zamaisiwi, ki sifi se lu swanela ku eza?

¹⁶ Sina mo mu kana mwa zibela ku zwelela mwa ku bala Linzwi la Mulimu, Jehova n’a laezi kuli mutu a buse lifolofolo. (Genese 1:28) Mi libupiwa za mufuta kaufela li utilwe. Sina ka mutala, mankoli ha lutilwe s’a itusisizwe mwa buzumi. “Ze zamaya ka mba” za bulela Jakobo li kana li kopanyeleza linoha ze zamaiswa ki bauti ba linoha. (Samu 58:4, 5) Mane mutu u kona ku zamaisa li-whale, kono ka ku ba batu ba sibi ha lu koni ku zamaisa lilimi ka ku tala. Nihakulicwalo, lu swanela ku ambuka lipulelo ze nenauna, ze nyemisa, kamba za lusebo. Lilimi le li sa zamaisiwi li kona ku ba siitusiso se si lubeta se si tezi sifanu se si bulaya. (Maroma 3:13) Ka bumai, malimi a baluti ba buhata ne a zwisize Bakreste ba bañwi ba kwa makalelo ku Mulimu. Kacwalo haike lu si ke lwa itumeleza ni kamuta ku tuliwa ki lipulelo ze holofaza za bukwenuheli, ibe ze bulelwa kamba ze ñozwi.—1 Timotea 1:18-20; 2 Pitrosi 2:1-3.

17, 18. Ki ku cinca-cinca kufi ko ku amilwe kwa Jakobo 3: 9-12, mi lu swanela ku ezañi mwa muinelo wo?

¹⁷ Tumelo ku Mulimu ni takazo ya ku mu tabisa li kona ku lu sileleza kwa bukwenuheli mi li kona ku lu sileleza kwa ku itusisa lilimi ka ku cinca-cinca. Ka ku ama kwa ku cinca-cinca kwa ba bañwi, Jakobo u bulela kuli ‘ka lilimi lu lumba Mulimu Ndate; hape ka lona lu lwaha batu ba ba ezizwe ka siswaniso sa Mulimu.’ (Genese 1:26) Jehova ki Ndat’a luna kakuli u “fa ze pila kamukana bupilo, ni ku buyela, ni lika kaufela.” (Likezo 17:24, 25) Hape ka kutwisiso ya kwa moya ki Ndat’ahe Bakreste ba ba tozizwe. Kaufel’a luna lu “ezizwe ka siswaniso sa Mulimu” mwa tulemeno twa munahano ni muzamao, ku kopanyeleza lilato, katulo ye lukile, ni butali ili ze lu taluhanya kwa lifolofolo. Kacwalo he, lu swanela k’u nga cwañi muhato haiba lu na ni tumelo ku Jehova?

¹⁸ Ha ne lu ka kuta batu, seo ne si ka talusa kuli ne lu ka ba kupela, kamba ku ba bizeza bumaswe. Bakeñisa kuli ha lu bapolofita ba ba buyelezwi ka bumulimu ili ba ba filwe m’ata a ku bizeza ufi kamba ufi bumaswe, lipulelo ze cwalo ne li ka ba poniso ya sitoyo se ne si ka bisa ku fuyola Mulimu kwa luna ku ba kwa mbango. Ha ku swaneli kuli “ku fuyola ni ku kuta” ku zwelele mwa mulomo u li muñwi. (Luka 6:27, 28; Maroma 12:14, 17-21; Juda 9) Neikaba sibi ku opelela Mulimu milumbeko kwa mikopano mi hamulaho ku kuta balumeli sina luna! Mezi a munati hamohocwalo ni a baba ha koni ku welauka mwa lisima li li liñwi. Sina ‘kota ya feiga ha i sa koni ku beya olive kamba ya veine ku beya feiga,’ mezi a lizwai ha koni ku tahisa mezi a munati. Nto ye ñwi i fosahezi kwa moya haiba luna, ba ba swanela ku bulela ze nde, lu tundamena ku bulela manzwi a maswe. Haiba lu wezi mwa mukwa wo, lu lapelele tuso ya Jehova kuli lu tuhele ku bulela ka nzila yeo.—Samu 39:1.

Mu Eze ka Butali Bo Bu Zwa Kwahalimu

19. Haiba lu etelelwa ki butali bo bu zwa kwahalimu, lu kana lwa ama cwañi ba banwi?

¹⁹ Kaufel’a luna lu tokwa butali kuli lu bulele ni ku eza lika ze swanela ba ba na ni tumelo. (Jakobo 3:13-18) Haiba lu na ni sabo ya ku saba Mulimu, wa lu fa butali bo bu zwa kwahalimu, ili buikoneli bwa ku itusisa zibo ka mukwa o lukile. (Liproverbia 9:10; Maheberu 5:14) Linzwi la hae li lu luta mwa ku boniseza ‘musa o lukela butali.’ Mi bakeñisa kuli lu na ni musa, lu susueza kozo ya puteho. (1 Makorinte 8:1, 2) Bafi kamba bafi ba ba itumba ka za ku ba baluti ba batuna ba balumeli sina bona ba “eza lishano la ku lwanisa niti ya Sikreste,” ili ye nyaza ku itumbaeta kwa bona. (Magalata 5:26) “Butali” bwa bona ki “bwa lifasi”—bo bu bonahaza batu ba sibi ba ba siyo ku Mulimu. Ki “bwa butu,” ka ku ba bo bu zwa kwa litengamo za nama. Ee, mane ki “bwa balimu,” kakuli mioya ye maswe ya ikuhumusa! (1 Timotea 3:6) Kacwalo ha lu ezeñi ka butali ni ka buikokobezo ilikuli lu si ke lwa eza nto ifi kamba ifi ye tahisa muinelo mo ku kona ku fumaneha ‘misebezi ye maswe’ ye cwale ka lusebo ni ketululo.

20. Ne mu ka talusa cwañi butali bo bu zwa kwahalimu?

²⁰ “Butali bo bu zwa kwahalimu, pili ki bo bu kenile,” bu lu bisa ba ba kenile mwa muzamao ni kwa moya. (2 Makorinte 7:11) Bu na ni “kozo,” ili ku lu susueza ku ndongwama kozo. (Maheberu 12:14) Butali bo bu zwa kwahalimu bu lu bisa ba ba “musa,” isi ba ba muñañatoho ili ba ba t’ata ku sebelisana ni bona. (Mafilipi 4:5) Butali bo bu zwa kwahalimu bu “ipeya ku utwa ka pili” (NW), ili ku susueza ku ipeya ku utwa tuto ya bumulimu ni ku swalisana ni kopano ya Jehova. (Maroma 6:17) Butali bo bu zwa kwahalimu hape bu lu bisa ba ba sishemo, ba ba makeke. (Juda 22, 23) Ka ku ba bo bu tezi “miselo ye munati,” bu susueza buiyakato kwa neku la ba bañwi ni likezo ze lumelelana ni bunde, ku luka, ni niti. (Maefese 5:9) Mi ka ku ba ba ba pilisana mwa kozo, lu ikola ‘muselo wa ku luka’ o fumaneha mwa miinelo ya kozo.

21. Ka ku ya ka Jakobo 2:1–3:18, tumelo ya luna ku Mulimu i swanela ku lu susueza ku eza likezo lifi?

²¹ Kacwalo he, ka ku utwahala, tumelo i lu susueza k’u nga mihato. I lu bisa ba ba si na ketululo, ba ba sishemo, ili ba ba tiile mwa misebezi ye minde. Tumelo i lu tusa ku zamaisa lilimi ni ku eza ka butali bo bu zwa kwahalimu. Kono haki zeo fela ze lu kona ku ituta mwa liñolo le. Jakobo u na ni kelezo ye ekezehile ye kona ku lu tusa kuli lu zamaye ka mukwa o swanela ba ba na ni tumelo ku Jehova.

Ne Mu Ka Alaba Cwañi?

◻ Ki sifi se si fosahezi mwa ku ketulula batu?

◻ Tumelo ni misebezi li zamaelela ka mukwa ufi?

◻ Ki kabakalañi ha ku li ko ku butokwa hahulu ku zamaisa lilimi?

◻ Butali bo bu zwa kwahalimu bu cwañi?