A5
Libizo la Mulimu Mwa Mañolo A Sigerike A Sikreste
Licaziba za Bibele balumela kuli libizo la Mulimu, leliyemelwa ki litaku zeene za Tetragrammaton (יהוה), lifumaneha ibato ba ha 7,000 mwa litaba za kwa makalelo za Mañolo A Siheberu. Nihakulicwalo, babañata baikutwa kuli libizo leo nelisiyo mwa litaba za kwa makalelo za Mañolo A Sigerike A Sikreste. Ka libaka leo, mwa Libibele zeñata zetolokilwe mwa Sikuwa cwanoñu fa, libizo la Jehova haliyo mwa Mañolo ebabiza batu kuli ki Testamente Yenca. Batoloki babañata niha batoloka litaba zenebulezwi mwa Mañolo A Siheberu mokufumaneha litaku zeene zeyemela libizo la Mulimu, baitusisanga linzwi la “Mulena” kufita kuitusisa libizo la Mulimu.
Mwa Bibele ya Toloko ya Lifasi Lelinca, hakusika latelelwa muezezo wo. Libizo la Jehova lifumaneha ha 237 mwa Mañolo A Sigerike A Sikreste. Batoloki nebaatuzi kueza cwalo hamulaho wa kunyakisisa lisupo zepeli ze: (1) Miputo ya Sigerike yelunani yona kacenu haki yona miputo ya kwa makalelo. Kwa miputo ye miñata-ñata yenekopisizwe ili yesali teñi ni kacenu, buñata bwayona neikopisizwe ibato ba lilimo ze 200 hamulaho wa kuñolwa kwa miputo ya kwa makalelo. (2) Ka nako yeo, bane bakopisa miputo yeo nebayolisize litaku zeene zeyemela libizo la Mulimu ka linzwi la Sigerike la Kyʹri·os, lelitalusa “Mulena,” kamba nebakopisize mwa miputo mone kuñozwi kale linzwi leo.
Ba Katengo ka Bibele ya Toloko ya Lifasi Lelinca nebaikolwisize kuli kunani bupaki bobutuna bobubonisa kuli litaku zeene zeyemela libizo la Mulimu nelifumaneha luli mwa miputo ya Sigerike ya kwa makalelo. Nebaezize katulo yeo kabakala bupaki bobulatelela:
Mwa Mañolo A Siheberu kaufela anaakopisizwe ili anaaitusiswanga mwa linako za Jesu ni baapositola bahae, nekunani litaku zeene zeyemela libizo la Mulimu. Kwamulaho, batu basikai nebahananga taba yeo. Kono cwale bakeñisa kuli Mañolo A Siheberu anaakopisizwe ili anaañozwi mwa linako za baapositola afumanwi bukaufi ni Qumran, hakusana base bakakanya taba yeo.
Mwa linako za Jesu ni baapositola bahae, litaku zeene zeyemela libizo la Mulimu nelifumaneha ni mwa Mañolo A Sigerike anaatolokilwe kuzwa mwa Mañolo A Siheberu. Ka lilimo zeñata, licaziba nebanahananga kuli litaku zeene zeyemela libizo la Mulimu nelisiyo mwa miputo ya Sigerike ya Septuagint yenetolokilwe kuzwa mwa Mañolo A Siheberu. Mi mwahalaa lilimo za ma 1900, licaziba nebafumani likalulo za kale hahulu za Mañolo A Sigerike a Septuagint zene liteñi mwa linako za Jesu. Mwa likalulo zeo, kufumaneha mwateñi libizo la Mulimu, leliñozwi ka litaku za Siheberu. Ka mukwa ocwalo, mwa linako za Jesu, libizo la Mulimu nelifumaneha mwa Mañolo anaakopisizwe mwa Sigerike. Kono mwa lilimo za ma 300 C.E, mwa miputo ya Sigerike ya Septuagint yetumile hahulu, yecwale ka Codex Vaticanus ni Codex Sinaiticus, nekusina libizo la Mulimu mwa libuka za Genese kuyo fita kwa Malaki (ili mone lifumanehanga mwa miputo ya kwa makalelo). Ka mukwa ocwalo, hakukomokisi kuli mwa litaba zenesilelelizwe kuzwa mwa linako zeo, libizo la Mulimu halifumanehi mwa Mañolo ebabiza batu kuli Testamente Yenca, kamba yona kalulo ya Bibele ya Mañolo A Sigerike.
Jesu naabulezi kuli: “Nitile ka libizo la Ndate.” Hape naakoñomekile kuli naaeza misebezi yahae ka ‘libizo la Ndatahe’
Mañolo A Sigerike A Sikreste abonisa kuli Jesu hañata naaitusisanga libizo la Mulimu mi naalizibahazanga ku babañwi. (Joani 17:6, 11, 12, 26) Jesu naabulezi kuli: “Nitile ka libizo la Ndate.” Hape naakoñomekile kuli naaeza misebezi yahae ka ‘libizo la Ndatahe.’—Joani 5:43; 10:25.
Bakeñisa kuli Mañolo A Sigerike A Sikreste naaekelizwe kwa Mañolo A Siheberu ka susumezo ya moya okenile, kusafumaneha kwa libizo la Jehova mwateñi ka sipundumukela nekubonisa kuli kunani mafosisa abile teñi. Ibato ba mwahalaa lilimo za baapositola, mulutiwa Jakobo naabulelezi baana-bahulu mwa Jerusalema kuli: “Simioni utalusize hande ka mo Mulimu naasikuluhezi lwapili ku ba macaba kuli aange ku bona batu bababizwa ka libizo lahae.” (Likezo 15:14) Jakobo naasike akona kubulela manzwi ao kambe mwa linako za baapositola nekusina bane baziba libizo la Mulimu kamba kuitusisa lona.
Libizo la Mulimu lifumaneha ka kupumela mwa Mañolo A Sigerike A Sikreste. Kwa Sinulo 19:1, 3, 4, 6, libizo la Mulimu lifumaneha mwa linzwi la “Halelujah.” Linzwi leo lizwa fa pulelo ya Siheberu yetalusa kuli “Mulumbeke Jah.” “Jah” ki kupumela libizo la Jehova. Mabizo amañata aitusisizwe mwa Mañolo A Sigerike A Sikreste azwa fa libizo la Mulimu. Mane litaba zeñwi libonisa kuli libizo la Jesu litalusa “Jehova ki Yena Yapilisa.”
Litaba za kwa makalelo zeneñozwi ki Majuda libonisa kuli Bakreste ba Majuda nebaitusisanga libizo la Mulimu mwa litaba zene bañola. Mwa litaba zeneñozwi za milao yenebulelwanga feela, zenefelizwe kuñolwa ibato ba ka 300 C.E., kuñozwi cwana ka za litaba zene bañozi Bakreste zenecisizwe la Sabata: “Batu bacisa mwa mulilo libuka za Bakutazi ni libuka za batu babaangiwa kuba Bakreste ba Majuda (minim). Mi balicisa hamoho ni Libizo la Mulimu lelifumaneha mwateñi.” Mwa litaba zeo hape kubulezwi za Muluti yabizwa Yosé wa Mugalilea, yanaapilile mwa lilimo za ma 100 C.E., yanaabulezi kuli fa mazazi amañwi mwa sunda, “mutu upazula mapepa fokuñozwi Libizo la Mulimu [zona litaba zene bañozi Bakreste] mi upata mapepa ao, ni kucisa asiyala.”
Licaziba babañwi ba Bibele balumela kuli mwendi libizo la Mulimu nelifumaneha mwa Mañolo A Sigerike A Sikreste anaangilwe mwa Mañolo A Siheberu. Buka yeñwi yetalusa litaba za Bibele (The Anchor Bible Dictionary) ibulela cwana mwatasaa tohonyana yeli “Litaku Zeyemela Libizo la Mulimu mwa Testamente Yenca”: Kunani bupaki bobubonisa kuli litaku zeene za Tetragrammaton, lona Libizo la Mulimu, la Yahweh, nelifumaneha mwa litaba zeñwi kamba mwa litaba kaufela za Testamente Yenca zenengilwe mwa Testamente Yakale ka nako yeiñolwa Testamente Yenca lwapili.” Caziba yabizwa George Howard ubulela kuli: “Bakeñisa kuli litaku zeyemela libizo la Mulimu nelisa ñozwi mwa Libibele za Sigerike [za Septuagint] ona Mañolo ene baitusisa mwa keleke kwa makalelo, kwaswanela kulumela kuli bañoli ba Testamente Yenca hane bañola litaba za mwa Mañolo, nebasiile litaku zeyemela libizo la Mulimu mwa Bibele.”
Batoloki ba Bibele babazibahala baitusisize libizo la Mulimu mwa Mañolo A Sigerike A Sikreste. Babañwi ba batoloki bao nebaezize cwalo lilimo-limo pili Bibele ya New World Translation isika hatiswa kale. Ki a mabizo a batoloki bao ni Libibele zene batolokile: Literal Translation of the New Testament . . . From the Text of the Vatican Manuscript, yenetolokilwe ki Herman Heinfetter (1863); The Emphatic Diaglott, yenetolokilwe ki Benjamin Wilson (1864); The Epistles of Paul in Modern English, yenetolokilwe ki George Barker Stevens (1898); St. Paul’s Epistle to the Romans, yenetolokilwe ki W. G. Rutherford (1900); The New Testament Letters, yenetolokilwe ki J.W.C. Wand, Bishopu wa Kwa London (1946). Hape mwa Bibele ya kwa Spain yenetolokilwe kwa makalelo a lilimo za ma 1900, mutoloki yabizwa Pablo Besson naaitusisize libizo la “Jehová” kwa Luka 2:15 ni kwa Juda 14, mi mwa litaluso ze kwatasi zefitelela 100 zefumaneha mwa Bibele yanaatolokile, ubonisa kuli libizo la Mulimu liswanela kuba lene liitusisizwe. Libibele zeo lisika tolokiwa kale, Libibele za Siheberu zenetolokilwe kuzwa mwa Mañolo A Sigerike A Sikreste kukala mwa lilimo za ma 1500 kuya cwalo kwapili, neliitusisize litaku zeene zeyemela libizo la Mulimu mwa litimana zeñata. Mwa puo ya Sijelemani feela, kunani Libibele ze 11 zeitusisa libizo la “Jehovah” (kamba muñolelo wa Siheberu wa “Yahweh”) mwa Mañolo A Sigerike A Sikreste, mi batoloki babane babeile libizo leo mwa tukubo hamulaho wa linzwi la “Mulena.” Mwa Libibele za Sijelemani zefitelela 70, libizo la Mulimu liñozwi mwa litaluso ze kwatasi kamba mwa litaluso feela zeñwi.
Libizo la Mulimu kwa Likezo 2:34 mwa Bibele ya The Emphatic Diaglott, yenetolokilwe ki Benjamin Wilson (1864)
Mwa Libibele zetolokilwe mwa lipuo zefitelela 100, libizo la Mulimu lafumaneha mwa Mañolo A Sigerike A Sikreste. Mwa Libibele zeñata za lipuo za mwa Africa, America, Asia, Europe, ni mwa lioli za Pacific, kuitusisizwe hahulu libizo la Mulimu. (Mubone mukoloko fa likepe 1742 ni 1743.) Batoloki ba Libibele zeo nebaikatulezi kuitusisa libizo la Mulimu ka mabaka aswana ni abulezwi kwamulaho. Zeñwi za Libibele zeo za Mañolo A Sigerike A Sikreste, lihatisizwe mwa lilimo za cwanoñu fa, inge cwalo Bibele ya Rotuman Bible (1999), yeitusisa libizo la “Jihova” ha 51 mwa litimana ze 48, ni Bibele ya Batak (Toba) (1989) ya kwa Indonesia, yeitusisa libizo la “Jahowa” ha 110.
Libizo la Mulimu kwa Mareka 12:29, 30 mwa Bibele ya puo ya kwa Hawaii yenetolokilwe ka 1816
Kaniti luli, kwaswanela luli kukutiseza libizo la Mulimu, lona la Jehova, mwa Mañolo A Sigerike A Sikreste. Mi ki mona mobaezelize ni batoloki ba Bibele ya New World Translation. Batoloki bao bakuteka hahulu libizo la Mulimu mi habalati kuzwisa taba ifi kamba ifi yene iñozwi mwa litaba za kwa makalelo.—Sinulo 22:18, 19.