Mokutezi Kuli Lube ni Bibele

Manzwi ao ki a niti, nihaike kuli hakuna miputo ya Bibele ya kwa makalelo ya Mañolo A Siheberu ni A Siaramia kamba ya Mañolo A Sigerike A Sikreste yesali teñi ni kacenu. Ka mukwa ocwalo, lukona kuikolwisa cwañi kuli litaba zefumaneha mwa Bibele kacenu zaswana ni zeneli mwa litaba za makalelo zeneñozwi ka kususumezwa ki moya wa Mulimu?

Ka za Mañolo A Siheberu, lwakona kuikolwisa cwalo kabakala muezezo wa kwaikale wanaatomile Mulimu, yena yanaabulezi kuli mañolo a Bibele aswanela kukopiswanga.b Ka mutala, Jehova naalaezi malena ba Isilaele kuli baiñolele Mulao mwa buka. (Deuteronoma 17:18) Hape Mulimu naafile Malivi musebezi wa kusileleza Mulao ni kuuluta sicaba. (Deuteronoma 31:26; Nehemia 8:7) Majuda hase bazwile kwa buhapiwa bwa kwa Babilona, kwaba ni sikwata sa bakopisi, kamba bañoli ba Mulao. (Ezira 7:6, litaluso ze kwatasi) Hamulaho wa nako, bañoli bao bañola libuka zeñata zene bakopisize kwa libuka ze 39 za Mañolo A Siheberu.

Bañoli ba Mulao nebakopisize libuka za mwa Bibele ka tokomelo, ili mwa lilimo zeñata-ñata. Ka linako zeshutana-shutana mwahalaa lilimo za ma 500 kuisa 1500 C.E., sikwata sa bañoli ba Majuda sesizibahala sina Masorete, nesiezize musebezi wo wa kukopisa libuka za mwa Bibele. Muputo wakale hahulu one ukopisizwe ki bo Masorete ki obizwa Leningrad Codex, ili one uñozwi mwahalaa lilimo za ma 1008 ni 1009 C.E. Kono fahalaa lilimo za ma 1900, miputo ya litaba za Bibele yebato ba 220 kamba likalulo zayona nelifumanwi hamoho ni Miputo ya Kwa Liwate Lelishwile. Miputo ya litaba za Bibele yeo neli yakale hahulu, neiezizwe lilimo zefitelela 1000 pili muputo wa Leningrad Codex usikaezwa kale. Kubapanya litaba ze mwa Miputo ya Kwa Liwate Lelishwile ni ze mwa muputo wa Leningrad Codex kubonisa sisupo sa butokwa se: Nihaike kuli Miputo ya Kwa Liwate Lelishwile neiinani litaba zeshutana hanyinyani kwa muñolelo ni za mwa muputo wa Leningrad Codex, litaba zeo halicinci lushango lwa Bibele.

Ku cwañi ka za libuka ze 27 za mwa Mañolo A Sigerike A Sikreste? Libuka zeo neliñozwi lwapili ki baapositola babañwi ba Jesu Kreste ni balutiwa basikai ba mwa linako za baapositola. Ka kulatelela musebezi wa bañoli ba Majuda, Bakreste ba mwa linako za baapositola nebakopisize libuka zeo. (Makolose 4:16) Nihaike kuli Diocletian Mubusi wa Roma ni babañwi nebalikile kusinya libuka kaufela za Bakreste ba kwa makalelo, kusanani miputo ya kwaikale yemiñata hahulu kamba likalulo zayona zesilelelizwe kuto fita ni mwa linako zaluna.

Libuka za Bakreste ni zona nelitolokilwe mwa lipuo zeñwi. Kwa Libibele zenetolokilwe kwa makalelo mwa lipuo zeñwi, kunani zenetolokilwe mwa lipuo za kwakale zecwale ka Siamenia, Sikopitiki, Sietopia, Sijojia, Silatini, ni Sisiriaki.

Haki miputo kaufela ya kwakale ya Bibele yenani manzwi aswana. Cwale lukona kuziba cwañi litaba zeneñozwi mwa Mañolo a kwa makalelo?

Taba yeo ikona kubapanywa ku muluti yabulelela baituti ba 100 kuli bakopise kauhanyo iliñwi mwa buka. Kauhanyo yeo niha ikalateha hasamulaho, litaba zeñozwi mwateñi lisakona kuzibahala ka kubapanya likauhanyo ze 100 zenekopisizwe. Nihaike kuli muituti yomuñwi ni yomuñwi wakona kueza mafosisa, kutaata hahulu kuli baituti bao kaufela baeze mafosisa aswana. Ka mukwa oswana, licaziba hababapanya likalulo zeñata za miputo ni libuka za mwa Bibele zeneñozwi kwaikale, bakona kufumana mafosisa enebaezize bakopisi ni kulemuha manzwi anaali mwa miputo ya kwa makalelo.

Lukona kuikolwisa cwañi kuli mihupulo yeneñozwi mwa Mañolo a Bibele a kwa makalelo itolokilwe hande? Caziba yabizwa William H. Green naabulezi cwana ka za litaba zefumaneha mwa Mañolo A Siheberu: “Lwakona kubulela hande ka buikolwiso kuli hakuna litaba zeñwi za kwamulaho zetolokilwe ka kunepahala hahulu cwalo.” Caziba wa litaba za Bibele yabizwa F. F. Bruce hanaañozi ka za Mañolo A Sigerike A Sikreste, ona ebabiza babañata kuli ki Testamente Yenca, naaize: “Bupaki bwa kuli litaba ze mwa Testamente Yenca linepahalile ki bo butuna hahulu kufita bupaki bwa litaba zeñozwi ki bañoli ba Magerike, mi litaba zefumaneha mwateñi ki za niti mi halikoni kukakanyiwa.” Hape naaize: “Kambe litaba zeñozwi mwa Testamente Yenca neli litaba za batu zebeilwe hamoho, babañata nebaka anga kuli litaba zeo ki za niti mi hakuna mutu yanaaka likakanya.”

Mañolo A Siheberu: Bibele ya Sikuwa ya Mañolo A Siheberu [New World Translation of the Hebrew Scriptures (1953-1960)] neitolokilwe kuzwa fa litaba ze mwa muputo wa Biblia Hebraica, one utolokilwe ki Rudolf Kittel. Kuzwa ka yona nako yeo, mwa Libibele zehatisizwe sinca za Mañolo A Siheberu zecwale ka Biblia Hebraica Stuttgartensia ni Biblia Hebraica Quinta, kuekelizwe litaba zefumanwi cwanoñu fa mwa Miputo ya Kwa Liwate Lelishwile ni mwa miputo yemiñwi ya kwaikale. Lipatisiso zebaezize licaziba bao, litahisize kuli kuekezwe litaba zeñwi mwa muputo wa Leningrad Codex hamoho cwalo ni litaba ze kwatasi mokuitusisizwe manzwi a mwa libuka zeñwi, zecwale ka Samaritan Pentateuch, Miputo ya Kwa Liwate Lelishwile, Septuagint ya Sigerike, Aramaic Targums, Latin Vulgate, ni Syriac Peshitta. Muputo wa Biblia Hebraica Stuttgartensia ni wa Biblia Hebraica Quinta neliitusisizwe hane kutolokiwa Bibele ya Sikuwa ya New World Translation.

Mañolo A Sigerike: Kwa mafelelezo a lilimo za ma 1800, caziba B. F. Westcott ni caziba F.J.A. Hort, nebabapanyanga litaba ze mwa miputo ya Bibele yeneli teñi ni likalulo zayona hane balukisa litaba zapili za Mañolo A Sigerike, ili litaba zene baanga kuli neliswana hahulu ni litaba zenefumaneha mwa litaba za kwa makalelo. Mwahalaa lilimo za ma 1900, ba Katengo ka Bibele ya Toloko ya Lifasi Lelinca nebaitusisize litaba zapili zeo za Sigerike hane batoloka Bibele ya Sikuwa. Litaba zeñwi zeneñozwi fa kuma za kwa makalelo, zeengiwa kuli ki za mwa lilimo za ma 100 C.E ni 200 C.E ni zona neliitusisizwe. Kuzwa ka yona nako yeo, sekufumanehile litaba zeñata zeñozwi fa kuma. Mi hape mwa litaba za kwa makalelo za Sigerike zecwale ka zeneñozwi ki Nestle ni Aland ni ba katengo ka United Bible Societies ni mona sekufumaneha litaba zebafumani licaziba cwanoñu fa. Litaba zeñwi zefumanwi mwa lipatisiso zeo liitusisizwe mwa Bibele ye.

Ka kuya ka litaba zeo za mwa miputo ya kwa makalelo, kulemuhilwe kuli litimana zeñwi ze mwa Mañolo A Sigerike A Sikreste zefumaneha mwa Libibele zeñwi zakale zecwale ka Bibele ya King James Version, neliekelizwe ki bakopisi bane bapilile hasamulaho mi nelisi kalulo ya Mañolo añozwi ka kususumezwa ki moya wa Mulimu. Kono bakeñisa kuli mukauhanyezo wa litimana obatwaezi batu mwa Libibele nese utomilwe kale mwa lilimo za ma 1500, kutuliwa kwa litimana zeo cwale kutahisa kuli mwa Libibele zeñata kube ni litimana zesina manzwi. Litimana zeo ki Mateu 17:21; 18:11; 23:14; Mareka 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Luka 17:36; 23:17; Joani 5:4; Likezo 8:37; 15:34; 24:7; 28:29; ni Maroma 16:24. Mwa Bibele ye, fa litimana zetulilwe zeo kunani litaluso ze kwatasi.

Haili ka za mafelelezo amatelele afumaneha kwa Mareka 16 (litimana 9 kuisa 20), mafelelezo amakuswani a kwa Mareka 16, ni manzwi a kwa Joani 7:53–8:11, kubonahala kuli litimana zeo kaufela nelisiyo mwa miputo ya kwa makalelo. Ka mukwa ocwalo, litimana zeo zeingiwa kuli haki za niti halisika beiwa mwa Bibele ye.c

Mubulelelo wa litaba zeñwi ucincizwe kulumelelana ni litaba zebafumani licaziba ili zebonisa litaba za niti zeneñozwi kwa makalelo. Ka mutala, mwa miputo yemiñwi, Mateu 7:13 ibala kuli: “Mukene mwa munyako okumbani, kakuli munyako oya kwa sinyeho uatami mi ni nzila yeya kwateñi ki yetuna.” Mwa litoloko za kwamulaho za Bibele ya Sikuwa ya Toloko ya Lifasi Lelinca, linzwi la “munyako” nelifumaneha feela hañwi mwa timana yeo. Kono hamulaho wa kufumana bupaki mwa miputo ya kwa makalelo, kwalemuhiwa kuli linzwi la “munyako” nelifumaneha habeli mwa timana yeo. Ka mukwa ocwalo, linzwi leo libeilwe mwa Bibele ye. Hape kunani litimana zeñwi zebolosozwi ka nzila yeswana. Kono licinceho zeo ki zenyinyani, mi halicinci taluso ya lushango lo lu mwa Linzwi la Mulimu.