Shapita wa Dikumi ne Bubidi

Wakankamikwa na Mukendi Utamba Kudi Leza

 1. Danyele wāeselwe muswelo’ka pangala pa mutyima waādi utele bininge ku kufikidila kwa mpango ya Yehova?

KUTA mutyima bininge kwa Danyele ku kufikidila kwa mpango ya Yehova kwāmupadīlwe mpalo mivule. Wāpebwa bupolofeto bwa kasha bwa mayenga 70 butala pa kitatyi kya kumweka kwa Meshiasa. Danyele wāeselwe kadi dyese dikwabo dya kumona ba kikōkeji bāshele ku muzo wabo bajokela mu ntanda yabo, mu 537 K.K.K., dya ku mfulo kwa “mwaka umbajinji wa Kilusa mulopwe wa Peleshia.”—Ezela 1:1-4.

2, 3. Mwanda waka Danyele kājokelepo mu ntanda ya Yuda pamo na Bayuda bāshele’ko?

² Danyele kādipo mu boba bājokēle mu ntanda ya Yuda. Padi lwendo lwādi ke lumukomene mwanda wa bununu. Nansha byobyādi nabya, Leza wādi ukimusakila engile mingilo mikwabo mu Babiloni. Myaka ibidi yāpita’po. Kupwa, nsekununi itulombola’mba: “Mu mwaka wa busatu wa Shilusa, mulopwe wa Peleshia, mwanda wasokwelwa kudi Danyele, wa dijina dya bu-Beleteshazale; ino kintu i kya binebine, ke bulwi bukatampe kadi; nandi waivwanija kino kintu kino’ki, wādi ne kwivwanija kwa kimonwa’kya.”—Danyele 10:1.

³ “Mwaka wa busatu wa Shilusa” wādi wa kufikila pa mwaka wa 536/535 K.K.K. Papo ke papite myaka 80 ne musubu tamba Danyele uselelwa mu Babiloni pamo na ba ku musuku wa bulopwe ne bankasampe ba ku bamfumu ba Yuda. (Danyele 1:3) Wivwane Danyele wādi ke mupite pa myaka dikumi paāfikile dibajinji mu Babiloni, nankyo pano wādi na kintu kya myaka 100. Bine, kano i katelelo kabinebine ka mingilo ya kikōkeji yaāingile!

 4. Nansha Danyele byaādi ke mununu, ino i mwingilo’ka mukatampe waādi wa kwingila mu mingilo ya Yehova?

⁴ Nansha Danyele byaādi ke mununu, inoko kālekelepo kwingila mingilo ya Yehova. Leza wādi ukidi na musapu wa bupolofeto wa kweleja lubila kupityila kwadi, musapu wādi na nshintulwilo mikatampe. Buno bupolofeto bwādi bwa kufika’nka ne mu bino byetu bitatyi, ne kupita’po. Yehova pa kuteakanya Danyele ku uno mwingilo mukwabo, wāikele bidi kumulongela biyampe bya kumukwasha, bya kumuningisha mwa kwingidila’ye mingilo yādi imutengele kumeso.

KYĀLENGEJE KUZUMBAZUMBA KWA MUTYIMA

 5. I nsango’ka imweka bu yādi izumbijazumbija Danyele mutyima?

⁵ Danyele, nansha byākaikelepo kujokela mu ntanda ya Yuda na Bayuda bāshele’ko, inoko wādi utele mutyima bininge ku bintu byādi bilongeka mu ntanda yabo miswedibwe. Wādi uyukila ku nsango yādi imufikila, amba bintu byonso kebidipo senene. Madabahu ādi ke mashimikululwe ne kyalwilo kya tempelo ke kyalwe mu Yelusalema. (Ezela, shapita 3) Ino mizo ya kubwipi yādi ilwa na ino mpango ya lūbakululo, ikutyila Bayuda bajokēle mwabo nkuku imbi. (Ezela 4:1-5) I bine, Danyele kādipo mwa kubudilwa kuzumbijazumbija mutyima pa bintu bivule nabya.

 6. Mwanda waka ngikadilo ya mu Yelusalema yāvutakenye Danyele ñeni?

⁶ Danyele wādi mupotolole bupolofeto bwa Yelemia. (Danyele 9:2) Muyuke amba kubakululwa kwa tempelo mu Yelusalema ne kujokejibwa kwa mutōtelo wabine i bintu bikwatañene na mpango ya Yehova itala pa bantu Bandi, ne amba bino byonso bifwaninwe kubadikidila kumweka kwa Meshiasa wālailwe. I bine, Danyele wāpelwe madyese makata pa kutambula bupolofeto bwa “mayenga makumi asamba-abidi” kudi Yehova. Wāyukila’ko amba Meshiasa ukāya kupwa kwa “mayenga” 69 kupwa kwa kulupuka kwa kinenwa kya kulubula ne kūbakulula Yelusalema. (Danyele 9:24-27) Inoko, pano powayuka amba Yelusalema wākidi masala, lūbako lwa tempelo koku kupwa mpika, usa kupēlelwa kuyuka mwanda waka Danyele wāfityilwe, wāpungila ne kuzoza mu bidyoma.

 7. Danyele wālongele bika mu bula bwa mayenga asatu?

⁷ “Mu oa mafuku ami Danyele nādi mu madilo mayenga asatu matuntulu,” yo mānga inena. “Nkyadilepo bidībwa biyampe, nansha mwita, nansha vinyu kutwela’byo mu kyakanwa kyami mpika, nansha kwishinga ami mwine māni, nansha patyetye, poso’nka mayenga asatu matuntulu ne byo afikidile.” (Danyele 10:2, 3) “Mayenga asatu matuntulu,” ko kunena amba mafuku 21 a madilo ne kujikilwa na nzala ādi mafuku mavule kashā. Mobimwekela āpwile mu “difuku dya makumi abidi ne aná dya kweji umbajinji.” (Danyele 10:4) Nanshi kyaba kyāijije kijila nzala kya Danyele kyāfikile ne mu Pashika, wādi usobwa mu difuku dya 14 Nisane, kweji umbajinji, palonda masobo a mikate yambulwa kiyujo a mafuku asamba-abidi.

 8. I kyaba’ka kya kunyuma kyākimbile Danyele bwendeji bwa Yehova, ne byāikala namani?

⁸ Danyele wādi kala ke mufikilwe na kintu kya uno muswelo. Penepa, wāikele kuvutakanibwa ñeni pa mwanda utala kufikidila kwa bupolofeto bwa Yehova bwa myaka 70 ya kusalwa kwa Yelusalema. Lelo Danyele wālongele’po bika? “Naela mpala yami kudi Mfumwetu Leza,” ye Danyele wādi unena, “kukimba pa lulombelo, ne kwisasa, ne na kushikilwa na nzala, ne nkōlwa, ne buto.” Yehova wālondolwele milombelo ya Danyele na kumutumina mwikeulu Ngabudyele na musapu wāmukankamikile mpata. (Danyele 9:3, 21, 22) Lelo ne pano napo Yehova wādi wa kukankamika monka Danyele?

KIMONWA KILENGEJA MOYO

9, 10. (a) I kwepi kwādi Danyele paāmwene kimonwa? (b) Lombola mwādi mwikadile byāmwene Danyele mu kimonwa.

⁹ Danyele kāfwijibwepo bumvu. Ukitulombola bisa kulongeka, amba: “Byo nādi pa lubungo lwa munonga mukatampe’wa, ke Hidekela kadi, natulula meso ami na’mba ntale, ino talangapo bidi, ne muntu uvwele mbwija wa bukonge mu kifuka kyandi kiningijibwe ne nsahabu itōka to-o ya Ufaze.” (Danyele 10:4, 5) Hidekela i munonga umo wa mu minonga iná yādi isuluka mu budimi bwa Edena. (Ngalwilo 2:10-14) Mu Kipeleshia kya kala, Hidekela wādi uyukene bu Tigra, kutambile dijina dya mu Kingidiki Tigele. Ntanda idi pa bukata bwa Tigele ne Ufalete itelwanga bu Mesopotemya, ko kunena amba “Ntanda ya pa Bukata bwa Minonga.” Kino kibingija amba pāmwene Danyele kino kimonwa, wādi ukidi monka mu ntanda ya Babiloni, nansha byaādi padi kakidipo mu kibundi kya Babiloni.

¹⁰ Bine i kimonwa kya kashā kyāmwene Danyele! Kunena kuyampe, paātundwile meso, kāmwenepo muntu udi bwa bantu bonso. Danyele wālombolwele muswelo ungi wādi muntu’wa, amba: “Mubidi wandi nao wādi’nka bwa kidisale, ne mpala yandi’nka bwa kumweka kwa mapeni, ne meso andi pamo’nka bwa mimbi ya mudilo, ne maboko andi ne binyantyilo byandi’nka bwa mukuba mukundulwe pa kumweka’byo, ne diwi dya binenwa byandi’nka bwa diwi dya kibumbo.”—Danyele 10:6.

11. Kimonwa kyātengele namani Danyele ne bantu bādi nandi?

¹¹ Nansha kimonwa byokyādi kikelema, Danyele unena amba “bantu bo nādi nabo kebamwenepo kimonwa’kya.” Ino pa buluji bwampikwa kuyukana, “luzakalo lukatampe lwebakwata, penepo banyema kukefya abo bene.” Nanshi, Danyele wāshele kasuku kandi pa lubungo lwa munonga. Kumona “kino kimonwa kikatampe” kwāmulemenene bininge, kanena’mba: “Bukomo bwambulwa, kilungi kyami kyaalamuka bingi bingi’tu, najimija bunkanka bonso bwami.”—Danyele 10:7, 8.

12, 13. I bika bilombola (a) mbwija ya mukendi? (b) kumweka kwandi?

¹² Tutadijei biyampe mwādi mwikadile uno mukendi utulumukwa wākwatyije Danyele moyo. Wādi “uvwele mbwija wa bukonge mu kifuka kyandi kiningijibwe ne nsahabu itōka to-o ya Ufaze.” Mu Isalela wa kala, kabāla, efoda ne lukuka lwa kitobo mukatampe, pamo ne bivwalwa bya babitobo bakwabo, byādi bipungwa na bukonge bunekena bujinge, kadi bilumbilwe na nsahabu. (Divilu 28:4-8; 39:27-29) Nanshi mbwija ya mukendi ilombola buujila ne bulēmantu bwa mwingilo wandi.

¹³ Danyele wāzakajibwe kadi ne na mumwekelo wa mukendi—mikejima ya umbidi wandi ukelema, kukwijima kusaba meso kwa mpala yandi yeñenya, ne bukomo bwa meso andi a lubimbi, ne kujimuka kwa maboko ne binyantyilo byandi bya bukomo. Ne diwi dyandi dya lupusa nadyo’nka dyādi dilengeja moyo. Byonso bino bilombola amba kādipo muntu bitupu. Uno “muntu uvwele mbwija wa bukonge” ke ungipo; i mwikeulu wa ludingo lwa peulu, wingilanga mukola mwa bene mwa Yehova mwalupukile na musapu.a

“MUNTU MUSWIBWE NAKAMPATA” WAKANKAMIKWA

14. Danyele wādi usakilwa bukwashi’ka mwa kutambwila musapu wa mwikeulu?

¹⁴ Musapu udi na mwikeulu wa Yehova wa kusapwila Danyele i ulēma, kadi mukutakane. Kumeso kwa Danyele kutambula’o, wādi ufwaninwe bidi kusengwa ku njia ne bulanda bwaādi nabo. Mobimwekela mwikeulu i muyuke kino, o mwanda wākweshe Danyele, wāmukankamika ne kumukankamika. Tulondei lusango lwa Danyele mwine lwa byāmufikile.

15. Mwikeulu wālongele bika bya kukwasha Danyele?

¹⁵ “Po naivwana ami diwi dya binenwa byandi, penepo nādi ke ndi mupone kala mu tulo tukatampe buku! pa mpala yami, ne mpala yami panshi.” Mobimwekela, i moyo ne luzakalo byo byālengeje Danyele apone mu kipembeleji kya tulo. Mwikeulu wālonga’po kika kya kumukwasha? “Talangapo bidi,” ye Danyele wādi unena, “dikasa dyauntenga dyañimika pa manwi ami ne pa bikasala bya makasa ami.” Kupwa, mwikeulu wākankamika mupolofeto na bino bishima amba: “A Danyele, abe muntu muswibwe nakampata, ivwanija binenwa byo nesamba kodi, imana bwimwa; mwanda i kudi abe ko natumwa pano.” Kuno kuboko kwa kukwasha ne binenwa bya kusenga byākomeje Danyele. ‘Wāimana bwimwa,’ nansha byaādi ‘utetema’tu.’—Danyele 10:9-11.

16. (a) I kika kinenenwa amba Yehova ulondololanga bukidibukidi milombelo ya bengidi bandi? (b) Mwanda waka mwikeulu wāijije pa kwiya kukwasha Danyele? (Tweja’mo ne kapango.) (c) Mwikeulu wāile kusapwila Danyele musapu’ka?

¹⁶ Mwikeulu wāsabidila mwanda patōka amba kyaidile nakampata i kukomeja Danyele. “Kokakwatwa moyo Danyele,” ye mwikeulu wādi unena, “mwanda kushilwila ku difuku dibajinji’dya ubaté mutyima, kwivwanija ne kwiubija abe mwine kumeso a Leza obe, binenwa byobe bibaivwanwa; ami naīla mwanda wa binenwa byobe’bya.” Kupwa mwikeulu wāmushintulwila kine kyaāijije. Amba: “Ino’nka mfumu wa bulopwe bwa Peleshia wañimanina mafuku makumi abidi ne dimo; ino i-i! Mikaele, umo wa bamfumu bakatakata, waiya kunkwasha; kabidi naikele konka pamo na balopwe ba Peleshia.” Na bukwashi bwa Mikaele, mwikeulu wāmona bukomo bwa kwingila mwingilo wāmupelwe, ko kwiya wāiya kudi Danyele na uno musapu wa kampeja-bukidi, amba: “Pano namino naiya kukwivwanijija kyokya kikafikila bantu bobe mu mafuku mangimangi.”—Danyele 10:12-14.

17, 18. Danyele wākwashibwe namani musunsa wa bubidi, ne buno bukwashi bwāmupele bukomo bwa kulonga bika?

¹⁷ Bimweka amba bintu byāivwene Danyele byāikele kumutenga muswelo ungi, pa kyaba kya kwikala na kyaka kya kutengela kwivwana uno musapu usangaja. Mānga inena’mba: “Byobiya byēsamba nami mungya bino binenwa bino natadīja mpala yami dya panshi naikala talala nya-a!” Ino mwikeulu mukendi wākidi na bukwashi bwa buswe—musunsa wa bubidi. Danyele kānena’mba: “Talapo bidi, umo wifwene ne mwikadilo wa bāna ba bantu watenga ku milomo yami; penepo naasama kyakanwa kyami, nesamba.”b—Danyele 10:15, 16a.

¹⁸ Danyele wākomejibwe pāmutengele mwikeulu ku milomo yandi. (Dingakanya na Isaya 6:7.) Wāalujibwa bukomo bwandi bwa kunena, wāmona buninge bwa kushintulwila mwikeulu mukendi bikoleja byaādi wikonda nabyo. Amba: “A Mfumwami, pa mwanda wa kimonwa kibankwatyija moyo, ne kwikala ne bukomo mpika. Le i namani mwingidi wa Mfumwami uno’u ukōkeja kwisamba na Mfumwami, a? mwanda ami nami kadi, ponka na ponka kebwashelepo bukomo mudi ami, nansha mwami mwine mutupu [umpu]ya.”—Danyele 10:16b, 17.

19. Danyele wākwashibwe namani musunsa wa busatu, ne byāfula namani?

¹⁹ Danyele kādipo utompola nansha kukimba kwibingija. Wādi ukimba’tu kushintulula ngikadilo yaādi’mo, mwikeulu nandi wāitabija kunena kwandi. O mwanda Danyele wākwashibwe musunsa wa busatu na mwikeulu mukendi. “Kadi kwantenga monka umo wifwene’nka bwa kumweka kwa muntu, nandi wankomeja,” uno ye mupolofeto wādi unena. Pa kokwa kumutenga kwāmupele bukomo, mukendi wāmulondeja’po bino binenwa bisenga, amba: “A muntu muswebwe nakampata, kokakwatwapo moyo, ndoe ikale kodi; wikale mukomo, eyo, ikala mukomo.” Kokwa kutengwa na buswe ne bino binenwa byūbaka bimweka bu byo abyo’tu byādi bisakilwa Danyele pantu’pa. Byāfula namani? Danyele wānena’mba: “Penepo pesamba nami nabya ne kukoma nakomejibwa, na’mba: Mfumwami besambe bidi, mwanda ubankomeja.” Danyele papo wādi ke mwilumbile, katengele’nka kupebwa mwingilo mukwabo mukomo.—Danyele 10:18, 19.

20. I kika kinenenwa amba pantu’pa pādi palomba kupa mwikeulu mukendi bukomo mwa kukengidila’ye mwingilo wāmupelwe?

²⁰ Mwikeulu, wākomeje Danyele wēaluja mu ñeni ne mu ngitu, wāshilula monka kumulombola kiīlo kine. Amba: “Lelo uyukile kyo naīla kodi’ni, a? ino pano nkajoka kulwa na mfumu wa Peleshia; penepo ami po nkatamba, i-i! mfumu wa Ngidiki ukāya. Ino nkakusapwila kyokya kilembelwe mu bilembelo, mukanda wa binebine; kabidi kekudipo nansha umo unkankamika pa bino’bi, poso’nka Mikaele mfumu wenu.”—Danyele 10:20, 21.

21, 22. (a) I ñeni’ka yotukokeja kuboila ku byāfikile Danyele pa mwanda utala muswelo wikalanga Yehova na bengidi bandi? (b) Danyele wākomejibwe amba alonge bika?

²¹ Bine, Yehova i wa buswe, muyuke kulangilañana! Ulongelanga nyeke biyampe bengidi bandi mungya bukomo bwabo ne mikalo yabo. Pamo, wibapanga mingilo mungya mwayukile amba babwanya kwingila’yo, nansha byobakokeja kulanga kyaba kimo amba i mikomo. Pakwabo, usakanga kwibateja mwa kwibapela byobya bibwanya kwibakwasha bamone kwingila mingilo yobapelwe. Nanshi twiulei nyeke Tata wetu wa mūlu Yehova na kukankamika na buswe ne kukomeja batōtyi netu.—Bahebelu 10:24.

²² Musapu usenga wa mwikeulu wākankamikile Danyele bininge. Nansha byaādi ke mununu, wākomejibwe, wēteakanya mwa kutambwila’ko bupolofeto bukwabo bwa kamweno kotudi ne mwa kusonekela’bo.

[Kunshi kwa dyani]

LELO UBAJINGULULA BIKA?

• Mwanda waka mwikeulu wāijije pa kwiya kukwasha Danyele mu 536/535 K.K.K.?

• Le mbwija ne mumwekelo wa mwikeulu mukendi wa Leza bilombola bika pa aye mwine?

• I bukwashi’ka bwādi busakilwa Danyele, ne i muswelo’ka wāmukweshe’bo mwikeulu misunsa isatu?

• I musapu’ka obāile kusapwila Danyele kudi mwikeulu?

[Kapango pa paje 204, 205]

I Bamwikeulu Balami’ni Nansha I Bademona Bendeji?

TUKOKEJA kuboila ñeni mivule ku binena mukanda wa Danyele pa bamwikeulu. Witulombola mwingilo obengila mu kufikidija kinenwa kya Yehova ne bukomo bobalonga bwa kwingila mingilo ibapebwa.

Mwikeulu wa Leza wānene amba aye pa kwiya kwisamba na Danyele, wākadilwe na “mfumu wa bulopwe bwa Peleshia.” Pa kupwa kulwa nandi mafuku 21, mwikeulu mukendi wābwenye kusomboloka’nka na bukwashi bwa “Mikaele, umo wa bamfumu bakatakata.” Mwikeulu wānene kadi amba pa kujoka wādi usa kukalwa monka na uno walwana, ubwanya kwikala “mfumu wa Ngidiki.” (Danyele 10:13, 20) Bine, uno i mwingilo mukomo, nansha ke kudi mwikeulu kwine! Lelo boba bamfumu ba Peleshia ne Ngidiki i bāni?

Dibajinji bidi, tuyukei amba uno Mikaele wātelelwe bu “umo wa bamfumu bakatakata,” “mfumu wenu.” Kupwa wātelwa ne bu “mfumu mukatakata’wa wimanine bāna ba bantu” ba ku muzo wa Danyele. (Danyele 10:21; 12:1) Kino kilombola amba Mikaele i enka yewa mwikeulu wātongelwe na Leza bu wa kuludika bene Isalela mu ntanda mutuputupu.—Divilu 23:20-23; 32:34; 33:2.

Kunena kwa Yude mwanā-bwanga kubingija uno mwanda, amba ‘Mikaele, mwikeulu mukatampe mwine, wālwile na Dyabola, bēpatanya pa lufu lwa Mosesa.’ (Yude 9) Kitenta, bukomo ne lupusa byo bikadije Mikaele bu “mwikeulu mukatampe mwine,” ko kunena amba “mwikeulu mfumu,” nansha “mwikeulu mwine mukata.” Nanshi kino kitenta kizunzulwe kekikokejapo kutelelwa muntu ungi, i kya Yesu Kidishitu, Mwanā Leza, kumeso ne kunyuma kwa būmi bwandi bwa pano panshi.—1 Tesalonika 4:16; Kusokwelwa 12:7-9.

Lelo kino kishintulula amba Yehova ubikikile bamwikeulu pa mizo, kifwa Peleshia ne Ngidiki, bu ba kwiiludika mu yayo myanda? Ivwana, Yesu Kidishitu, Mwanā Leza, wānene patōkelela amba: ‘Mfumwandya ino ntanda . . . kadipo na kalupusa nansha kamo pondi.’ Ne amba: ‘Bwami bulopwe ke bwa ino ntandapo.’ (Yoano 14:30; 18:36) Mutumibwa Yoano wānene amba “ntanda yonsololo ilēle mu bukomo bwa umbi.” (1 Yoano 5:19, NW) I kimweke patōka amba mizo ya ntanda keyādipo ne keidipo munshi mwa bwendeji nansha bubikadi bwa Leza nansha Kidishitu. Yehova, nansha byalekele “bakatampe balupusa” amba bekale’ko, bendeje myanda ya imbikalo ya ntanda, ino katongelepo bamwikeulu bandi amba beiludike. (Loma 13:1-7) “Bamfumu” nansha “balopwe” bo-bonso beibikadile babikikwanga’nka na ‘Mfumwandya ino ntanda,’ Satana Dyabola. Bo abo bademona bendeji, ke bamwikeulu balamipo, mhm. Nanshi kudi bibumbo byakubulwa kumweka bya bademona, “bamfumu,” bifyeme kunyuma kwa baludiki bamonwa na meso, ne malwi elwa mizo adi na bavule bekujije’mo, ke’nkapo bantu bitupu.

[Kifwatulo pa dyani dituntulu pa paje 199]

[Kifwatulo pa dyani dituntulu pa paje 207]