“Kitatyi kya ndoe” kibafwena pabwipi!
“Bintu byonsololo’tu bidi ne [kitatyi kitungwe], . . . kitatyi kya bulwi, ne kitatyi kya ndoe.”—MUSAPUDI 3:1, 8.
BANTU bavule babilanga ndoe, i bine badi na bubinga. Mwanda ino myaka tutwa 20 ke myakapo ya ndoe pamo bwa myaka ya kala. I bipwe ne bunwa, mu yoya myaka amo mo kemwādi nansha bya bitangotango bikalakalwa nabyo dyalelo amba byo bya kutūla’ko ndoe. Mu 1920 kwāshimikwa Kitango kya Mizo. Mu 1928, mu Kipwano kya pa Mukulu Kellogg-Briand, kitelwa na dibuku dimo bu “kitabukile bukomo bwa miswelo ne miswelo bwādi bulongwa bwa kulama ndoe kupwa kwa Divita I dya Ntanda,” mwātwelele “kubwipi kwa mizo yonso ya ntanda . . . yāitabija kuleka bya mavita amba kyo kingidilwa kikemanina’po mizo.” Ebiya mu 1945, Kitango kya Mizo pa kufwa, kwāshimikwa kitango kya Bumo bwa Mizo kya kupingakena’po.
2 Kitungo kya Kitango kya Bumo bwa Mizo i kyonka kyokya kyādi na Kitango kya Mizo, kya kuleta ndoe pano pantanda. Ino kekibwenyepo kuleta’yo. Eyo, ntanda keikilwangapo malwi makatakata pamo bwa mavita abidi a ntanda. Inoko, makumi a malwi matyematye akijimijija tutwa na tutwa twa tununu twa bantu ndoe yabo, bintu byabo, pavule ne būmi bwabo bwine kumo. Le tukokeja kukulupila amba Kitango kya Bumo bwa Mizo kikalamuna myaka tutwa 21 ke “kitatyi kya ndoe”?
Kyalwilo kya ndoe yabine
3 Ndoe umbukata mwa bantu ne mizo ilombanga bivule, ke kwilekelapo myanda kete. I ani wikalanga mu ndoe yabine na muntu washikilwe? I kutupu’ye, kyo kinenena 1 Yoano 3:15 amba: “Yewa ushikilwe mwanabo i ntapani.” Bintu bikumwa ino myaka bibingija uno mwanda, mushikwa wa nshikani keo kulenga bitulu.
4 Ndoe idi’nka na boba baswele Yehova Leza, balēmekele misoñanya yandi myoloke, mwanda aye ye “Leza wa ndoe.” I kimweke patōka’mba Yehova kapānangapo ndoe ku muntu ye-yense. “Kekudipo ndoe ya ku bapupakane nansha patyetye pene; e mwanenena Leza wami.” I amo, mwanda bapupakane bapelanga kuludikwa na mushipiditu sandu wa Leza udi na kipa kyao, ke ndoe kadi.—Loma 15:33; Isaya 57:21; Ngalatea 5:22.
5 Kutamba bantu bakwabo bulwi—pamo na mulongela bene Kidishitu ba dijina bitupu, nakampata mu ino myaka tutwa 20—i kintu kekidi nansha kubwipi kwa kulangila’kyo bene Kidishitu babine amba bakōkeja kwikilonga. (Yakoba 4:1-4) I amo, balwanga divita mwanda wa kutyumuna bufundiji butukija Leza mutonko, dino divita i dya kukwasha bantu, ke dya kwibasanshijapo. Kupangapanga bakwabo mwanda’tu mwi beshile nabo ku mutōtelo nansha kwibasanshija kungitu mwanda i ba muzo ungi i bintu bishile kulampe na bwine Kidishitu bwabine. Polo wālombwele bene Kidishitu ba mu Loma’mba: “Shi kyendelemo, nankyo mwikale ne ndoe ne bantu bonso ku wenu mutamba.”—Loma 12:17-19; 2 Temote 2:24, 25.
6 Dyalelo, ndoe ipāna Leza itanwa enka mu batōtyi ba Yehova Leza kete. (Mitōto 119:165; Isaya 48:18) Bimyanda bya kipolitike kebivutakanyangapo bumo bwabo, mwanda kebekujanga’mopo konso konso kobadi. (Yoano 15:19; 17:14) Nansha ke kwilalulula kwa mitōtelo ke kyakapo ku ndoe yabo, mwanda abo i “babambakanibwe pamo, monka umutyima umo.” (1 Kodinda 1:10) Ndoe ya Batumoni ba Yehova i kingelengele kya mu ino myaka kilongele Leza, mungya mulao wandi wa amba: “Nkapa baledi bobe ndoe, ne batyibi bobe ke boloke.”—Isaya 60:17; Bahebelu 8:10.
Mwanda waka kudi “kitatyi kya bulwi”?
7 Batumoni ba Yehova, nansha byobasenswe ndoe, inoko bayukile amba mu ano mafuku badi mu “kitatyi kya bulwi.” Ke bulwipo bwa kwiasa bidyanga, mhm, mwanda kuningila bantu na kwibazakaja na mata amba poso’nka betabije musapu wa mu Bible kekikwatañenepo na lwito lwa Leza lunena’mba “ne uswele, nandi ayate’o, buntu bitupu, mema a būmi.” (Kusokwelwa 22:17) Pano kepanenwepo kwalamuna bantu kwa kwibaningila! Bulwi bulwa Batumoni ba Yehova i bwa kumushipiditu. Polo wāsonekele amba: “Ke-bintu bilonda bya bulwi bwetu kebidipo bya bu-ngitu mhm, i bya bulobo bukatampe ku meso a Leza bya kututa ne bishimikwa bīne bya bukomo.”—2 Kodinda 10:4; 1 Temote 1:18.
8 Kingidilwa kikatampe mu “bilonda bya bulwi bwetu” i “lupete lwa [mushipiditu], o mwanda mwine mwine wa Leza.” (Efisesa 6:17) Luno lupete ludi na bukomo. “Ke-muntu mwanda wa Leza i wa būmi ne bukomo, mutabuke buī bwa lupanga lwa buī kubidi, wa kusaba ne kulala aku mutyima aku mushipiditu, aku maningo, aku mani a umikondo, kadi i wa kampeja bukidi kakuyūkidila kufwatakanya ne kukanina kwa mutyima.” (Bahebelu 4:12) Bene Kidishitu pobengidijanga luno lupete, batūtanga “kufwatakanya konso, ne byonso bilampe bitentekwe kūlu byakufutulula [buyuki bwa] Leza.” (2 Kodinda 10:5) Lo alo lwibapanga bukomo bwa kusokwela mfundijo ya bubela patōka, bilongwa bibi, ne mafilozofi mayule tunangu twa bantu, pa kyaba kya tunangu twa Leza.—1 Kodinda 2:6-8; Efisesa 6:11-13.
9 Bulwi bukwabo bwa kumushipiditu i buno bwa kulwa na ngitu ilēmenene ku kulonga bubi. Bene Kidishitu balondanga kifwa kya Polo, wēyukile’mba: “Nēkupilanga ngitu yami na’mba, neīmune bupika; pa mwanda wa kutyina’mba, byo nasapwila bakwetu myanda-miyampe ami mwine nakafutululwa.” (1 Kodinda 9:27) Wānena ne bene Kidishitu ba mu Kolose amba “ipayai byakungitu byo mudi nabyo pano panshi; busekese, ne kujilula kwa bijila, ne kilokoloko kibikibi, ne mutyima wa kusaka byabubi, ne kwabila nako i konka kutōta bakishi konka.” (Kolose 3:5) Yude mulembi wa Bible wākankamikile bene Kidishitu bekale “kulwila nakampata kuno kwitabija kwafikijibwe dimo dyonka kudi bapandulwemo.” (Yude 3) Le kyotulwila i kika? Polo ulondolola’mba: “Ke-mwi-bantu wivwane mwikale umbyangitu, nabya mukafwanga; ino shi mwipaye mīngilo ya ku ngitu padi [mushipiditu], nankyo mukamonanga būmi.” (Loma 8:13) Bino bishima bilombola patōka’mba tufwaninwe kulwa na bilokoloko bibi bulwi bwa zenzeka.
10 Buluji bukwabo bufwaninwe kumwenwa ano mafuku bu kitatyi kya bulwi i buno bwa “difuku dya kulubwila kinongo kya Leza wetu” dyafwena pabwipi. (Isaya 61:1, 2) Mu 1914, kitatyi kitungwe kya Yehova kyābwene kya kushimika Bulopwe bwa Meshiasa ne kwibupa lupusa lwa kutamba ngikadilo ya Satana divita. Kitatyi kyāpelwe bantu kutompa imbikalo yabo mishileshile ikadilwe ñeni na bantu pambulwa Leza kwibakalakanya kyāpwididile’nka penepa. Bantu bavule, pa kyaba kya kwitabija Mulopwe, Meshiasa wa Leza, abo bakyendelela na kumupela, monka mwāmupelele bavule mu myaka katwa imbajinji. (Bilongwa 28:27) Kuno kupela kobapela Bulopwe ko kwine kwafikija Kidishitu ku ‘kubikala umbukata mwa boba bamushikilwe.’ (Mitōto 110:2) Bibanengela, mwanda Kusokwelwa 6:2 ulaya’mba Kidishitu ‘ukanekenya ne pa mfulo.’ Eyo, ukanekenya ku “divita dya difuku dikatakata dya Leza, Mwinebukomobonso . . . kutelwa mu ki-Hebelu, dya bu-Amakedona.”—Kusokwelwa 16:14, 16.
Kino kyo “kitatyi kya kwisamba”
11 Tamba mu 1914, mwaka wāshintyile bintu mu myanda ya bantu, kufika dyalelo, ke myaka 85 mituntulu. Aye Yehova kasha utūkija mutyima pangala pa bantu. Usoñanya Batumoni bandi kuta mutyima ku kukabakana kwa ngikadilo yobadi’mo. Būmi bwa midiyo ya bantu budi mu kyaka. Bano bantu bavule namino bafwaninwe kudyumunwa, mwanda Yehova “kasakilepo’mba, nansha umo ōneke, mhm, poso’mba, bonsololo bafikile pa kwalamuka pa mutyima.” (2 Petelo 3:9) Mwanda panopano ponka “kusokoka kwa Mfumwetu Yesu momwa mūlu, ne bamwikeulu ba bulobo” bandi kusa kumweka. Boba bonso bapelela musapu wa Bulopwe bwa Leza ku nshikani basa kulubwilwa “kinongo” na Yesu pasa kulubwila’kyo “boba bampikwa kuyūka Leza, ne ku boba bampikwa kukōkela myanda-miyampe ya Mfumwetu Yesu.”—2 Tesalonika 1:6-9.
12 Le i kitatyi’ka kikafula kitūkijetyima kya Yehova? Kukimba kuyuka kitatyi kikashilula “kyamalwa kibūke” kekudipo na mvubu. Yesu wānene patōkelela’mba: “Ne dyodya difuku nadyo kekudi muntu widiyūkile, nansha umo, shi dyuba ka, kadi shi dyuba pi?” Pakwabo kadi wādyumuna’mba: “Tengelai bidi nanshi, ke-mwi-bantu kemuyūkile dyuba [dikāya] Mfumwenu, shi dyuba ka, kadi shi dyuba pi? . . . Mwiadijei kala kutengela, mwanda mu difuku dya kubulwa nansha kutáko mutyima aye Mwanā muntu [waiya] kala.” (Mateo 24:21, 36, 42, 44) Kunena patōkelela, kino kishintulula’mba difuku ne difuku tufwaninwe kutengela na kutala bimbidikita bya ntanda mwa kuyukila mukaposokela kyamalwa kibūke. (1 Tesalonika 5:1-5) Bine, kuleka kubanga bino bidyumu, na kwipāna mu būmi butelwa bya bubela amba bo bwa maloa, koku twididika amba kikolwa’ko tutengele kukamona mobikapityila i kwitūla mu kyaka kikatampe! Yesu wānene amba: “Mwikale kudyumuka bānwe bene, mwanda wa kunena’mba mityima yenu yakaīle kulemenenwa, ne mudyopolo, ne bunkolwankolwa, ne byakūmininwa bya buno būmi ino dyodya difuku dikemupulumukila bitupu, enka na lufimbo lwa kwimuponena.” (Luka 21:34, 35) Kyotukulupile i kino: “Luvula lwa ku mitamba īná” lwa bonakani lukikwetwe na “bamwikeulu baná” ba Yehova kelukakwatwapo nyeke, mhm.—Kusokwelwa 7:1-3.
13 Pano binenwa bya Solomone bya amba kudi “kitatyi kya kwisamba” bibaikala na buluji bwa pa bula, mwanda difuku dya kwishintulwila dyendanga difwena lubilo. (Musapudi 3:7) Batumoni ba Yehova kubwipi kwa midiyo isamba i bayuke amba kino kyo kitatyi kine kifwaninwe kwisamba, o mwanda banenanga na bupyasakane myanda ya ntumbo ya bumulopwe bwa ntumbo bwa Leza ne kudyumuna bakwabo ku difuku dyandi dya kulubula kinongo. Bepāna abo bene na mutyima tō mu dino difuku dya bukomo bwa Kidishitu.—Mitōto 110:3; 145:10-12.
Boba banena amba kudi “ndoe; ino kutupu ndoe”
14 Mu myaka ya tutwa tusamba-tubidi K.K.K. ba Yelemia ne Ezekyele bapolofeto ba Leza bāletele misapu ya butyibi bwa Leza pa Yelusalema pa mwanda wa kubulwa kikōkeji kwandi kudi Leza. Bonakani bwālailwe bwāfikidile mu 607 K.K.K., nansha mikendi ya Leza byoyādi ipatanibwa na bendeji ba mitōtelo ba ntumbo ne lupusa. Mwanda bano bendeji, bāikele mwenda mafuku ke “bapolofeto balembakane . . . [bongola] bantu [ba Leza] amba: Ndoe; ino kutupu ndoe.”—Ezekyele 13:1-16; Yelemia 6:14, 15; 8:8-12.
15 Bendeji bavule ba mitōtelo dyalelo badi pamo bwa “bapolofeto balembakane” ba mu yoya myaka, i bakomenwe kudyumuna bantu ku difuku dya Leza dya kidye dīya’di. Batendela’ko bisumpi bya kipolitike amba byo bisa kuleta ndoe ne mutyima-ntenke. Byobetobelwe kusangaja bantu kupita’ko kusangaja Leza, bafumikila babo bana-babwanga’nka byobya byobaswele kwivwana pa kyaba kya kwibashintulwila’mba Bulopwe bwa Leza ke bushimikwe ne Meshiasa Mulopwe wabo usa pano kufikija bushindañani bwandi ku mfulo. (Danyele 2:44; 2 Temote 4:3, 4; Kusokwelwa 6:2) Banena pamo bwa mwādi munenena bapolofeto ba bubela amba kudi “ndoe; ino kutupu ndoe.” Kikulupiji kyabo kisa kwalamuka’nka pāno ke luzakalo, pobasa kwakilwa na bulobo bwa Yewa obatukija mutonko, koku bashingija dijina dyandi tuto ketuneneka. Bendeji ba umbikalo wa ntanda yonso wa mutōtelo wa bubela, batelelwe mu Bible bu mwana-mukaji wabwitwa, bakadila muyoa enka na diwi dyabo dyobabepa nadyo amba kudi ndoe.—Kusokwelwa 18:7, 8.
16 Kuno kūminina kukyūminine bavule umbukata mwa bendeji ba ntumbo ne lupusa mu mulao wabo wa buzazangi wa amba kudi ndoe kekukokejapo kuzozeja kikulupiji kya boba betabije mu mulao wa Leza wa ndoe yabine. Mu bula bwa tutwa twa myaka, Batumoni ba Yehova i bayukanike pi na pi bu bantu babingijanga nyeke Kinenwa kya Leza, balwana na mutōtelo wa bubela bakubulwa moyo, ne bu bantu basumininwe kwikala ku mutamba wa Bulopwe bwa Leza. Kebalādikangapo bantu tulo na kwibasopeka na lushiñanya’mba kudi ndoe, mhm, i bepāne na kininga mu kulangula bakwabo mu tulo amba dyalelo tudi mu kitatyi kya bulwi.—Isaya 56:10-12; Loma 13:11, 12; 1 Tesalonika 5:6.
Yehova waela lwanji
17 Solomone wānene amba: “Leza ukatyibila boloke ne babi bene kumo; mwanda kudi kitatyi konka kya myanda yonsololo.” (Musapudi 3:17) Eyo, Yehova udi na kitatyi kyatungile kya kuleta butyibi pa mutōtelo wa bubela ne pa “balopwe ba panopantanda bamwimanine midindi ībidi . . . Yehova ne mushingwe-mani wandi.” (Mitōto 2:1-6; Kusokwelwa 16:13-16) Pakafika kitatyi’kyo, mafuku a Yehova a kūba “talala nyā” akapwa. (Mitōto 83:1; Isaya 62:1; Yelemia 47:6, 7) ‘Ukesamba’ kupityila kudi Yesu Kidishitu, Meshiasa Mulopwe mubikale, mu ludimi lukevwanwa padi enka na balwana nandi: “Yehova ukatamba’nka bwa mukomokomo; ukalangula mukao pamo’nka bwa muntu wa bulwi ukēla mbila, eyo, ukatūta kyungwe; ukalonga bikomokomo padi walwana nandi. Nadi talala nyā kyaba kilampe kine, natalala senene she-e, ne kwitūkija ami mwine; ino pano nkēla ñanji’nka bwa mwana-mukaji ubutula; nkakōka ne kwesakana pamo. Nkasalakanya ngulu ne tungulu twine, ne kumija munamuna yabyo yonsololo; nkālamuna minonga ke bisanga, ne kumija byumbu’bya. Nkakunkuja bampofu’ba pa dishinda dyo kebayukile; mu tushinda to kebayukilepo, e mo nkebakunkuja; nkālamuna fukutu ke mwinya kumeso abo, ne pakondame ke poloke. Bino bintu bino’bi nkebalongela’byo, ne kukebazobololapo mpika.”—Isaya 42:13-16.
18 ‘Pakesamba’ Yehova mwanda wa kubingija Buleza bwandi, bantu bandi papo kebakasakilwapo kadi kwisamba mwanda wa kwibingija. Kikekala kyaba kyabo kya “kwikala talala nyā.” Monka mwālongele’kyo bengidi ba Leza pa kala, ne abo nabo mo monka, bino bishima bikafikidila pobadi, bya amba: “Kemukasakapo kulwa bulwi buno’bu, ehe; mwipanei banwe bene, imanai talala nyā, mumone lupandilo lwa Yehova po mudi.”—2 Bilongwa 20:17.
19 Bine, Satana ne bulongolodi bwandi bakashindwa kinya kakangabanga! Banababo na Kidishitu batumbijibwe ntumbo bakalwa mu buno bulwi bwa bushindañani ne boloke, monka mokilailwe amba: “Leza wa ndoe ukatyumwina Satana panshi pa maulu enu, kubashala patyetye ponka.” (Loma 16:20) Kitatyi kya ndoe kyādi kitengelwe myaka ne myaka ipwa ipunguluka pano kibafwena pabwipi.
20 Dyese ne dyese’po ku boba bonso bakapanda pano pantanda ku kino kilomboji kikatakata kya bukomo bwa Yehova! Kepakejepo, bana-balume ne bana-bakaji bakikōkeji ba pa kala bakelunga kobadi kitatyi kitungwe kya lusangukilo pokikabwana. Umbikalo wa Myaka Kanunu wa Kidishitu ukekala binebine “kitatyi kya kukuna . . . , kitatyi kya kūndapa . . . , kitatyi kya kushimika . . . , kitatyi kya kusepa . . . , kitatyi kya kuja . . . , kitatyi kya kwifumbata, ne . . . kitatyi kya kwisanswa.” Bine, kikekala “kitatyi kya ndoe” nyeke ne nyeke!—Musapudi 3:1-8; Mitōto 29:11; 37:11; 72:7.
Ukalondolola’po bika?
◻ I kyalwilo’ka kya ndoe yanyeke?
◻ Mwanda waka Batumoni ba Yehova bamwene kino kitatyi bu “kitatyi kya bulwi”?
◻ I kitatyi’ka kifwaninwe bantu ba Leza “kwisamba,” ne i kitatyi’ka kya “kwikala talala nyā”?
◻ Yehova ukela lwanji muswelo’ka ne kitatyi’ka?
[Study Questions]
1. Pa mwanda utala mavita ne ndoe, i ngikadilo’ka mipwe bunwa idi’ko mu ino myaka tutwa 20?
2. I kitungo’ka kitungile Kitango kya Bumo bwa Mizo, ne le i kibwanye kufikila’po?
3. I kika kinenenwa amba ndoe yabinebine keyendelangapo pamo na mushikwa?
4. I bāni kete badi na ndoe, ne i kika kinenenwa namino?
5. I kintu’ka kekidi nansha kubwipi kwa kulangila’kyo bene Kidishitu babine?
6. I kwepi kumo kete kutanwa ndoe yabine dyalelo?
7, 8. (a) Batumoni ba Yehova bamwene kino kitatyi muswelo’ka nansha byobasenswe ndoe? (b) I kingidilwa’ka kikatampe mu bulwi bwa bene Kidishitu?
9. I kika kinenenwa amba bulwi bwetu na ngitu ilēmenene ku kulonga bubi i bwa zenzeka?
10. Kyokya kyāfikile mu 1914, kikafula kwepi kumeso kotwenda’ku?
11. Mwanda waka Yehova utūkije mutyima, ino i kika kekikatunyapo kufika?
12. (a) I kika kinenenwa amba kukimba kuyuka kitatyi kikashilula kyamalwa kibūke kekudipo na mvubu? (b) I kyaka’ka kyādyumwine Yesu kitala pa uno mwanda?
13. Bantu kubwipi kwa midiyo isamba bayukile bika?
14. I bapolofeto’ka ba bubela bādi’ko mu myaka tutwa tusamba-tubidi K.K.K.?
15. Le bapolofeto ba bubela ba uno muswelo badi’ko dyalelo? Shintulula.
16. (a) Batumoni ba Yehova i bayukanike bu bāni? (b) I beshile muswelo’ka na boba bela ñanji amba kudi “ndoe; ino kutupu ndoe”?
17. Kunena’mba Yehova usa kwela lwanji bishintulula bika?
18. I mu mwanda’ka musa kūba bantu ba Leza “talala nyā”?
19. Panopano ponka banababo na Kidishitu ba kumushipiditu basa kwikala na madyese’ka?
20. Pano kisa kwikala kitatyi kya bika?
[Picture/Box on page 23]
Yehova udi na kitatyi kyatungile kya
◻ kufwenya Koka āye atambe bantu ba Leza.—Ezekyele 38:3, 4, 10-12
◻ kutūla mu mityima ya bambikavu mulangwe wa konakanya Babiloni Mukatakata.—Kusokwelwa 17:15-17; 19:2
◻ kufikidija butundaile bwa Kana ka Mukōko.—Kusokwelwa 19:6, 7
◻ kushilwija divita dya Amakedona.—Kusokwelwa 19:11-16, 19-21
◻ kukuta Satana mwa kushilwila Bulopwe bwa Myaka Kanunu bwa Yesu.—Kusokwelwa 20:1-3
Bino binkumenkume i bisonekwe mungya mwilondela Bisonekwa mobitelelwe. Tukulupile amba bino binkumenkume bitano bikafika mungya mwibitandikile Yehova ne mungya kitatyi kyatungile.
[Pictures on page 26]
Bulopwe bwa Myaka Kanunu bwa Kidishitu yo ikekala binebine myaka ya . . .
kusepa . . .
kwifumbata . . .
kwisanswa . . .
kukuna . . .
kuja . . .
kushimika . . .