Yelusalema—Lelo ‘Umubadikije Kumeso Kwa Nsangaji Yobe Yonso’?
“Ludimi lwami lulamate mu kidyangwila, . . . si nkikibadikizya po Yeruzaleme ku meso a nsangazi yonso.”—MITŌTO 137:6, BB.
MYAKA makumi asamba-abidi keikapu tamba misungi mine Yuda mibajinji ijokela mu Yelusalema mu 537 K.K.K. Tempelo ya Leza ke myūbakululwe, ino kibundi kikidi masala. Papo kudi’nka lukongo lupya lwatamine mu bu misungi. Bine, bavule umbukata mwabo beivwana pamo bwa mulembi wa mitōto wāimbile amba: “Shi nkuvulaminwe, abe Yelusalema, nankyo kuboko kwami kwa lundyo nako kuvulaminwe budyumuku bwako.” (Mitōto 137:5) Bamobamo bālongele bipite pa kuvuluka Yelusalema bitupu; bēlombola na bilongwa byabo amba Yelusalema ye wādi “ku meso a nsangazi [yabo] yonso.”—Mitōto 137:6, BB.
2 Tala kifwa kya kitobo Ezela. Nansha ke kumeso kwa kujokela’ye mu ntanda yabo, wādi wipēne bininge mu mingilo ya mutōtelo utōka wa mu Yelusalema. (Ezela 7:6, 10) Ezela wāeselwe mpata pa kino. Yehova Leza wātonona mutyima wa mulopwe wa Peleshia kupa Ezela madyese a kutangidila kisumpi kya bubidi kya misungi yādi yalukila ku Yelusalema. Kadi mulopwe wēbapa byabuntu bivule bya nsahabu ne ndalama bya “kuneñenya buya njibo ya Yehova.”—Ezela 7:21-27.
3 Muyuda mukwabo wālongele kintu kilombola kusumininwa myaka kubwipi kwa 12 pa kupita’po, i Nehemia. Wādi wingila mu ndaku ya bene Peleshia mu Shushane. Wādi pa kitenta kya bulēme kya bu kaseya wa Mulopwe Alatazelekishishi, inoko kudi Nehemia, ino keyādipo ‘nsangaji yonso.’ Aye wādi na mēlu a kwenda kukōbakulula Yelusalema. Mu bula bwa myeji, Nehemia wādi ulombela pangala pa kino, Yehova Leza nandi wāmwesela, amba akalonge’kyo. Mulopwe mwine Peleshia, pa kuyuka byādi bikanina kulonga Nehemia, wāmupa tulala twa mavita ne mikanda imupa lupusa lwa kukōbakulula Yelusalema.—Nehemia 1:1–2:9.
4 I patupu kya kwalakana, Ezela, Nehemia, ne Bayuda bavule bāingile nabo pamo bālombwele’mba mutōtelo wa Yehova wādi na kité mu Yelusalema kyo kintu kyādi na mvubu mikatampe kupita bintu byonso—kyādi ‘kibadikile kumeso kwa nsangaji yonso,’ ko kunena’mba, peulu pa bintu byo-byonso byādi bikokeja kwibapa nsangaji. Bine, i balete bukankamane ku bantu bonso dyalelo bamwene mu muswelo umo onka Yehova, mutōtelo wandi, ne bulongolodi bwandi buludikwa na mushipiditu! Le ye mokikadile ne ku obe mutamba? Lelo nobe ulombolanga na kūminina kobe mu mingilo ya bwine Leza amba kintu kikupanga nsangaji kupita bintu byonso i dyese dyoeselwe dya kutōta Yehova pamo na bantu bandi bepāne? (2 Petelo 3:11) Pa kusaka amba tumone kukankamikwa kukwabo pa uno mwanda, tubandaulei bintu bilumbuluke byālupukile ku lwendo lwa Ezela ku Yelusalema.
Madyese ne Biselwa
5 Kisumpi kya misungi kubwipi kwa 6 000 kyājokele pamo na Ezela pa kutamba mu bu misungi mobāselelwe, kyāselele byabuntu bya nsahabu ne bya ndalama bya tempelo ya Yehova. Abyo byonso byādi kintu kya madolala midiyo 35 mungya ntungo ya dyalelo. Yādi nsahabu ne ndalama mivule, kubwipi kwa misunsa isamba-ibidi kupita yoya yāselelwe na misungi imbajinji. Bine, bekadi ba Yelusalema ne Yuda bāfwijije’ko Yehova pobātambwile bano bantu bonso ne byabuntu! Ino madyese atamba kudi Leza aletanga kadi ne biselwa.—Luka 12:48.
6 Ezela wājingulwile bukidi bonka amba Bayuda bavule, kubadila’mo ne babitobo bamobamo ne bakulumpe, bādi bajilula Bijila bya Leza, basonga bakaji bajentaila. (Kupituluka 7:3, 4) Ezela wādi na bubinga bwa kufityilwa mutyima pa kuno kujilula kwa kipwano kya Bijila bya Leza. “Ino ami pa kūmvwana kino kintu kino’ki nasana mutwelo wami ne kikūtu kyami kīne, . . . nashikata ne bushiena.” (Ezela 9:3) Kupwa Ezela wāpungulwila mutyima wandi kudi Yehova mu milombelo ku meso a bene Isalela bādi na njia. Wāpituluka ku matwi a bantu bonso mu myanda ya kubulwa kikōkeji kwa bene Isalela ne mu kidyumu kya Leza kitala pa byādi bya kwibafikila shi abasonge bajentaila ba muntanda’ya. Wāvuya mwanda’mba: “A Yehova Leza wa Isalela, abe wi moloke, mwanda batwe bano twi bakakonji bashele ku nkunwa, mo twikadile ne dyalelo dino’di dine; talangapo bidi, tudi ku meso obe mu bupya-mambo bwetu; kekudi[po] muntu nansha umo ukōkeja kwimana ku meso obe pa mwanda wa kine kino’ki.”—Ezela 9:14, 15.
7 Ezela wāingidije kishima “twi.” I bine, wēelele’mo ne aye mwine, nansha byakādipo mupye ano mambo. Kufītwa kukatampe kwa Ezela, ne milombelo yandi ya kwityepeja, byātengele mityima ya bantu, yēbatonwena ku mingilo ilombola kwisāsa. Bētongela abo bene kwisendulula kusansa—bonso bājilwile Bijila bya Leza bādi banenwe kwaluja bakaji babo beni kwabo, ne bana bobābutwile nabo bene. Ezela wāitabija buno butyibi, wākankamika boba bāpile mambo balongele monka. Ezela wādi ukokeja kwimukija bano bajiludi ba bijila nansha kwibafundula mu Yelusalema ne mu Yuda mwine, mungya lupusa lwāmupele mulopwe wa Peleshia. (Ezela 7:12, 26) Ino kāsakilepo kulonga nabya. “Kitango kyonsololo” kyāitabija’mba: “Mo wanenena, batwe e monka mo tusaka kulongela.” Ebiya, bēsāsa’mba: “Tubajilula byamwiko’tu mu uno mwanda uno’u.” (Ezela 10:11-13) Ezela shapita 10 udi na mulongo wa majina a bana-balume 111 bālondele dino diwi, bāpanga bakaji babo beni pamo ne bana bobābutwile nabo.
8 Kino kilongwa kekyādipo kya kamweno’nka ku Isalela, ino i ne ku muzo wa muntu onso. Shi kwādi amba kekwālongelwepo kintu kya kulemununa uno mwanda, bene Isalela bādi ba kwisoba mu mizo yādi ibajokolokele. Longa ne musuku mwine wa Lukunwa Lwālailwe lwa kukesela’ko muzo wa muntu onso wādi wa kuvutakana. (Ngalwilo 3:15; 22:18) Kyādi kya kwikala kikomo kujingulula Lukunwa lwine Lwālailwe molutambīle ku musuku wa Mulopwe Davida wa mu kisaka kya Yuda. Myaka kubwipi kwa 12 pa kupita’po, uno mwanda wa mvubu wātelwe monka mutyima pāikele ba ku ‘lukunwa lwa Isalela kwipandula abo bene ku beni bonsololo.’—Nehemia 9:1, 2; 10:29, 30.
9 Lelo bengidi ba Yehova ba mu ano mafuku bakokeja kuboila ñeni’ka ku ino mānga? Eyo, bene Kidishitu kebadipo munshi mwa kipwano kya Bijila. (2 Kodinda 3:14) Inoko bakōkele ku ‘bijila bya Kidishitu.’ (Ngalatea 6:2) O mwanda bene Kidishitu besongele na muntu wambulwa kwitabija balondanga ano madingi a Polo: “Shi kadi mwanetu udi ne mukaji wakubulwa kwitabija, shi aye udi ne mutyima wakwikala ne [y]ao mwanetu, nandi kakamushiapo, ehe.” (1 Kodinda 7:12) Kadi bene Kidishitu besongele na bantu bambulwa kwitabija i basoñanibwe na Bisonekwa kulonga bukomo bwa kulumbulula busongi bwabo. (1 Petelo 3:1, 2) Kukōkela ku ano madingi mayampe kulupulanga divule madyese a kumona bene pabo bambulwa kwitabija banekenya mutyima pa mutōtelo wabine. Bakwabo baitabija ke bene Kidishitu bakikōkeji babatyijibwe.—1 Kodinda 7:16.
10 Inoko, bankunga bene Kidishitu bafwaninwe kuboila ñeni pa bano bene Isalela bāpangile bakaji babo beni. Kebafwaninwepo kushilula kwinangila mwanda wa kwisonga na bantu ba ngitu īngi bambulwa kwitabija. Ku bamo, kwepuka kipwano kya uno muswelo i kūmwa umeso, pakwabo kusansa, ino ao o mulongelo muyampe pa kusaka muntu endelele kweselwa madyese na Leza. Bene Kidishitu i bapebwe ino mbila amba: “Kemukēkula mu kisense kya bampikwa kwitabija.” (2 Kodinda 6:14) Mwine Kidishitu ye-yense usaka kusonga ufwaninwe kusumininwa kwisonga’nka na muntu mwitabije byabine.—1 Kodinda 7:39.
11 Bene Kidishitu badi na bintu bivule byobesendululanga’mo pobadyumunwanga kuta’ko mutyima shi kebasenselela ku dishinda dyakubulwa kukwatañana na Bisonekwa. (Ngalatea 6:1) Kiteba kya Mulami kitudyumunanga nyeke ku mwiendelejo wakubulwa kukwatañana na Bisonekwa utalwijanga bantu madyese a kubadilwa mu bulongolodi bwa Leza. Kifwa mu 1973, bantu ba Yehova baikele kwivwanija amba kutoma dyamba ne mfwanka i bubi bukatampe. Pa kusaka kwendelela mu bwine Leza, tunenwe “[kwitokeja] ku diko dyonso dya ku ngitu ne dya ku mu[shipiditu].” (2 Kodinda 7:1, BB) Bavule bene baikele kulama ano madingi a mu Bible; baitabija na mutyima umo kwitwika makambakano onso atala pa kwibileka mwanda wa kubadilwa nyeke mu bantu ba Leza batōka. Tupebwanga buludiki bwa Bisonekwa bupotoloke ne mu myanda itala kusambakana kwa bana-bakaji na bana-balume, muvwadilo, mwidyangwilo, ne butongi bwa tunangu bwa twaji, mazua ne minjiki. Mu myanda yo-yonso motukokelwa milangwe pa misoñanya ya mu Bisonekwa, tufwaninwe kwikala bantu bapēla ‘kujadikwa,’ pamo bwa bana-balume bene Isalela 111. (2 Kodinda 13:11) Kino kyo kikalombola’mba madyese etu a kutōta Yehova pamo na bantu bandi bakola o ‘abadikile kumeso kwa nsangaji yonso.’
12 Kupwa kusekununa kulubulwa kwa bakaji beni, Bible ketulombwelepo byālongekele mu Yelusalema mu myaka 12 yālondele’po. Kepadipo kyalakanwa, mizo yādi kubwipi na bene Isalela yāshele mikalale mpata pa mwanda wa masongi mavule ātyibikile. Mu 455 K.K.K., Nehemia wāfika mu Yelusalema na mulongo wa bamudyavita. Mutongwe bu muledi wa Yuda, kadi ye aye wāselele ne mikanda yātambile kwa mulopwe wa Peleshia ya kumupa lupusa lwa kukōbakulula kibundi.—Nehemia 2:9, 10; 5:14.
Lwana Lutamba ku Balondakani ba Lwiso
13 Balondakani batōtyi babubela bādi bafwila kukalakanya mpango ya kwiya kwa Nehemia. Bendeji babo bāmwangadika ngitu, kebāmwipangula’mba: “Lelo musa kutombokela mulopwe’ni?” Nehemia wālombola lwitabijo mudi Yehova, wēbatentulula’mba: “Leza wa mūlu aye uketumwesha biyampe byonka; ino batwe bengidi bandi tukataluka kushimikulula; ino’nka banwe kemudimopo na kyepelo, nansha ndudi, nansha kivulukilo, mu Yelusalema, ehe.” (Nehemia 2:19, 20) Mingilo ya kulongolola nsakwa pa kushilula, bano balwana bonka bāshilula kwibasepa, amba: ‘Le Bayuda bakubulwa bukomo nenki balonge kika? Le bakokeje kujula mabwe adi mitunda mitunda ya bityakuku apīle mudilo’ni? Shi muzeu ukandepo, usa kubundula nsakwa yabo ya mabwe.’ Pa kyaba kya kulondolola ku kino kipuni, Nehemia wālombela’mba: “Ivwana, a Leza wetu, mwanda tubafutululwa; alwija kibengo kyabo pa mutwe wa abo bene.” (Nehemia 4:2-4) Kyabine, Nehemia wāshile kifwa kilumbuluke kya kukulupila nyeke mudi Yehova!—Nehemia 6:14; 13:14.
14 Batumoni ba Yehova dyalelo nabo pa kusaka kwingila mwingilo mukatampe wa busapudi obapelwe, banenwe kukulupila mudi Leza. Mwanda bakinkwa bakimbanga kukalakanya uno mwingilo na kwibazawila. Kyaba kimo, bantu basangela musapu wa Bulopwe balekanga’byo kwendelela pa kukomenwa kūminina kusepibwa. Bano bakinkwa, shi kusepa kwabo kubakomenwa, bakokeja’nka ne kukalabala, kisengele balupule bitulu. Kino kyo kyāfikīle bōbaki ba nsakwa ya Yelusalema. Ino Nehemia kāikelepo kukwatwa moyo. Wāpele bōbaki byabulwi bya kwikinga nabyo shi abatambwe na balwana, wākankamika lwitabijo lwabo amba: “Kemukwatwa moyo ko badi; vulukai Mfumwetu ye mukatampe ne wakitenteji, kadi lwai pa mwanda wa bamwanenu, ne benu bāna bana-balume, ne benu bāna bana-bakaji, ne bakaji benu, ne mobo enu mene.”—Nehemia 4:13, 14.
15 Batumoni ba Yehova i bavwale ñonga yabinebine, ya kwendelela na mwingilo wabo wa lūbako lwa kumushipiditu, nansha byokudi kukalakanibwa kwa malwa pamo bwa mu mafuku a Nehemia. “Umpika wabinebine ne wamanwa” ulupwilanga bantu ba Leza bidibwa bya kumushipiditu bikomeja lwitabijo lwabo, bibapa muswelo wa kulupula bipa nansha shi mwingilo wabo i mukankajibwe. (Mateo 24:45, NW) O mwanda ne Yehova nandi wendelelanga na kwesela bantu bandi na kwilundila’ko kujokoloka ntanda yonso.—Isaya 60:22.
Makambakano a Munda
16 Kūbakulula kwa nsakwa ya Yelusalema pa kwendelela, ne kilu kya mpembwe pa kulēpa, mingilo nayo yāshilula kukoma. Papo makambakano akambija ñeni ālwile na bōbaki āmwekelela patōka. Byakudya pa kutyepa, Bayuda bamo bāmona bu ke bikomo pa kusokola bidibwa bya kudisha byabo bisaka ne bya kulambula ku umbikalo wa bene Peleshia. Bayuda bampeta bāshilula kwibapwija mapu a bidibwa ne lupeto. Bene Isalela balanda bāfudilwa, bāshilula kulonga bintu bijidikilwe mu Bijila bya Leza, bēyeka madimi abo ne babo bana bu kyeya, mwa kwalwija lupeto na musubu pangala. (Divilu 22:25; Levi 25:35-37; Nehemia 4:6, 10; 5:1-5) Papo bapulwa kebakanina kwibayata byabo biputu ne kwibaningila bapoteje babo bana bu bapika. Nehemia wāfuna bulobo pa uno mwikadila wa kubulwa lusa, wa kufwila lupeto. Bukidi bonka wālemununa byonso, mwanda wa kusaka madyese a Yehova endelele kupungulukila pa mwingilo wa kūbakulula nsakwa ya Yelusalema.
17 “Kipwilo kikatampe” kyābungwa, Nehemia wālombola patōka bene Isalela bampeta amba byobalonga kebisangajapo Yehova. Kupwa wāityija bene bāpile mambo’ba, kubadila’mo ne babitobo bamobamo, amba baluje musubu obāyete ne madimi mene obānyongomwene boba bādi bakomenwe kufuta na musubu pangala. Kya kutendelwa, boba bāpile mambo bāitabija’mba: “Tukalubula’byo, ne kukasakapo ko badi nansha kimo kine; enka namino’u tukalonga monenena.” Bino kebyādipo binenwa bya lushiñanya bitupu, mwanda Bible unena’mba “bantu balong[ele] mungya kilae kino’ki [kyobālaile kudi Nehemia].” Papo kipwilo kyonso kyātendela Yehova.—Nehemia 5:7-13.
18 Le mu ano etu mafuku namo? Batumoni ba Yehova kebesungilangapo pa mitwe, mhm, i bayukane pi na pi bu ba buntu, bapāna ku balunda nabo betabije ne ku bantu bakwabo batanwanga na byamalwa. Kino kilupulanga mitendelo mivule ya kufwija’ko Yehova, pamo’nka bwa mu mafuku a Nehemia. I kyabine, “umpika wabinebine ne wamanwa” uyukile kino, o mwanda upānanga madingi a mu Bisonekwa mashikate atala pa myanda ya byabusunga ne pa kwepuka makomwa-meso a kupetela bantu pa bidyoma. Mu matanda amoamo, bantu i bebidile kutunga buko buvulevule, ino Bible udingila pambulwa kafinda, amba balwiso ne bamanyongonyongo kebakapyanapo Bulopwe bwa Leza. (1 Kodinda 6:9, 10) Mulondolwelo muyampe wa bene Kidishitu bavule ku madingi a uno muswelo wituvulujanga muswelo wāmwene boba Bayuda bubi bwādi mu kupetela banababo balanda pa mitwe.
Nsakwa ya Yelusalema Ibavuibwa
19 Eyo, ayo nsakwa ya Yelusalema yāvuibwe mu mafuku 52, nansha byokwādi kukalakanibwa. Lelo balwana bēkimwene namani? Nehemia usekununa’mba: “Kyafika namino balwana netu bonsololo pa kwivwana amba ba mizo bonso betujokolokele abakwatwa moyo, penepa [b]etyepeja mu meso abo nakampata; mwanda abayukidija amba ino mingilo ino’i ibalongibwa na Leza wetu.”—Nehemia 6:16.
20 Dyalelo, kukalakanibwa na balwana bashikilwe mwingilo wa Leza kukyendelela mu miswelo mishileshile ne mu bifuko pala pala. Ino bantu midiyo ne midiyo ke bemwene amba kukimba kukalakanya Batumoni ba Yehova i kupanga luvula. Kifwa, tala bukomo bwalongelwe mafuku kunyuma bwa kusaka kufudija mwingilo wa busapudi mu Alemanye wa ba Nazi, mu Bulaya bwa Kutunduka ne mu matanda mavule a mu Afrika. Buno bukomo bonso i bukankalwe, bantu bavule pano i betabije amba ‘ino mingilo ino’i ilongibwanga na Leza wetu.’ Bine, ino i mpalo kudi bantu bakikōkeji ba pa kala bātūdile mutōtelo wa Yehova peulu pa ‘nsangaji yabo yonso’ mu ano matanda!
21 Mu kishinte kilonda’ko, tukamona binkumenkume byāfikije ku kusoba masobo a byungwe na bintyila a kufikijija nsakwa ya Yelusalema yaūbakulwilwe. Tukabandaula ne mwafwenena pabwipi kukunkana kwa kibundi kitabukile bukatampe kikamwena’ko biyampe muzo wa muntu onso mutuntulu.
[Bipangujo]
1. I mwikadilo’ka utala pa kibundi kitongwe na Leza wādi na Bayuda bavule bāselelwe bu misungi?
2. Ezela wādi ani, ne wāeselwe namani?
3. I muswelo’ka wēlombwele Nehemia amba wādi na melu a Yelusalema bininge?
4. Tukokeja kulombola namani amba mutōtelo wa Yehova ukidile bintu byo-byonso byotukokeja kwikala nabyo bitupa nsangaji?
5. I madyese’ka makatampe āpungulukile pa bekadi ba Yuda mu mafuku a Ezela?
6. Le i kika kyāsokwele Ezela mu ntanda yabo, ne wālongele muswelo’ka?
7. (a) Lelo i kifwa’ka kilumbuluke kyāshile Ezela kya mwa kulongela pa bilongwa bibi? (b) Boba bāpile mambo mu mafuku a Ezela bālongele’po kika?
8. Mwanda waka kilongwa kisansa kya kupanga bakaji beni i madyese ku muzo wa muntu onsololo?
9. I madingi’ka mayampe apāna Bible ku bene Kidishitu besongele na bantu bakubulwa kwitabija?
10. Lelo i ñeni’ka ikokeja kuboila bene Kidishitu ku bana-balume bene Isalela 111 bāpangile bakaji babo beni?
11. I muswelo’ka otukokeja kutompibwa, pamo bwa bana-balume bene Isalela, mu bintu byotudi nabyo bwanapabo bwa kusepelela?
12. I bika byālongekele mu 455 K.K.K.?
13. Le i mwikadila’ka wālombwele batōtyi babubela balondakani na Bayuda, ne Nehemia wālongele’po bika?
14, 15. (a) Nehemia wāpwijije namani kyaka kya bukalabale bwa balwana? (b) Batumoni ba Yehova i babwanye namani kwendelela na mwingilo wabo wa lūbako lwa kumushipiditu nansha byokudi kukalakanibwa kwa malwa?
16. I makambakano’ka a munda ākambije ñeni ya bōbaki ba nsakwa ya Yelusalema?
17. Pa kusaka madyese a Yehova endelele na kupungulukila pa mwingilo wa lūbako, Nehemia wālongele’po bika, ne kwālupukile bika?
18. Batumoni ba Yehova i bayukanike pangala pa mwikadilo’ka?
19, 20. (a) Kuvuya nsakwa ya Yelusalema kwālongele bika ku bakinkwa ba mitōtelo ingi? (b) I bushindañani’ka butambulanga Batumoni ba Yehova mu matanda mavule?
21. I binkumenkume’ka bikatampe bikabandaulwa mu kishinte kilonda’ko?
[Kifwatulo pa paje 9]
Nehemia wādi utele mutyima bininge ku Yelusalema, ke ku kitentapo kya kaji kyāmupelwe mu Shushane, mhm
[Kifwatulo pa paje 11]
Tufwaninwe netu kulomba bwendeji bwa Yehova ne bukomo bwa kwendelela mu mwingilo wetu wa busapudi utabukile mingilo yonso, pamo bwa mwālombele Nehemia
Le Uvulukile’byo?
◻ Ezela ne bakwabo bāsangedile Yelusalema muswelo’ka?
◻ Ezela ne Nehemia bākweshe Bayuda bavule bamone kwilemununa bilubo’ka?
◻ I ñeni’ka yowaboila ku mānga ya ba Ezela ne Nehemia?