Bibundi bya kinyemeno​—Mpangiko ya Leza ya kufwila-lusa

“Bino bibundi bino’bi bisamba i bya [kunyemena’mo, “NW”] kadi; amba enselele wipaya muntu na mu kalengwa kuyuka mpika, anyemene konka.”​—UMBADILO 35:15.

1. Leza umonanga būmi ne kumwanga mashi muswelo’ka?

YEHOVA LEZA uyukile’mba būmi bwa muntu i bukola. Kadi būmi budi mu mashi. (Levi 17:​11, 14) Ebiya, Kena, muntu umbajinji kubutulwa pano pantanda, wāpile mambo a kumwanga mashi pātapile mwanabo Abele. Pa kino, Leza wāsapwidile Kena’mba: “Diwi dya mashi a mwanenu ke dindidilanga panshi.” Mashi āsumine panshi kitatyi kyālongekele butapani āletele bukamoni, nansha byobwādi bwa mu kitalala nyā, ino bwādi bukamoni bukatampe bwine pamwanda utala būmi bwātyibilwe ku bukomo. Mashi a Abele ādi adidila Leza mwanda wa alubule kinongo.​—Ngalwilo 4:​4-11.

2. Kupwa kwa Dilobe, Yehova wālombwele muswelo’ka amba ulemekele būmi pakatampe?

² Leza wālombwele’mba ulemekele būmi kitatyi kyālupukile Noa muntu moloke ne kyandi kisaka mu safina, bapanda ku Dilobe dya ntanda yonso. Mu kine kitatyi’kya, Yehova wāpele bantu mbila ya kudya bidibwa byonso ne banyema bene kumo; ino kebādipo bafwaninwe kudya mashi. Kadi wātyibile nsambu amba: “Mashi enu, ke mashi a bumi bwenu kadi, nkalandulanga’o ne kulubwila’o kipala; ku banyema bonso nkalandulanga’o ne kulubwila’o, ne ku kuboko kwa muntu, ne kwa mwana na mwanabo, nkalandulanga’o ne kulubwila’o kipala pa muya wa muntu. Ense umwanga mashi a muntu, ino ku muntu mashi andi nao akamwangibwa; mwanda i mu bu-kyelekejo kya Leza mwine mwāmulongele muntu.” (Ngalwilo 9:​5, 6) Yehova wādi witabija’mba muntu wipaīlwe mulongo wa musuku wa munda wādi na lupusa lwa kwipaya ntapani’wa shi wesambakana nandi.​—Umbadilo 35:19.

3. Mukanda-wabijila wa Mosesa wālombwele muswelo’ka bu-ukola bwa mashi?

³ Mu Mukanda-wabijila wāpelwe Isalela kupityila kudi mupolofeto Mosesa, bāpitulukile mu mbila ya’mba būmi i bukola. Kimfwa, Leza wēbasoñenye’mba: “Kokepayañana, mhm.” (Divilu 20:13) Kulemeka būmi kwāmwekele monka mu myanda yādi mu Mukanda-wabijila wa Mosesa pamwanda utala kutupaija kusanshija mukaji udi na dīmi. Mukanda-wabijila wādi unena’mba shi aye mwine nansha mwana udi mu dīmi afwe pa kutupaila kwa bantu babidi bomana, batyibi bādi bafwaninwe kubandaula ino myanda ne kuyuka mwa kwiityibila, inoko mfuto yādi ikokeja kwikala ya “muya pa muya,” nansha būmi pa būmi. (Divilu 21:​22-25) Ino lelo ntapani mwine Isalela wādi ukokeja kwepuka mfuto ya kilongwa kyandi kya butapani?

Kinyemeno kya Bantapani

4. I bifuko’ka byādi bya kunyemena’mo pakala byādi panja pa Isalela?

⁴ Mu mizo mikwabo yādi mishile na muzo wa Isalela, kinyemeno ne mpakala byādi bifuko mwādi munyemena bantapani ne banongabibi bakwabo. Mo mwādi mubakīlwe bifuko bya uno muswelo, kimfwa tempelo wa leza-mukaji Artemis mu kibundi kya Efisesa wakala. Pamwanda utala bifuko bya muswelo umo, nsekununi inena’mba: “Mu bifuko bimo-bimo bikola mwādi mulamwa banongabibi; kadi pavule kyāmwekele amba bādi bafwaninwe kwimika kibalwa kya binyemeno. Mu Atene enka bifuko bimo-bimo bikola byo byādi biyukene na Leta amba mo mwa kunyemena (kimfwa, tempelo wa bapika wa Theseus); mu kitatyi kyādiko Tiberius bibumbo bya bantapani bādi mu bifuko bikola byādi kebileta kyaka, omwanda (mu mwaka wa 22) bāimikile kibalwa kya bifuko mwa Kunyemena byāikala ke bibundi bityetye’tu.” (The Jewish Encyclopedia 1909, Mukufu II, paje 256) Mafuku pakupita’po, Bipwilo-bya-Kikristu byāikele ke bifuko mwa kunyemena, inoko ino mpangiko yātompele kutundulwila lupusa lwa baledi ba ntanda ku ba bitobo ne kadi keyālondelepo buludiki boloke. Pakumona muswelo wāonakanibwe bino bifuko mwa kunyemena na bipwilo, ino mpangiko yātalwilwe.

5. I bukamoni’ka bulombola’mba Mukanda-wabijila kewādipo witabija’mba muntu wipaya mukwabo pamwanda wa kalengwa ukafwilwa lusa?

⁵ Mu bene Isalela, bantu bādi bepayañana mu kusaka kwabo kebādipo betabijibwa kukafyama mu kifuko kikola nansha mu kinyemeno. Nansha ke kitobo mwine Levi wādi wingila ku madabahu a Leza wādi ufwaninwe kwipaibwa pamwanda wa butapani bwalongele. (Divilu 21:​12-14) Pakwabo kadi, Mukanda-wabijila kewādipo witabija kufwila muntu lusa mwanda wa butapani bwalongele na mu kalengwa. Kimfwa, muntu ushimika njibo impya, wādi ufwaninwe kūbaka kalupango ka makuta buteya na musaka. Shi abulwe kwikobaka, ebiya muntu wapone pa musaka ne wafu, njibo ikalambikwa mashi. (Kupituluka 22:8) Kupityidila, shi muntu umunine ñombe udi na kibidiji kya kutuñana masengo wāpelwe kidyumu ino aye ne kumukuta mpika, shi epaye muntu, mwine ñombe wādi ufwaninwe kulambikwa mashi ne kwipaibwa. (Divilu 21:​28-32) Bukamoni bukwabo, bulombola’mba Leza wādi utēle mutyima bininge ku būmi, bumweka patōka mu myanda yānene’mba muntu yense ukakupila ngivi mu dyuba ne amwipaye ukalambikwa mashi, mwanda pakidiko dyuba, ngivi ukokeja kujingululwa ne kulandulwa mambo. (Divilu 22:​2, 3) I kimweke patōka’mba, muswelo wāteakanibwe mbila na Leza ulombola’mba muntu yense wipaya mukwabo mu kusaka kādipo ukokeja kwepuka mfuto ya lufu.

6. I muswelo’ka obādi bengidija kijila kya’mba ‘būmi pa būmi’ mu Isalela wakala?

⁶ Butapani bonso bwādi bulongibwa mu Isalela, bwādi bufwaninwe kujokeja kinongo. Mbila ya’mba ‘būmi pa būmi’ yādi ifikijibwa na muntu “wakulubula kinongo kya mashi.” (Umbadilo 35:19) Muntu wakulubula kinongo wādi ufwaninwe kwikala mwana-mulume wa musuku wa munda na yewa wipailwe. Ino lelo tukanena kika pamwanda utala muntu wipaya mukwabo na mu kalengwa?

Mpangiko ya Yehova ya Kufwila-Lusa

7. I mpangiko’ka yātudileko Leza pamwanda wa boba bādi bepaya bakwabo na mu kalengwa?

⁷ Pamwanda wa buswe bwandi, Leza wātudileko bibundi bya kunyemena’mo boba bādi bepaya bantu bakwabo na mu kalengwa ne kuyukapo mpika. Pa kino, Mosesa wāsapwidilwe’mba: “Wisambe na bāna ba Isalela wibanene wa’mba: Po mukābuka bobwa bukila bwa Yodano mu ntanda ya Kenani, ponkapo muketongela bibundi bya kwikala, bibundi bya kinyemeno ko mudi, amba muntu wipaya muntu, shi ani shi ani, na mu kalengwa kuyuka mpika, anyemene konka. Kadi byobya bibundi bikemwikadila bya [kunyemena’mo] ku wakinongo, amba muntu wipaya mukwabo na mu kalengwa kuyuka mpika’wa, kakafupo, poso waimuka bidi ku meso a kitango kya bantyiba-mambo. Ino bibundi byo mukapana bikemwikadilanga bibundi bisamba bya kinyemeno. Mukapana bibundi bisatu buno bukila bwa Yodano, ne bibundi bikwabo bisatu mukapana mu ntanda ya Kenani; bikekalanga bibundi bya kinyemeno. . . . Kadi; amba enselele wipaya muntu na mu kalengwa kuyuka mpika, anyemene konka.”​—Umbadilo 35:​9-15.

8. Bibundi bya kinyemeno byādi byubakilwe ku kifuko’ka, ne bantu bādi bepaya bakwabo na mu kalengwa bebātudileko bika mwanda wa kufika’ko?

⁸ Bene Isalela pobātwelele mu Ntanda ya Mulao, bākokele ku ino mbila, bātulako bibundi bisamba bya kinyemeno. Bibundi bisatu​—Kedesha, Shekema, ne Hebelona​—byādi mutamba wa kushīka kwa Munonga wa Yodano. Ku mutamba wa kutunduka kwa Yodano kwādi bibundi bya kinyemeno bya Ngolane, Lamote, ne Bezele. Bino bibundi bisamba bya kinyemeno byādi byubakilwe kunsa-kunsa kwa mashinda mwanda wa kujingululwa’byo senene. Pa bifuko bifwaninwe, buteya na ano mashinda, kwādi biyukeno pādi palembwe amba: “kinyemeno.” Bino biyukeno byādi bitadidije nsongo ku mutamba wādi kibundi kya kinyemeno, ne muntu wipaile mukwabo na mu kalengwa wādi unyemena mu kibundi kyādi nakyo pabwipi bininge mwanda wa kupandija būmi bwandi. Mwinemwa, wādi ukingwa ku muntu wakulubula kinongo kya mashi.​—Yoshua 20:​2-9.

9. Mwanda waka Yehova wātudileko bibundi bya kinyemeno, ne i bāni badi bamwena’mo kamweno?

⁹ Mwanda waka Leza wātudileko bibundi bya kinyemeno? Byātudilweko mwanda wa kutyina’mba mashi akubulwa mambo keakimwangwa umbukata mwa ntanda’ya ne bantu kebakilambikwa mashi. (Kupituluka 19:10) I bāni badi bamwena kamweno mu bibundi bya kinyemeno? Mukanda-wabijila wādi unena’mba: “I bya bāna ba Isalela, ne bya mweni [ne mulumbi ulumbile, NW] kwikala mafuku umbukata mwabo, bino bibundi bino’bi bisamba i [bya kunyemena’mo] kadi; amba enselele wipaya muntu na mu kalengwa kuyuka mpika, anyemene konka.” (Umbadilo 35:15) Omwanda nanshi, pakusaka’mba kuno kufwilwa lusa kwikale kwendelemo kadi koloke, Yehova wāsapwidile bene Isalela bobake bibundi bya kinyemeno mukanyemena bantu bepaya bakwabo na mu kalengwa (1) bene Isalela ba kibutwila, (2) beni bādi mu Isalela, nansha kadi (3) Balumbi bātambile ku bibundi bingi bādi bashikete mu Isalela.

10. Mwanda waka tukokeja kunena’mba bibundi bya kinyemeno yādi mpangiko ya kufwila-lusa yātudileko Yehova?

¹⁰ I kyamvubu kuyuka’mba nansha muntu wāipaile mukwabo na mu kalengwa ne kuyuka mpika, wādi ufwaninwe kwipaibwa kukwatañana na sambu ya Leza yādi inena’mba: “Ense umwanga mashi a muntu, ino ku muntu mashi andi nao akamwangibwa.” Omwanda nanshi tufwaninwe kuyuka’mba ino yādi mpangiko ya Yehova Leza ya kufwila bantu lusa, pakusoñanya’mba yewa wipaile muntu na mu kalengwa wādi ufwaninwe kunyemena ku kibundi kimo kya mu bibundi bya kinyemeno. Kimweka bu bantu bonso bādi betula pa kyaba kya muntu wādi unyema muntu wakulubula kinongo kya mashi, mwanda abo bonso bādi bayukile’mba padi nabo bakokeja kulonga kilubo kya muswelo umo na mu kalengwa ne bakasakilwa kunyemena ku kinyemeno ne kufwilwa lusa.

Kunyemena ku Kinyemeno

11. Mu Isalela wakala, i kika kyādi kikokeja kulonga muntu wipaile mukwabo na mu kalengwa?

¹¹ Kyelekejo kilonda’ko kino kikokeja kuvudija kufwijako kobe pamwanda utala kufwila-lusa kwa Leza pakutulako mpangiko ya kinyemeno. Fwatakanya bidi amba wādi na mwingilo wa kutema mityi mu Isalela wakala. Penepo kasolwa kabakonkoka mu umpini mukitulumukila, ­kabatape mwikadi nobe ebiya wafu. Ukalonga’po namani? Eyo, Mukanda-wabijila wātudileko mpangiko itala pa uno mwanda. Pakubulwa ne kutātana kwine, ukasangela kumwena kamweno mu ino mpangiko yāletele Leza: “Ino mwine uno’u o mwanda wa ntapani, wakanyemena konka [ku kibundi kya kinyemeno] ne kupanda mumi: wipaya mwikadi nandi na mu kalengwa, ne kumushikwa kala mpikila, pamo bwa muntu wendanga mu ntanda, pamo na mwikadi nandi, kutema mityi; ino penepa kuboko usangata kasolwa kuteta mutyi, kadi kasolwa kakonkoka mu umpini, kafikila mwikadi nandi wafwa, nabya ukanyemena ku kimo kya byobya bibundi apande mumi.” (Kupituluka 19:​4, 5) Ino, nansha shi unyemene ku kibundi kya kinyemeno, kukabulwepo kusela kiselwa kya myanda yalongekele.

12. Kupwa kwa kufika muntu wipaile mukwabo na mu kalengwa ku kibundi kya kinyemeno, i mpangiko’ka yādi ifwaninwe kulondwa?

¹² Nansha shi bakakutundaila na kizāji, ino ufwaninwe kuyukija mwanda obe kudi bakulu badi pa kibelo kya kibundi kya kinyemeno. Kupwa kwa kutwela mu kibundi, bakakutuma ku kiketelo kya mambo kumeso a bakulu bemanine kipwilo kya Isalela badi ku bibelo bya kibundi bemanine kipindi mwālongekele butapani. Kwinekwa ukapebwa lupusa lwa kulombola bukamoni bwa muswelo okulambikilwepo mashi.

Kutyiba Mambo a Bantapani

13, 14. I myanda’ka imo-imo yādi ifwaninwe kubandaula bakulu kitatyi kya kutyiba mambo a ntapani?

¹³ Pokatyibilwa mambo na bakulu bantyiba-mambo badi ku kibelo kya kibundi, pakubulwa ne kutatāna kwine ukajingulula na kufwijako kukatampe’mba bakaningila nakampata pa mwiendelejo owādi nao pakala. Bakulu bakabandaula senene kipwano kyowādi nakyo na muntu ufwile. Lelo wādi umushikilwe, umubelamina, nansha wāmwipaile mu kusaka kobe? Shi i amo, bakulu bakakupāna mu maboko a wakulubula kinongo kya mashi amba ufwe. Bano bantu bādi bemanina myanda bādi bafwaninwe kuyuka musoñanya wa mu Mukanda-wabijila unena’mba: ‘Fundulai mashi ampikwa mambo ku Isalela, mwanda bamone biyampe senene shē.’ (Kupituluka 19:​11-13) Muswelo umo onka, kitatyi kityibwanga mambo dyalelo, bakulumpe bakristu basakilwa kuyuka Bisonekwa senene, ne kutyiba mambo kukwatañana na bino bijila kitatyi kyobabandaula ngikadila ne mwiendelejo wakala wādi na nongabibi.

¹⁴ Bakulu ba kibundi bakakupompolola na kanye konso, mwanda wa kuyuka shi wādi ubelamine muntu ufwile. (Divilu 21:​12, 13) Lelo wākamwipaile kufula kufyame’ni? (Kupituluka 27:24) Lelo wādi ufuna bulobo pamwanda wa uno muntu kufika ne ku kumukutyila kitumba kya kumwipaya’ni? Shi kidi namino, nobe ufwaninwe kwipaibwa. (Divilu 21:14) Nakampata bakulu bakasaka kuyuka shi mwādi mu mfika, nansha mu lwana na muntu wipailwe. (Kupituluka 19:​4, 6, 7; Yoshua 20:5) Ebiya, fwatakanya’mba bakulu abajingulula’mba kupilepo mambo ne abakujokeja mu kibundi kya kinyemeno. Bine ukalombola kufwijako kukatampe pamwanda wa kufwila-lusa kwabo!

Būmi mu Kibundi kya Kinyemeno

15. I myanda’ka yādi ifwaninwe kulonga muntu wipaile mukwabo na mu kalengwa?

¹⁵ Muntu wipaile mukwabo na mu kalengwa wādi ufwaninwe kushikata mu kibundi kya kinyemeno nansha ku matabula 1 450 panja pa kibundi. (Umbadilo 35:​2-4) Shi kwaenda ujokolokajokoloka watabuka mikalo ya kibundi, padi ukesambakana na muntu wakulubula kinongo kya mashi. Mu ino ngikadilo, muntu wakulubula kinongo ukokeja kumwipaya, ne kakalandulwapo mambo. Kadi, ntapani kakakutwepo mu nkano nansha mu kifungo, mhm. Byādi ushikete mu kibundi kya kinyemeno, ntapani wādi ufwaninwe kufunda mwingilo wa busunga, kwikala mwingidi udi na mvubu mu kisaka kya bantu.

16. (a) Muntu waipaile mukwabo na mu kalengwa wādi ufwaninwe kushikata myaka inga mu kibundi kya kinyemeno? (b) Mwanda waka lufu lwa kitobo mukatampe lo lwādi lupa ntapani bwanapabo bwa kutamba mu kibundi kya kinyemeno?

¹⁶ Lelo muntu waipaile mukwabo na mu kalengwa wādi ufwaninwe kushikata myaka inga mu kibundi kya kinyemeno? Kimweka bu i umbula bwa būmi bwandi bonso. Mukanda-wabijila wādi unena’mba: “[Ukekala] mu kibundi kyandi kya kinyemeno, poso’nka ne ku lufu lwa [kitobo, NW] mukatampe, ino kulonda lufu lwa [kitobo] mukatampe, wakwipayañana’wa, uke­tolela ku ntanda ya kishi kyandi.” (Umbadilo 35:​26-28) Mwanda waka lufu lwa kitobo mukatampe lo lwādi lupa ntapani bwanapabo bwa kutamba mu kibundi kya kinyemeno? Eyo, kitobo mukatampe wādi umo wa mu mitwe mikatampe ya muzo. Nanshi lufu lwandi wādi mwanda mukatampe wādi uyukijibwa ku bisaka byonso bya Isalela. Boba bonso bānyemene mu bibundi bya kinyemeno bādi bajokela ku mobo abo pakubulwa kyaka kya kwipaibwa na muntu wakulubula kinongo kya mashi. Mwanda waka? Mwanda Mukanda-wabijila wa Leza wātyibile nsambu amba kitatyi kya kulubula kinongo kya mashi kyādi kifula na lufu lwa kitobo mukatampe, ne muntu yense wādi wikiyukile. Shi muntu kampanda wamusuku na muntu wāipailwe alubule kinongo kupwa kwa lufu lwa kitobo mukatampe, ukekala ntapani ne ufwaninwe kufuta mambo atungilwe kufuta ntapani.

Bipa bya Kuladila Nyeke

17. Mikalo yādi ikadilwa muntu wipaile mukwabo na mu kalengwa yādi ibavuluja myanda’ka?

¹⁷ I bipa’ka byādi bitamba ku mikalo yādi ikadilwa muntu wipaile mukwabo na mu kalengwa? Yādi imuvuluja’mba wipaile muntu. I kimweke patōka’mba wādi umona būmi bwa muntu amba i bukola. Pakwabo kadi kakelwakopo nansha dimo amba bamufwidile lusa. Byobāmufwidile lusa, nabubine nandi ukasaka kufwila bakwabo lusa. Mpangiko ya bibundi bya kinyemeno ne mikalo yabyo yādi monka na kamweno ku bantu bonso. Muswelo’ka? Yādi ibavuluja’mba kebafwaninwepo kwikala na kalengwa nansha kwikala bañumauma pamwanda utala būmi bwa muntu. Bakristu bādi bavulujibwa mvubu ya kuleka kwikala na kalengwa kakokeja kulenga lufu lwa mukitulumukila. Kadi, mpangiko ya Leza ya kufwila-lusa na kutulako bibundi bya kinyemeno itutonona netu twikale kufwila-lusa shi kyendelemo.​—Yakoba 2:13.

18. Mpangiko ya Leza ya kutulako bibundi bya kinyemeno yādi na kamweno’ka?

¹⁸ Mpangiko ya Yehova Leza ya kutulako bibundi bya kinyemeno yādi monka na kamweno mu miswelo mikwabo. Kekwādipo bibumbo bya bantu bādi balondalonda ntapani na mambo kumeso kwa kutyibilwa mambo mu kidye. Inoko bādi bamumona bu wakubulwa mambo a mashi, ne bādi bamukinga. Pakwabo kadi, mpangiko ya bibundi bya kinyemeno yādi mishile bininge na mpangiko ya mu kino kyetu kitatyi ya kutula bantapani mu bifungo, nansha mu tuso mobapebwa lupeto na bantu, ne pavule bekalanga ke babipolapola bapite kipimo pamwanda wa kwikala kisense na banongabibi bakwabo badi’mo. Mu mpangiko ya kibundi kya kinyemeno, kekyādipo kya mvubu kūbaka, kukwatakanya nansha kukaikila byuma bikomokomo ku mpembwe ya bifungo pātambilanga bantu ba buloko mwanda wa kunyema. Nabubine, ntapani wādi uyukile’mba udi mu “kifungo” ne wādi ushikata’mo umbula bwa kitatyi kitungwe. Wādi ufwaninwe monka kwikala mwingidi, kulonga kintu kampanda mwanda wa kamweno ka bekadi nandi.

19. I bipangujo’ka byotukokeja kwīpangula pamwanda utala bibundi bya kinyemeno?

¹⁹ Mpangiko ya Yehova ya kutulako bibundi bya kinyemeno mwanda wa kukinga muntu waipaile mukwabo na mu kalengwa yādi ya kufwila-lusa kwabine. Kyabine, ino mpangiko yādi ilombola’mba būmi bufwaninwe kulēmekwa. Ino lelo bibundi byakala bya kinyemeno bidi na buluji’ka ku bantu badiko bōmi mu kino kitatyi kya myaka tutwa 20? Lelo tukokeja kulambikwa mashi na Yehova Leza ne kulanga’mba ketusakilwapo kufwilwa-lusa na aye? Lelo bibundi bya kinyemeno byādi mu Isalela bidi na buluji mu kino kyetu kitatyi?

[Bilembwa bya pa Bifwatulo]

Kedesha, Ngolane, Lamote, Shekema, Bezele, Hebelona: Munonga wa Yodano

Bibundi bya kinyemeno bya mu Isalela byādi byubakilwe pa bifuko biyampe

Ukalondolola Namani?

◻ Yehova umonanga būmi bwa muntu muswelo’ka?

◻ I mpangiko’ka ya kufwila-lusa yātudileko Leza pamwanda wa bantu bepaya bakwabo na mu kalengwa?

◻ Muntu wipaile mukwabo wādi witabijibwa mu kibundi kya kinyemeno muswelo’ka, ne wādi ufwaninwe kushikata’mo umbula bwa myaka inga?

◻ Mikalo yākadilwe muntu wipaya mukwabo na mu kalengwa yādi imuvuluja kika?