Shapita wa Dikumi ne Umo

Kitatyi kya Kwiya kwa Meshiasa Kibasokolwa

 1. Yehova byadi Mwinē Kitatyi Mukatampe, i bika byotukokeja kukulupila?

YEHOVA ye Mwinē Bitatyi Mukatampe. Myaka ne bitatyi byonso bikwatañene na mingilo yandi bidi mu dikasa dyandi. (Bilongwa 1:7) Myanda yonso yatandikile mu bino bitatyi ne myaka bine’nka kukafikidila’yo. Keikatunyapo.

2, 3. I ku bupolofeto’ka kwādi kutele Danyele mutyima wandi, ne i umbikalo’ka wādi ubikele pa Babiloni mu kine kitatyi’kya?

² Mupolofeto Danyele wādi mwifundi wa kininga wa Bisonekwa, o mwanda wādi na lwitabijo mu bukomo budi na Yehova bwa kukwata mpango ya kulonga bintu kampanda ne kufikidija’yo. Bupolofeto bwādi butele’ko Danyele mutyima nakampata i bupolofeto bwa kusalwa kwa Yelusalema. Yelemia wādi kala ke musoneke myanda yāsokwele Leza ya mafuku ādi a kulāla kibundi kikola kasha kisalwa, ebiya Danyele wābandaula buno bupolofeto na katentekeji. Wāsoneka’mba: “Mu mwaka umbajinji wa Dadiusa mwana Ahaswelusa, wa ku lukunwa lwa bene Mede, wabikikwa ke mulopwe peulu pa bulopwe bwa bene Kaladea; mu mwaka umbajinji wa umbikalo wandi, ami Danyele nayukidija pa mikanda mbadilo ya myaka mwendele kinenwa kya Yehova kyaile kudi Yelemia mupolofeto kyakufikijija misala ya Yelusalema, ke myaka makumi asamba-abidi kadi.”—Danyele 9:1, 2; Yelemia 25:11.

³ Dadiusa mwine Mede penepa ye wādi ubikele “bulopwe bwa bene Kaladea.” Bintu byābadikile kunena Danyele kitatyi kyaāletele nshintulwilo ya kilembwa kya pa lubumbu byādi byenda bifikidila lubilo lonka. Umbikalo wa bene Babiloni papo ke kutupu’o. Wādi ke mupebwe “bene Mede ne bene Peleshi[a]” mu 539 K.K.K.—Danyele 5:24-28, 30, 31.

DANYELE WABIJA YEHOVA NA KWITYEPEJA

 4. (a) I bika byādi bisakibwa pa kutambula bunyongolodi bwa Leza? (b) Danyele wāfwenene kudi Yehova muswelo’ka?

⁴ Danyele wādi uyukile amba myaka 70 ya kusalwa kwa Yelusalema keikafika ku mfulo. Penepa wālonga bika bikwabo? Witulombola aye mwine amba: “Naela mpala yami kudi Mfumwetu Leza, kukimba pa lulombelo, ne kwisasa, ne na kushikilwa na nzala, ne nkōlwa, ne buto. Ebiyampe nalombela Yehova Leza wami ne kusaba myanda.” (Danyele 9:3, 4) Ngikadilo mifwaninwe ya mutyima yādi isakibwa popa pantu pa kusaka kutambula bunyongolodi bwa pa lusa lwa Leza. (Levi 26:31-46; 1 Balopwe 8:46-53) Pādi pakimba lwitabijo, mushipiditu wa kwityepeja, ne kwisāsa na mutyima onso bubi bwēbafikije ku kuselwa bu misungi ne ku kumunwa bupika. Danyele wāshilula kufwena kudi Leza pangala pa bantu ba muzo wabo bālongele bubi. Namani? Na kushikilwa na nzala, na kudila ne na kuvwala nkōlwa, kyelekejo kya kwisāsa kwa na mutyima tō.

 5. Mwanda waka Danyele wādi na kikulupiji amba Bayuda basa kujokejibwa mu ntanda yabo?

⁵ Bupolofeto bwa Yelemia bwāpele Danyele lukulupilo, mwanda bwādi bulombola amba Bayuda bādi kebadi kubwipi na kujokela mu ntanda yabo ya Yuda. (Yelemia 25:12; 29:10) I bine, Danyele wādi na kikulupiji amba kukūlwa kwa Bayuda bamuninwe kubafika, mwanda mwana-mulume utelwa dya bu Shilusa wādi kala ke mubikale bu mulopwe wa Peleshia. Mwene Isaya wālaile amba Shilusa ukekala kingidilwa kya kukutulula Bayuda amba bakobakulule Yelusalema ne tempelo? (Isaya 44:28–45:3) Ino Danyele kādipo uyukile mobyādi bya kupityila. O mwanda wāendelele na kwisashila Yehova.

 6. I bintu’ka byāitabije Danyele mu lulombelo?

⁶ Danyele wākokele milangwe pa lusa ne kanye ka Leza. Wāitabija na kwityepeja amba Bayuda i bapye mambo pa kutombokela Yehova, pa kuvundamina ku mbila yandi, ne pa kupela kuteja bapolofeto bandi. Leza wādi na bubinga bwa ‘kwibapalakenya mwanda wa kujilula kwabo.’ Danyele wālombela’mba: “A Mfumwetu, kwifwija bumvubumvu ko kwetu, kudi balopwe betu, ne ku bamfumu betu, ne ku batata, ke-twi-bantu tubapi mambo podi. Kanye ne kulekelwa kwa mambo ko kwandi Mfumwetu Leza wetu, mwanda tubatomboka pādi; kadi ketwakōkelepo diwi dya Yehova Leza wetu, kunanga mu bijila byandi byētutudīle pa bengidi bandi bapolofeto. Eyo, bene Isalela bonso abajilula mukanda-wabijila obe, ne kusasukako kutyina’mba bakakōkela diwi dyobe; penepo mafingo abapungulwilwa po tudi, ne mutyipo wasonekelwe mu mukanda-wabijila wa Mosesa, mwingidi wa Leza; mwanda tubapi mambo pādi.”—Danyele 9:5-11; Divilu 19:5-8; 24:3, 7, 8.

 7. I kika kinenenwa amba Yehova wādi na bubinga bwa kuleka Bayuda bakamunwe bupika?

⁷ Leza wādyumwine bene Isalela ku byamalwa byādi bya kulupuka ku kwabo kubulwa kikōkeji ne ku kufutulula kipwano kyobāsambile nandi. (Levi 26:31-33; Kupituluka 28:15; 31:17) Danyele witabija bubinga bwa bilongwa bya Leza, amba: “Wafikijija binenwa byandi byēsambile po tudi, ne pa batyibi betu betutyibīle, pa kwituletelela kyamalwa kikatampe’tu; mwanda kekyalongelwepo munshi mwa mūlu monsomonso, mo kyalongelwa pa Yelusalema ehe. Mo kilembelwe mu mukanda-wabijila wa Mosesa kyamalwa kino kyonsololo kyafika po tudi; ino nanshi ketwalombelepo buyampe bwa Yehova Leza wetu, amba twalamuke ku bukondame bwetu, ne kuyukidija bu-binebine bobe. Po pa mwanda’o Yehova wātadile pa kyamalwa’kya, ne kwikiletelela po tudi; mwanda Yehova Leza wetu i moloke mu mingilo yandi yonso yalonga, ino ketwakōkelepo diwi dyandi.”—Danyele 9:12-14.

 8. Kwabija kwa Danyele kudi Yehova kwimanine pa bika?

⁸ Danyele kakimbepo kubingija bilongwa bya bantu ba muzo wabo. Kuselwa kwabo bu misungi kwādi kwibafwaninwe, monka mwanenena’mba: “Tubapi mambo, tubalonga bupupakane.” (Danyele 9:15) Ne kadi kikatampe kyasaka ke enkapo’tu kutalulwa mu masusu, mhm. Kwabija kwandi i kwa kusaka nakampata kutumbija Yehova ntumbo ne kumupa bulēme. Amba shi Leza afwile Bayuda lusa ne kwibajokeja mu ntanda yabo, nankyo wafikidija milao yandi yaālaile kupityila kudi Yelemia ne kuyukanya buujila bwa dijina Dyandi dikola. Danyele wamwisashila’mba: “A Mfumwetu, mwendele boloke bobe bonsololo, nakwisashila, bulobo bobe ne bulobo budyendyemuka bobe bwalamunwe bidi ku kibundi kyobe kya Yelusalema, lūlu lobe lukola; mwanda wa bubi bwetu, ne mwanda wa bukondame bwa batata, Yelusalema ne bantu bobe abaalamuka ke mutōnko ku bonsololo betujokolokele.”—Danyele 9:16.

 9. (a) I binenwa’ka bya kwisāsa byavuya nabyo Danyele lulombelo lwandi? (b) I kika kyafityija Danyele mutyima, ino walombola namani amba utele mutyima ku dijina dya Leza?

⁹ Danyele mu milombelo yandi yalombela na kininga waendelela’mba: “Ino penepa a Leza wetu bateje bidi lulombelo lwa mwingidi obe, ne ku kwisasa kwandi; ino kadi eñenya mpala yobe pa kipandulwamo kyobe kisalakanibwe pa mwanda wa Mfumwetu. A Leza wami, bandika kutwi kobe wivwane; pūtula meso obe, ubandile bisalakanibwe byetu, ne kibundi’kya kitēlelwa pa dijina dyobe; mwanda ketutambikapo kwisasa kwetu ku meso obe pa mwanda wa byaboloke byetu ehe, poso’nka pa mwanda wa byakanye byobe bikatampe. A Mfumwetu, ivwana; a Mfumwetu, lekela; a Mfumwetu, teja ne kulonga; kokējapo, mwanda wa abe mwine, a Leza wami; mwanda kibundi kyobe, ne bantu bobe, abatēlwa pa dijina dyobe.” (Danyele 9:17-19) Shi Leza wadi amba upelele kufwila lusa, waleka bantu bandi mu bumisungi, ne Yelusalema kibundi kyandi kikola kilēle kasha kisalwa nyeke ne nyeke, longa mizo itabije binebine amba aye ye Mfumu Mulopwe wa diulu ne ntanda? Mwene ibwanya kunena amba Yehova kadipo na bukomo bwabwanya kwipaka na bilezaleza bya Babiloni? I amo, dijina dya Yehova dyadi dya kutukibwa, kino kyo kintu kyaseleja Danyele mutyima kūlu. Mu misunsa 19 itelelwe Yehova, dijina dya Leza, mu bilembwa bibajinjibajinji bya mukanda wa Danyele, misunsa 18 itanwa’nka mu luno lulombelo!

NGABUDYELE WAIYA LUBILO

10. (a) I ani wātuminwe kudi Danyele, ne mwanda waka? (b) Mwanda waka Danyele watela Ngabudyele bu “muntu”?

¹⁰ Aye Danyele ukilombela, mwikeulu Ngabudyele wamumwekela. Kanena’mba: “A Danyele, ino pano nalupuka kukulonga kodi wañeni mu kwivwanija. Pangalwilo ya kwisasa kobe mwanda nao utamba, ino naiya kukusapwila; mwanda abe wi muswedibwe nakampata; penepo langa mwanda uno’u, wivwanije kimonwa’kya.” Ino mwanda waka Danyele wamutelele bu “muntu Ngabudyele”? (Danyele 9:20-23) Eyo, padi pakimba Danyele kwivwanija kimonwa kibajinji kya mbuji mulume ne mukōko mulume, kudi “muntu [waimene] kumeso a[nd]i, pamo’nka bwa kumweka kwa muntu.” I mwikeulu Ngabudyele watuminwe kupa Danyele bujinguludi. (Danyele 8:15-17) Ne pano napo mo monka, Danyele pa kupwa kulombela, uno mwikeulu wamufwena kubwipi mu kifwa kya bu muntu mwa kwisambila nandi bwa muntu wisamba na muntu mukwabo.

11, 12. (a) Nansha mu Babiloni byokemwādipo tempelo nansha madabahu a Yehova, i muswelo’ka wādi ukokeja Bayuda bepāne kuta mutyima ku byakwela byādi bilombelwe mu Bijila? (b) Mwanda waka Danyele wāityilwe bu “muswedibwe nakampata”?

¹¹ Ngabudyele wafika “pa kitatyi kya kyakwela kya kyolwa.” Madabahu a Yehova āonakanibwe pamo na tempelo mu Yelusalema, Bayuda bāselwa mu bupika mu bajentaila bene Babiloni. Nanshi bitapwa kebyādipo byelwa kudi Leza na Bayuda mu Babiloni. Inoko pa bitatyi byādi bitungilwe mu Bijila bya Mosesa po pādi pafwaninwe Bayuda bepāne bādi mu Babiloni kutendela Yehova ne kumwisashila. Danyele mwana-mulume mwipāne mpata kudi Leza wātelelwe bu “muswedibwe nakampata.” Yehova, ‘Mwimvwaniki wa milombelo,’ wāmuloelelwe, wātuma Ngabudyele lubilo amba āye alondolole lulombelo lwa lwitabijo lwa Danyele.—Mitōto 65:2.

¹² Danyele wādi ulombela nyeke kudi Leza, misunsa isatu pa difuku, nansha ke pādi pekala būmi bwandi mu kyaka. (Danyele 6:10, 11) Ke kya kutulumukapo shi Leza wāmutōkelwe pa mutyima! Kutentekela pa kulombela, kulanguluka kwa Danyele pa Kinenwa kya Leza kwāmukweshe ajingulule kiswa-mutyima kya Yehova. Danyele wādi mwipāne mu milombelo kadi muyuke mwa kwifwenyenya kudi Yehova, ebiya Yehova nandi umulondolola milombelo yandi. Wāzunzwile bikatampe boloke bwa Leza. (Danyele 9:7, 14, 16) Nansha balwana byobākankelwe kutana kibi mwadi, ino aye mwine wādi wiyukile bu kipya-mambo ku meso a Leza, o mwanda wēsashile bubi bwandi.—Danyele 6:4; Loma 3:23.

“MAYENGA MAKUMI ASAMBA-ABIDI” A KUPWIJA BUBI

13, 14. (a) Ngabudyele wālombwele Danyele myanda’ka mikatampe? (b) “Mayenga makumi asamba-abidi” i myaka inga, ne twikiyukile muswelo’ka?

¹³ Bine, Danyele wātambula malondololo a milombelo yandi! Yehova kamukulupijepo enka amba Bayuda basa kujokela mu yabo ntanda kete, ino wamupe ne bujinguludi bwa kintu kya nshintulwilo mikatampe—kumweka kwa Meshiasa wālailwe. (Ngalwilo 22:17, 18; Isaya 9:6, 7) Ngabudyele wasapwila Danyele amba: “Mayenga makumi asamba-abidi atungwa pa bantu bobe ne pa kibundi kyobe kikola, kupwija kujilula, ne [kupwa] bubi, ne kulonga kipwanyo kya bukondame, ne kutweja boloke bwa kulādilamo nyeke, ne [kutūla kiyukeno pa kimonwa ne mupolofeto], ne kushinga-māni pantu pakola nakampata. Yuka nanshi, ne kusansanya, amba kushilwila ku kutamba kwa kinenwa [kya] kulubula ne kūbaka Yelusalema, kutūla ne ku mwine mushingwe māni, mfumu’wa, kukekala mayenga asamba-abidi kabidi ne mayenga makumi asamba ne abidi; kikashimikwa monka ne mukenza, ne luvwa, ke mu byaba bya malwa kadi.”—Danyele 9:24, 25.

¹⁴ Bine, ino yādi myanda miyampe binebine! Ke enkapo Yelusalema wādi wa kūbakululwa ne kujokejibwa kwa butōtyi mu tempelo impya kete, ino ne “mushingwe māni, mfumu’wa” nandi wādi wa kumweka pa kitatyi kitungwe. Ke mu “mayenga makumi asamba-abidi” kadi. Ngabudyele katelelepo mafuku, nanshi ano mayenga ke a mafukupo asamba-abidi, akadikila pa mafuku 490—kamwaka kamo kete ne myeji iná. Kūbakululwa kwa Yelusalema kwālailwe “ne mukenza, ne luvwa” kwālēle mafuku mavule kutabuka’po. Ano mayenga i mayenga a myaka. Malamuni mavule a panopano anena’po amba yenga ne yenga i myaka isamba-ibidi. Kifwa, mu Bible umo (Tanakh—The Holy Scripures) ulupwilwe na Sosiete ya Mabuku a Bayuda, balamwine’po kunshi kwa dyani mu Danyele 9:24 amba “mayenga makumi asamba-abidi a myaka.” Bible mukwabo (An American Translation) utangwa’mba: “Mayenga makumi asamba-abidi a myaka i mapikwile bantu bobe ne kibundi kyobe kikola.” Myalamwino ya uno muswelo itanwa ne mu bwalamuni bwa Moffatt ne bwa Rotherham.

15. I mu byaba’ka bisatu byabanibwe’mo “myaka makumi asamba-abidi,” ne byādi bya kushilula kitatyi’ka?

¹⁵ Mungya binenwa bya mwikeulu, “mayenga makumi asamba-abidi” i a kwabanibwa mu byaba bisatu: (1) “mayenga asamba-abidi,” (2) “mayenga makumi asamba ne abidi,” ne (3) yenga umo. Ko kunena amba myaka 49, myaka 434, ne myaka 7—bungi bonso myaka 490. Ivwana’po munenena Bible umo (The Revised English Bible) pa kino, amba: “Myaka makumi asamba-abidi misunsa isamba-ibidi i mitungilwe bantu bobe ne kibundi kyobe kikola.” Bayuda, pa kupwa kuselwa bu misungi ne kususuka mu Babiloni mu myaka 70, bādi ba kupebwa buntu bwa pa bula na Leza mu myaka 490, ko kunena amba myaka 70 misunsa 7. Yādi ya kushilula na “kutamba kwa kinenwa kulubula ne kūbaka Yelusalema.” Lelo wādi mwaka’ka?

“MAYENGA MAKUMI ASAMBA-ABIDI” ABASHILULA

16. Mwanda waka Shilusa wājokeje Bayuda mu yabo ntanda mungya mulombwela lubila lwandi?

¹⁶ Kudi bintu bisatu biyukane byotufwaninwe kubandaula pa uno mwanda wa kushilula kwa “mayenga makumi asamba-abidi.” Kibajinji kyālongekele mu 537 K.K.K. pālupwile Shilusa (Kilusa) lubila lwa kujokeja Bayuda mu yabo ntanda. Tutanga’mba: “E mwanenena Kilusa mulopwe wa Peleshia namino amba: Yehova Leza wa mūlu wampe malopwe onsololo a panopanshi; ino Yelusalema, mu Yuda. Ebiyampe enselele udi mubukata mwenu wa bantu bandi bonsololo, shi ani, shi ani, Leza wandi ekale nandi, ino akande ku Yelusalema mu Yuda, kūbaka njibo ya Yehova Leza wa Isalela’wa (aye i Leza) udi mu Yelusalema. Kadi ense ushele, shi ani, shi ani, muntu shi mwepi, shi mwepi, mwaikele bu-mweni wa mafuku, bantu ba pantu pandi’ba bamukwashe ne ndalama, ne na nsahabu, ne na bintu biyampe, ne na banyema, kutenteka ne kyakwela kya kwilanga kya njibo ya Leza idi mu Yelusalema.” (Ezela 1:2-4) Mobimwekela, kine kyāelelwe luno lubila i kukōbakulula tempelo—“njibo ya Yehova”—pa kifuko kyayo kya kala.

17. Mukanda wāpelwe Ezela wālombwele amba i bika byaāendele ku Yelusalema?

¹⁷ Kintu kya bubidi kyālongekele mu mwaka wa busamba-bubidi wa umbikalo wa Alatazelekishishi Mulopwe wa Peleshia (Alatazelekishishi wa Kuboko Kulampe, mwanā Zelekishishi I). Mu kine kitatyi’kya, Ezela mutentudi wākutyile lwendo lwa makweji aná, kutamba ku Babiloni kwenda ku Yelusalema. Wāsela mukanda wa pa bula wa mulopwe, ino kewāpēnepo kishima kya kūbakulula Yelusalema. Ino mwingilo wa Ezela wādi wa “kuneñenya buya njibo ya Yehova” kete. O mwanda mu mukanda mwātelelwe nsahabu ne ndalama, bipungwa bikola, ne byabuntu bya ñano, bya vinyu, bya māni, ne bya mwepo bya kukwatakanya nabyo mutōtelo mu tempelo, ne bwanapabo bwa bonso bādi bengila’mo bwa kuleka kusonka musonko.—Ezela 7:6-27.

18. I musapu’ka wāfityije Nehemia mutyima, ne Mulopwe Alatazelekishishi wāyukile’o namani?

¹⁸ Kintu kya busatu kyālongekele myaka 13 kunyuma, mu mwaka wa 20 wa Alatazelekishishi Mulopwe wa Peleshia. Nehemia wādi papo wingila bu kaseya “mu Shushane mwipata.” Yelusalema wādi ke mūbakululwe shandi na basheleshele bājokele kutamba ku Babiloni. Ino bintu byādi kebyālulamine byonso. Bāsapwila Nehemia amba “nsakwa ya Yelusalema nayo i mitūtwe, ne binjilo byakyo i bitēme mudilo.” Uno musapu wāvutakanya Nehemia mu ñeni, wāfitwa mutyima fututu. Mulopwe pa kumwipangula kyaāfityilwe mutyima, wālondolola’mba: “Mulopwe ufwa bununu; lelo mpala yami ibulwe kufitwa namani’a, mwanda kibundi mudi bibundu bya batata i kisalwe, ne binjilo byakyo i bisōkwe na mudilo.”—Nehemia 1:1-3; 2:1-3.

19. (a) Nehemia wālongele bidi bika pāmwipangwile Mulopwe Alatazelekishishi? (b) I bika byālombele Nehemia, ne i muswelo’ka waājingulwile kuboko kwa Leza mu uno mwanda?

¹⁹ Nsekununi itala padi Nehemia yendelela’mba: “Kwivwana kudi mulopwe kaunena’mba: Lelo kyolomba i kika, a? Enka nenki nalombela Leza wa mūlu. Penepa kala nanena mulopwe, na’mba: Shi i kiswamutyima kya mulopwe, kadi shi mwingidi obe watana biyampe mu meso obe nswelwe untume ku Yuda ku kibundi kya bibundu bya batata, na’mba nshimikilule’kyo.” Alatazelekishishi wāitabija uno mulangwe, wālongela’ko ne bintu bikwabo byālombele Nehemia amba: “Shi mulopwe uswele, mpebwe mikanda kudi bambikavu ba ku bukila bwa munonga’wa [Ufalete], amba bampe dishinda poso’nka mfike ku Yuda. Kadi ne mukanda wa kudi Asafa mulami wa mityi ya muntanda ya mulopwe, amba ampe mityi ya kulonga mikabo ya bibelo bya ndaku idi ku njibo’ya, ne ya nsakwa ya kibundi’kya, kadi ne ya njibo yo nkafikilamo.” Nehemia wājingulula amba i kuboko kwa Yehova kwādi kulonga byonso’bya, kanena’mba: “Ino mulopwe wampa mikanda mungya dikasa diyampe dya Leza wami ko nadi.”—Nehemia 2:4-8.

20. (a) I kitatyi’ka kinekine kyāshilwile ‘kutamba kwa kinenwa kya kulubula ne kūbaka Yelusalema’? (b) “Mayenga makumi asamba-abidi” āshilwile kitatyi’ka, ne āpwile mwaka’ka? (c) I bintu’ka bilombola patōka amba mafuku aletelwe āshilwile “mayenga makumi asamba-abidi” ne oāfudile i akubulwa kilubo?

²⁰ Nansha lupusa byolwāletelwe mu kweji wa Nisane, ku ngalwilo kwa mwaka wa 20 wa umbikalo wa Alatazelekishishi, kushilula kwinekwine kwa “kutamba kwa kinenwa [kya] kulubula ne kūbaka Yelusalema” kwāikele’ko ke papite ne myeji kampanda. Kyādi kitatyi kyāfikile Nehemia mu Yelusalema, wāshilula mingilo ya kulubula. Lwendo lwa Ezela lwāijije makweji aná, ino Shushane wādi ku makilometele 322 kutunduka kwa Babiloni, kulampe na Yelusalema. Ko kunena amba, nanshi, Nehemia wāfikile mu Yelusalema ke kubwipi na ku mfulo kwa mwaka wa 20 wa Alatazelekishishi, mu 455 K.K.K. Po pāshilwile “mayenga makumi asamba-abidi” ālailwe, ke myaka 490 kadi. Ādi a kupwa ku mfulo kwa 36 K.K.—Tala “Alatazelekishishi Wāshilwile Kubikala mu Mwaka’ka?” pa paje 197.

“MUSHINGWE MĀNI, MFUMU’WA” WAMWEKA

21. (a) I bika byālongelwe mu “mayenga asamba-abidi” mabajinji, nansha byokwādi bijika’ka? (b) I mu mwaka’ka mwādi mwa kumweka Meshiasa, ne Evanjile ya Luka inena amba mwāmwekele bika mu kine kitatyi’kya?

²¹ Lelo palēle myaka inga pa kusaka Yelusalema apwe kūbakululwa? Na bubine, kulubulwa kwa kibundi kwāfikidile mu “byaba bya malwa,” mwanda wa bikoleja byādi umbukata mwa Bayuda abo bene, ne kukalakanibwa na bene Samadia ne bakwabo. Mwingilo shao wāvuilwe mu kitatyi kifwaninwe, mu 406 K.K.K.—mu “mayenga asamba-abidi,” myaka 49. (Danyele 9:25) Penepa pādi pa kulonda kyaba kya mayenga 62, nansha bu myaka 434. Kupwa mine myaka’yo Meshiasa wālailwe nandi kamweka. Shi tushilwile kubala myaka 483 (49 kubweja’ko 434) tamba mu 455 K.K.K. tusa kufika mu 29 K.K. I kika kyālongekele mu uno mwaka? Luka mulembi wa Evanjile witulombola’mba: “Mu mwaka wa dikumi ne ītano wa kubikikwa kwa Tyibilusa Kesala, Pontyusa Pilato wadi wikele muledi wantanda ya Yuda, kadi ne Heloda aye wadiko mbikavu wa mu Ngadilea, . . . kwafikile mwanda wa Leza kudi Yoano, mwana Zakadiasa muntanda mutuputupu. Ponkapo waendele ku mitamba yonso ya ku Yodano kasapula lubatyijo lwa kwalamuka kwa mutyima ne kulekelwa kwa myanda.” Mu kine kitatyi’kya ‘bantu bādi batengele’ Meshiasa.—Luka 3:1-3, 15.

22. I kitatyi’ka ne i muswelo’ka wāikele Yesu ke Meshiasa wālailwe?

²² Yoano kādipo Meshiasa wālailwe. Ino pa byaāmwene pa kubatyijibwa kwa Yesu wa Nazala, ku kinya kya mwaka wa 29 K.K., wānene amba: “Namwene aye [m]ushidipitu ūtuka mūlu bwa nkunda, wamutumba pādi. Ino ami nkyamuyūkilepo kala, ehe. Nanshi wantumine kubatyijija mu mema uno aye wandaīle’mba: Ku o wakamona aye [m]ushipiditu utūka ne kumutumba pādi nabya e yenka’ye wakubatyijija mu [m]ushipiditu [s]andu. Ami kumona namone ne kusapula kadi nasapula’mba: Uno ye aye Mwana Leza’wa.” (Yoano 1:32-34) Yesu pa kubatyijibwa, wāikele ke Mushingwe māni—Meshiasa, Kidishitu. Kitatyi kityetye pa kupita’po, Andele mwanā bwanga wa Yoano wētana na Yesu mushingwe māni, penepo wākalombola Shimona Petelo amba: “Batwe tubamone Meshiasa.” (Yoano 1:41) Enka namino, “mushingwe māni, mfumu’wa” wāmweka pa kitatyi kitungwe—ku mfulo kwa mayenga 69!

BINKUMENKUME BYA YENGA WA MFULO

23. Mwanda waka “mushingwe māni, mfumu’wa” wādi wa kufwa, ne i kitatyi’ka kyaādi wa kufwa?

²³ I bika byādi bya kulongeka mu yenga wa 70? Ngabudyele wānene amba kyaba kya “mayenga makumi asamba-abidi” kyātungilwe bu kya “kupwija kujilula, ne ku[f]udija bubi, ne kulonga kipwanyo kya bukondame, ne kutweja boloke bwa kulādilamo nyeke, ne kulamika kimonwa ne butobo, ne kushinga-māni pantu pakola nakampata.” Pa kusaka amba kino kifikidile, “mushingwe māni, mfumu’wa” wādi wa kufwa. Kitatyi’ka? Ngabudyele wānene amba: “Mayenga makumi asamba ne abidi pa kupitako, mushingwe-mani ukatyibilwa, ke makasa bitupu; . . . Kabidi ukasamba kipwano kikomo na bangibangi yenga umo; kadi mu kipindi kya yenga’wa ukakankaja kitapwa ne kyakwela.” (Danyele 9:26a, 27a) Kitatyi kya malwa kyādi pa “kipindi kya yenga,” ko kunena’mba pa bukata bwa yenga wa mfulo wa myaka.

24, 25. (a) Monka mokyālailwe, Kidishitu wāfwile mwaka’ka, ne lufu ne lusangukilo lwandi byāfudije bika? (b) Lufu lwa Yesu i lulete bika?

²⁴ Mwingilo wa kukwasha bantu wāingile Yesu Kidishitu wāshilwile mu kipindi kya ku mfulo kwa 29 K.K., wāija myaka isatu ne kipindi. Monka mokyālailwe, ku ngalwilo kwa 33 K.K., Kidishitu ‘wātyibwa’ko,’ wāfwa pa mutyi wa masusu, ko kupāna wāpāna būmi bwa bu muntu bu kikūlwa kya kukūla bantu. (Isaya 53:8; Mateo 20:28) Bitapwa bya banyema ne byakwela byādi bilombwa na Bijila byāpwa pāendele Yesu musangulwe kukafikija mūlu kudi Leza mvubu ya kitapwa kyandi kya būmi bwa bu muntu. Nansha babitobo Bayuda byobāendelele na kwela byakwela kutūla ne ku konakanibwa kwa tempelo ya Yelusalema mu 70 K.K., bino bitapwa kebyākidipo kadi bitabijibwa na Leza. Byāpingakanibwe na kitapwa kipityile kulumbuluka, kyāelelwe musunsa umo kupwididile. Mutumibwa Polo wāsonekele amba: “Ino aye uno [Kidishitu], byāelele kitapwa kimo kyonka kya nyeke kya pa mambo . . . Mwanda konka ku kyakwela kimo kyonka aye wafikija pa bubwaninine nyeke na nyeke boba bapandulwemo.”—Bahebelu 10:12, 14.

²⁵ Nansha bubi ne lufu byobikyendelela na kususula muzo wa muntu, inoko kutyibwa’ko kwa Yesu pa kufwa ne kusangwilwa’ye ku būmi bwa mūlu i kufikidije bupolofeto. I “kupwij[e] kujilula, ne ku[f]udija bubi, ne kulonga kipwanyo kya bukondame, ne kutweja boloke.” Leza i mufundule kipwano kya Bijila kyādi kilombola patōka Bayuda bu babipya-mambo ne kwibaponeja. (Loma 5:12, 19, 20; Ngalatea 3:13, 19; Efisesa 2:15; Kolose 2:13, 14) Pano bubi bwa banonga-bibi balamuka pa mutyima bujimankanibwanga, ne bishoto byobubutula bine bifundwilwa kumo. Pano boba badi na lwitabijo bakokeja kupwana na Leza ponka pa kitapwa kya kipwanyo kya Meshiasa. Penepa kebatengela kupebwa kyabuntu kya Leza kya “būmi bwa nyeke [kupityila padi] Kidishitu Yesu.”—Loma 3:21-26; 6:22, 23; 1 Yoano 2:1, 2.

26. (a) Nansha byātalwilwe kipwano kyādi kimanine pa Bijila, i kipwano’ka ‘kyālaminwe na bukomo mu yenga umo’? (b) I bika byālongekele ku mfulo kwa yenga wa 70?

²⁶ Nanshi Yehova wātalwile kipwano kya Bijila na lufu lwa Kidishitu mu 33 K.K. Penepo i kika kinenenwa amba Meshiasa “ukasamba kipwano kikomo na bangibangi yenga umo”? Mwanda wālamine na bukomo kipwano kya Abalahama. Kufika ne pāpwile yenga wa 70, Leza wādi ukitandabwile madyese a kino kipwano ku Bahebelu, lutundu lwa Abalahama. Ino ku mfulo kwa “mayenga makumi asamba-abidi” a myaka, mu 36 K.K., mutumibwa Petelo wāsapwila Konilusa mwana-mulume mwine Itadi mwipāne, kipango kyandi, ne Bajentaila bakwabo’po. Tamba penepa, myanda miyampe yāshilula kusapulwa mu bantu ba mizo.—Bilongwa 3:25, 26; 10:1-48; Ngalatea 3:8, 9, 14.

27. “Pantu pakola nakampata” pāshingilwe māni i pantu’ka, ne pāshingilwe’o namani?

²⁷ Bupolofeto bwālaile kadi ne kushingwa māni kwa “pantu pakola nakampata.” Pano pantu kepafunkilapo pa Kikola Nakampata, kadimbwa ka munda mwa tempelo ya mu Yelusalema, ehe. Kishima “pantu pakola nakampata” kifunkila pano pa kipandulwa’mo kya mūlu kya Leza. Momwa mo mwākafikije Yesu mvubu ya kitapwa kya būmi bwandi bwa bu muntu kudi Shandi. Nanshi kubatyijibwa kwa Yesu, mu 29 K.K., ko kwāshingile māni, nansha kupandula, mūlu mwine mwelekejibwe ku mushipiditu na Kikola Nakampata kya mu tabenakulo, mwenda mafuku kya mu tempelo ya pano panshi.—Bahebelu 9:11, 12.

BUPOLOFETO BUBAITABIJIBWA NA LEZA

28. ‘Kutūla kiyukeno pa kimonwa ne mupolofeto’ kushintulula bika?

²⁸ Bupolofeto bwa Meshiasa bwānene mwikeulu Ngabudyele bwēsambile ne pa ‘kutūla kiyukeno pa kimonwa ne mupolofeto.’ Kino kishintulula amba bintu byonso byālailwe bitala padi Meshiasa—byonso byaāfikidije kupityila ku kitapwa, ku kusanguka, ku kumweka kwandi mūlu, ne ku bintu byonso byālongekele mu yenga wa 70—byādi bya kutūlwa kiyukeno na Leza wādi wa kutenga’po kuboko, na kufikidila’byo, ne na kwikala’byo bikulupilwe. Kimonwa kyādi kya kutūlwa’po kiyukeno, kikunga’nka Meshiasa. Kufikidila kwakyo kwādi kunenwe kwikala enka mudi aye ne mu mingilo ya Leza kupityila mwadi. I kupityila enka kudi Meshiasa wālailwe kotubwanya kutana bushintuludi boloke bwa kimonwa. Kekudipo kungi kotwadi ba kusokola nshintulwilo yakyo.

29. I bika byādi bya kufikila Yelusalema mubakululwe, ne mwanda waka?

²⁹ Ngabudyele wānene kala bupolofeto amba Yelusalema ukobakululwa. Pano kalaya konakanibwa kwa kibundi kyubakululwe ne tempelo yakyo amba: “Bantu ba mfumu’wa yewa ukaya bakonakanya kibundi ne kipandulwamo kine; penepo mfulo yandi ikekala na dilobe, kadi ne kumfulo kwine kukekala bulwi; masala i matungwe pa kyaba kyao. . . . Penepo byamunyanji pa kusambakana yewa usalakanya ukafika; ino kutula ne kumfulo kwine kutungwe, bukalabale bukapungulwilwa padi yewa usalakanya.” (Danyele 9:26b, 27b) Ano masala nansha byoādi a kusalwa kupwa kwa “mayenga makumi asamba-abidi,” ino byonso’bya byādi bya kwikala’ko pangala pa byālongelwe mu “yenga” wa mfulo, yenga obāpelele’mo Kidishitu kudi Bayuda, bāmwipaija ne kumwipaija.—Mateo 23:37, 38.

30. Mokilombwedilwe na mānga, Mulami wa kitatyi Mukatampe wāfikidije mbila yandi muswelo’ka?

³⁰ Bilembwa bya mānga bilombola amba mu 66 K.K., bibumbo bya bashidika byādi byendejibwa na Seshitiusa Ngalusa Mbikavu wa Shidea byāile byājokoloka Yelusalema. Nansha Bayuda byobādi bashisabala, bibumbo bya bene Loma byādi biselele biyukeno bya bilezaleza byabo, ñembela, byātwelele mu kibundi byāshilula kuseñemuna lubumbu lwa tempelo dya kungala. Kuno kwabo kwimana popa pantu ko kwālengeje bekale bu “kikobakane kya munyanji” kyāletele musala wakubulwa kyāshele. (Mateo 24:15, 16) Mu 70 K.K., bene Loma bādi bendejibwa na Mudyavita Titusa bāiya pamo bwa “malobe” kusala kibundi ne tempelo yakyo. Kekudipo kyēbakadile, mwanda oa masala yādi mbila—ādi “matūngwe”—na Leza. Bine Yehova, Mwinē Kitatyi Mukatampe, wāfikidije monka kinenwa kyandi!

LELO UBAJINGULULA BIKA?

• Myaka 70 ya masala a Yelusalema yāfudile kitatyi’ka, ne i kwisāsa’ka kwēsashile Danyele kudi Yehova?

• “Mayenga makumi asamba-abidi” āijije mafuku anga, ne āshilwile kitatyi’ka ākafula kitatyi’ka?

• “Mushingwe māni mfumu’wa” wāmwekele kitatyi’ka, ne i kitatyi’ka kya malwa kyaāikele ‘kutyibwa’ko’?

• I kipwano’ka kyālaminwe “kikomo na bangibangi yenga umo”?

• I bika byālongekele kinondanonda na “mayenga makumi asamba-abidi”?

[Kapango/Kifwatulo pa paje 197]

Alatazelekishishi Wāshilwile Kubikala mu Mwaka’ka?

BALEMBI ba mānga bepatanyanga pangala pa mwaka wāshilwile Alatazelekishishi Mulopwe wa Peleshia kubikala. Bamo banena amba wāshikete pa lupona mu 465 K.K.K. mwanda shandi Zelekishishi wāanjile kubikala mu 486 K.K.K., wāfwa mu mwaka wa 21 wa kubikala kwandi. Inoko, kudi bukamoni bukulupilwe bulombola amba Alatazelekishishi wātentamine pa lupona mu 475 K.K.K., nanshi mwaka wandi umbajinji kubikala i mwaka wa 474 K.K.K.

Bilembwa ne bintu bisongwe bijulwa panshi mu Peleshiapodi, mwipata mwa Peleshia wa kala, bilombola amba ba Zelekishishi ne shandi Dadiusa I bābikele myaka imo pamo. Shi mine myaka’yo ikale 10, ne shi Zelekishishi wābikele kasuku kandi myaka 11 kupwa kwa lufu lwa Dadiusa mu 486 K.K.K., nankyo mwaka umbajinji wa kubikala kwa Alatazelekishishi i mwaka wa 474 K.K.K.

Bukamoni bukwabo i buno bwa Temistokele, Mudyavita wa Atene, wātyumwine bibumbo bya Zelekishishi mu 480 K.K.K. Kupwa bāmushikwa kudi Bangidiki, ko kumusambila amba waabañana. Temistokele wānyema, wākakimba kukingwa ku kidye kya bene Peleshia, kwine’kwa bāmutambula’ko biyampe. Mungya Tushidide, mulembi wa mānga Mungidiki, kino kyālongekele aye Alatazelekishishi “ukitentamatentama’tu pa lupona.” Diodolusa Shikulusa mulembi wa mānga Mungidiki unena amba Temistokele wāfwile mu 471 K.K.K. Temistokele wālombele bidi kwifunda Kipeleshia mu mwaka mutuntulu kumeso kwa kwimuka ku meso a Mulopwe Alatazelekishishi, nanshi kābudilwepo kufika mu Azia Minele mu 473 K.K.K. Uno mwaka i mwitabijibwe ne na dibuku Mbadilo ya Mafuku ya Eusebe dya Jerome (Angele). Byādi Alatazelekishishi “utentamatentama’tu pa lupona” pāfikile Temistokele mu Azia mu 473 K.K.K., Ernst Hengstenberg mufundi mwine Alemanye wanene’po mu dibuku dyandi (Christology of the Old Testament) amba kubikala kwa Alatazelekishishi kwāshilwile mu 474 K.K.K., na munenena mabuku makwabo. Wabweja’ko amba: “Mwaka wa 20 wa Alatazelekishishi i mwaka wa 455 kumeso kwa Kidishitu.”

[Kifwatulo]

Nkishi wa Temistokele

[Tabulo/Bifwatulo pa paje 188, 189]

(Pa kuyukila’ko bikwabo, tala dibuku)

“MAYENGA MAKUMI ASAMBA-ABIDI”

Mayenga 7 mayenga 62 yenga 1

Myaka 49 Myaka 434 Myaka 7

[Kifwatulo pa dyani dituntulu pa paje 180]

[Kifwatulo pa dyani dituntulu pa paje 193]