Mushintulwila Bakumbi Basamba-babidi Ne Bamfumu Mwanda Kotudi Dyalelo

“Tukalupula pādi bakumbi basamba-babidi, ne bamfumu ba bantu mwanda.”​—MIKA 5:5.

LE UBWANYA KULONDOLOLA?

Le Hezekia, Isaya, Mika, ne bamfumu ba Yelusalema bēlombwele namani’mba i bakumbi bayampe mu myaka katwa ka mwanda K.K.K.?

Le i bāni dyalelo badingakene na bakumbi basamba-babidi ne bamfumu mwanda? Mu Miswelo’ka?

Le i kintu’ka kya mvubu mpata kyobwanya kulonga dyalelo mwanda wa kwiteakanya ku bulwi bo-bonso bwiya kumeso bukatambwa bantu ba Leza?

 1. Mwanda waka nkuku yākutyile Shidea ne Isalela yākankelwe?

KYABA kimo tamba mu mwaka wa 762 K.K.K. kutūla mu 759 K.K.K., mulopwe wa Isalela ne mulopwe wa Shidea bātambile bulopwe bwa Yuda divita. Le bādi na kitungo’ka? Bādi na kitungo kya kukwata Yelusalema, kutalula Mulopwe Ahaza pa lupona, ne kumupingakanya na muntu mukwabo, padi muntu kādipo wa ku musuku wa Mulopwe Davida. (Is. 7:5, 6) Mulopwe wa Isalela wādi uyukile kino biyampe. Yehova wānene amba muntu wa ku lutundu lwa Davida ye wādi wa kutentama lonso pa lupona Lwandi, kadi binenwa bya Leza byāfikidile.​—Yos. 23:14; 2 Sam. 7:16.

2-4. Shintulula muswelo wāfikidile Isaya 7:14, 16 (a) mu myaka katwa ka mwanda K.K.K. (b) mu myaka katwa kabajinji K.K.

² Dibajinji bidi, bimweka bu ba Shidea ne Isalela bekute mu bumo bādi banekenya divita. Ino mu divita’tu dimo, Ahaza wājimija bana-balume batulāla ba bulwi 120000! Maseya, “mwana mulopwe,” wāipaibwa. (2 Bil. 28:6, 7) Ino Yehova wādi umwene. Wāvulwije Davida mulao wandi; ne kutuma mupolofeto na musapu ukankamika.

³ Isaya wānene amba: “Talapo bidi, nkungakaji ukemitanga ne kukabutula mwana mwana-mulume, ino ukamwinika bu-Emanyuele. . . . Mwana’wa pakayukilepo kupela bibi ne kutonga biyampe, ntanda ya balopwe babidi bo wa kwatwa mukenye’ba [Shidea ne Isalela] ikazobololwa.” (Is. 7:14, 16) Na bubine, kipindi kibajinji kya buno bupolofeto kifunkila pa kubutulwa kwa Meshiasa. (Mat. 1:23) Inoko, bano “balopwe babidi,” mulopwe wa Shidea ne mulopwe wa Isalela byokēbatambilepo Yuda mu myaka katwa kabajinji K.K., bupolofeto butala padi Emanyuele bwādi bufwaninwe kufikidila dibajinji mu mafuku a Isaya.

⁴ Isaya pa kupwa’tu kwela luno lubila lwa kutendelwa, wandi mukaji wāimita ne kumubutwila mwana mwana-mulume witwa bu Mahe-shalala-hashe-baza. Padi uno mwana ye wādi “Emanyuele” wēsambile’po Isaya.a Mu bitatyi byāsonekelwe Bible, mwana wādi ufwaninwe kwinikwa dijina pa kubutulwa, padi mwanda wa kuvuluka kino kinkumenkume kya pa bula, ino muyukwe na bambutwile bandi ne babutule pa dijina dikwabo. (2 Sam. 12:24, 25) Kekudipo bukamoni bulombola’mba bādi beta Yesu bu Emanyuele.​—Tanga Isaya 7:14; 8:3, 4.

 5. Le Mulopwe Ahaza wākwete butyibi’ka bwa bulembakane?

⁵ Aye Isalela ne Shidea batele mutyima pa Yuda, nanshi muzo mukwabo nao ukuta nkuku ya kukwata ino ntanda. Uno muzo i umbikalo wa ntanda wa Ashidia. Kukwatañana na Isaya 8:3, 4, Ashidia wādi wa kusela “bupeta bwa Damakasa” ne “bitūtwa bya Samadia” kumeso kwa kutamba bulopwe bwa kunshi bwa Yuda. Pa kyaba kya kukulupila binenwa byēbanene Leza kupityila kudi Isaya, Ahaza wakubulwa kikōkeji wēkuta mu bumo na bene Ashidia, kine kyālengeje basusule Yuda. (2 Bal. 16:7-10) Bine, Ahaza paādi mukumbi wa Yuda wātyumukilwe mutyima! Tubwanya kwiipangula’mba, ‘kitatyi kyonkimba kukwata butyibi bwa kamweno, le nkulupilanga mudi Leza’ni nansha mudi bantu?’​—Nk. 3:5, 6.

MUKUMBI MUPYA WALONGA BINTU BISHILE

 6. Leta kwishila kwādi pa bukata bwa bulopwe bwa Ahaza ne bwa Hezekia.

⁶ Ahaza wāfwile mu 746 K.K.K., kupwa wandi mwana Hezekia wabikala pa kyandi kyaba, mu kitatyi kyādi bantu balanda kadi bafwe ku mushipiditu mu bulopwe bwa Yuda. Le uno mulopwe nkasampe wādi wa kubadikila kulonga bika paātentamine pa lupona? Le wādi wa kupeteja bidi muzo wa Yuda? Mhm. Hezekia wādi muntu wa ku mushipiditu, kadi mukumbi muyampe wa luombe lwandi. Kintu kibajinji kyaālongele i kushimikulula mutōtelo utōka ne kukomeja kipwano kyādi kipwene muzo na Yehova. Pa kuyuka byādi bimusakila Leza, Hezekia wālonga’po kintu na kusumininwa. Bine, i kimfwa kiyampe kotudi!​—2 Bil. 29:1-19.

 7. Mwanda waka bene Levi bādi basakilwa bukwashi bwa mulopwe mupya?

⁷ Bene Levi bādi na kiselwa kikatampe mu mwingilo wa kamweno wa kwaluja mutōtelo utōka. O mwanda Hezekia wākemwene nabo ne kwibalombola amba ukebakwatakanya. Mona’po bidi mu ñeni bano bene Levi ba kikōkeji bātenwe mu ino mīsambo, pobasūmija impolo ya nsangaji kitatyi kyobaivwana mulopwe wabo unena amba: “Ke-muntu Yehova wemutonge kwimana ku meso andi kwingidila kwadi.” (2 Bil. 29:11) Bine, bene Levi bāpelwe patōkelela musoñanya wa kwendeleja mutōtelo utōka!

 8. Le i matabula’ka makwabo ātabwile Hezekia mwanda wa kukwasha muzo ku mushipiditu, ne byafula namani?

⁸ Hezekia wāityile Yuda ne Isalela yense ku masobo makatampe a Pashika, ne ku Masobo a mafuku asamba-abidi a Mikate Yampikwa Kiyujo. Bantu bāsangedile bininge ano masobo, ebiya apita ne pa mafuku asamba-abidi. Bible unena amba: “Enka namino’u nsangaji mikatampe yādi mu Yelusalema: Mwanda kushilwila ku mwaka wa Solomone mwana Davida mulopwe wa Isalela, kekwadipo nsangaji idingakene nāyo mu Yelusalema.” (2 Bil. 30:25, 26) Bine, ano masobo a ku mushipiditu ākankamikile bantu bonso! Tutanga mu 2 Bilongwa 31:1 amba: “Pano namino kine kino’ki kyonsololo pa kufula, . . . batyumuna mashinka bipindibipindi, batema ba-Ashela, ne kutūla mitenta’ya ne madabahu.” Yuda wāshilwile kujokela kudi Yehova. Kuno kutōkejibwa kwa ku mushipiditu kwēbakweshe beteakanye ku makambakano ādi āya kumeso.

MULOPWE WITEAKANYA KU MAKAMBAKANO

 9. (a) Le mpango ya Isalela yākambakanibwe namani? (b) Le Senakediba wābwenye dibajinji kukwata Yuda namani?

⁹ Monka mwānenene Isaya, bene Ashidia bānekenye bulopwe bwa Isalela bwa kungala ne kusela bekadi babo bu misungi, kadi kino kyāvutakanya mpango ya Isalela ya kusompola lupona lwa Davida. Ino le Ashidia wādi na mpango’ka? Bene Ashidia bādi basaka kukwata Yuda. “Mu mwaka wa dikumi ne iná wa mulopwe Hezekia Senakediba mulopwe wa Ashidia wakanda pa bibundi bya masakwa byonsololo bya Yuda, ne kwibiyata.” Senakediba wākwete bibundi 46 bya Yuda. Langa’po bidi mowādi wa kwiivwanina shi wādi mu Yelusalema mu kino kitatyi. Bashidika ba Ashidia bādi bakwata kibundi kimo kya Yuda kupwa ke kikwabo!​—2 Bal. 18:13.

10. Le i kika kinenenwa’mba kisonekwa kya Mika 5:5, 6 kyākankamikile Hezekia?

¹⁰ Na bubine, Hezekia wādi uyukile kyaka kyāfwenene, ino pa kyaba kya kuzakala ne kukalomba bukwashi ku muzo wa bajentaila, na mwālongele Ahaza shandi kapondo, Hezekia wātūdile kikulupiji kyandi mudi Yehova. (2 Bil. 28:20, 21) Wādi padi uyukile binenwa bya mupolofeto Mika wāikele’ko mu andi mafuku, wālaile myanda itala Ashidia amba: “Pakāya mwine Ashidia . . . penepo tukalupula pādi bakumbi basamba-babidi, ne bamfumu ba bantu mwanda. Byobiya bakasalakanya ntanda ya Ashidia ne kipete.” (Mika 5:5, 6) Bino binenwa bya ku bukomo bwa mushipiditu byākankamikile Hezekia, mwanda bilombola’mba bibumbo kebyamwekele kashā bikalwa na bene Ashidia ne amba mfulo mfulō balwana bakatyumunwa.

11. Le bupolofeto butala pa bakumbi basamba-babidi ne bamfumu mwanda bukafikidila dibajinji kitatyi’ka?

¹¹ Bupolofeto butala pa bakumbi basamba-babidi ne bamfumu mwanda bwādi bwa kufikidila dibajinji pa kupwa kwa kubutulwa kwa Yesu, “muledi mu Isalela; wa nkungilo ya kala.” (Tanga Mika 5:1, 2.) Buno bupolofeto bukafikidila kitatyi kikatambwa bengidi ba Yehova badi’ko dyalelo na “mwine Ashidia” wa mu ano etu mafuku. Le Yehova ukengidija bibumbo’ka kupityila kudi wandi Mwana ubikele dyalelo mwanda wa kunekenya uno walwana ulenga moyo? Tutalei. Dibajinji bidi, tubandaulei ñeni yotubwanya kuboila ku byālongele Hezekia pa kulwa na bene Ashidia.

HEZEKIA WATABULA MATABULA MAYAMPE

12. Le Hezekia ne bantu bādi nandi bātabwile matabula’ka pa kukinga bantu ba Leza?

¹² Yehova udi nyeke na mutyima wa kwitulongela bintu byoketubwanyapo kwilongela batwe bene, ino usakanga tulonge byobya byotubwanya kulonga. Hezekia wēivwene na “bamfumu bandi, ne bakomokomo bandi,” ebiya abo bonso bakwata butyibi bwa “kujika masulo a mema ādi panja pa kibundi’pa . . . Penepa [Hezekia] wekomeja mutyima, kashimikulula nsakwa yonso yādi misabwe, watalula’yo kutūla ne ku bitēba bine ne nsakwa mikwabo panja, . . . ne kupunga byabulwi ne mābo bya ntanda ne ntanda.” (2 Bil. 32:3-5) Pa kusaka kukinga ne kukumba bantu Bandi mu kine kitatyi’kya, Yehova wāingidije bana-balume bavule bankanka​—Hezekia, bamfumu bandi, ne bapolofeto bakomo ku mushipiditu.

13. Le i ditabula’ka dya mvubu mpata dyātabwile Hezekia mwanda wa kuteakanya bantu ku bulwi bwādi bwiya kumeso? Shintulula.

¹³ Hezekia wālongele kintu kikwabo kya mvubu mikatampe kutabuka ne pa kujika masulo a mema nansha kukomeja mpembwe ya kibundi. Hezekia byaādi mukumbi, wākongakenye bantu ne kwibakankamika ku mushipiditu na kunana’mba: “Kemukikwatapo moyo nansha nzuba mine, mwanda wa mulopwe wa Ashidia . . . mwanda ko tudi kudi mutabuke bukatampe kudi aye. Kwadi nako i kuboko kwa ngitu kudi nandi; ino o tudi nandi i Yehova Leza wetu, ne kwitukwasha ne kulwa malwi etu.” Kino i kivulujo kikomeja lwitabijo​—Yehova wādi wa kulwila bantu bandi! Pa kwivwana kino kivulujo, Bayuda “balemēnena abo bene pa binenwa bya Hezekia mulopwe wa Yuda.” Yuka’mba i “binenwa bya Hezekia” byālengeje bantu bate’ko mutyima. Aye ne bamfumu bandi ne bana-balume bakomokomo, kubadila’mo ne mupolofeto Mika ne Isaya, bāikele bakumbi bayampe monka mwālaile’kyo Yehova kupityila kudi mupolofeto wandi.​—2 Bil. 32:7, 8; tanga Mika 5:5, 6.

14. Le Labashake wānene bika, ne bantu bālongele’po namani?

¹⁴ Mulopwe wa Ashidia wātūdile kitūlo ku Lakishi, kunshi ne kushika kwa Yelusalema. Kwine’kwa, watuma tubedibedi tusatu tukanene bantu bajokoloke kibundi. Labashake mudyavita musedi wandi wa myanda, wāingidije manwa meshileshile. Byaādi wisamba Kihebelu, wāsoñanya bantu baleke kwivwana mulopwe, ino bakōkele bene Ashidia na kwibalaya bya bubela’mba, ukebatūla mu ntanda yobādi bakwikala na būmi buyampe. (Tanga 2 Balopwe 18:31, 32.) Kupwa Labashake wānena’mba, monka mwākomenenwe baleza ba mizo kukinga batōtyi babo, Yehova nandi kakabwanyapo kunyongolola Bayuda ku makasa a bene Ashidia. Na tunangu, bantu kēbatompelepo kulondolola ku bino binenwa bya bongojani, na mulongelanga divule bengidi ba Yehova ba mu ano etu mafuku.​—Tanga 2 Balopwe 18:35, 36.

15. Le i bika byādi bilombelwe bekadi ba Yelusalema, ne Yehova wāpandije kino kibundi namani?

¹⁵ Hezekia wādi na bubinga bwa kulobela, ino pa kyaba kya kulomba bukwashi ku muzo mukwabo, wātumine mupolofeto Isaya. Isaya wālombola Hezekia amba: “Aye [Senakediba] kakatwelapo mu kino kibundi kino’ki, nansha ku sobwelamo muketo.” (2 Bal. 19:32) Bintu byonso byādi bilombelwe bekadi ba Yelusalema i kwimanija. Yehova wādi wa kulwila Yuda. Kadi wāmulwidile! “Kyafika nenki bobwa bufuku’bwa, mwikeulu wa Yehova watamba, waipaya kitūlo kya bene Ashidia tununu katwa ne makumi mwanda ne tutano.” (2 Bal. 19:35) Yuda wāpandile, ke na kujikapo kwājikile Hezekia masulo a mema a kibundi nansha na kulepeja mpebwe yakyo, ino i na bukwashi bwa Leza.

ÑENI YOTUBOILA’KO DYALELO

16. Le i bāni belekejibwe dyalelo na (a) bana ba kibundi kya Yelusalema (b) “mwine Ashidia” (c) bakumbi basamba-babidi ne bamfumu mwanda?

¹⁶ Bupolofeto butala pa bakumbi basamba-babidi ne bamfumu mwanda bufikidilanga bininge mu ano etu mafuku. Bana ba kibundi kya Yelusalema wa kala bātambilwe na bene Ashidia. Panopano ponka, bantu ba Yehova bamweka bu kebadipo na wa kwibakwasha basa kutambwa na “mwine Ashidia” wa mu ano etu mafuku, ukekala na kitungo kya kwibakubija. Bisonekwa bitela buno bulwi ne bulwi bwa ‘Koka wa Makoka,’ bu bulwi bwa “mulopwe wa kungala,” ne bulwi bwa “balopwe ba panopanshi.” (Ezek. 38:2, 10-13; Dan. 11:40, 44, 45; Kus. 17:14; 19:19) Le buno bulwi bwelekeja malwi meshile? Nansha dimo. Bible utela buno bulwi bumo bonka pa majina meshileshile. Le i ‘byabulwi’ka bifyame’ bilombwele Mika’mba Yehova ukengidija’byo padi walwana wa binebine​—“mwine Ashidia”? I byobya kebivudilepo kwingidijibwa​—“bakumbi basamba-babidi, ne bamfumu . . . mwanda”! (Mika 5:5) Bakumbi ne bamfumu ba mu kino kibumbo kya bulwi i bakulumpe pa kipwilo. (1 Pet. 5:2) Dyalelo, Yehova i mupe bana-balume bavule ba ku mushipiditu mwingilo wa kukumba mikōko yandi milēme, kukomeja bantu bandi ku bulwi bwiya kumeso bwa kulwa na “mwine Ashidia”b wa mu ano etu mafuku. Bupolofeto bwa Mika bunena amba, “bakasalakanya ntanda ya Ashidia ne kipete.” (Mika 5:6) Bine, mu ‘byabulwi byabo bya divita,’ ukatana’mo “lupete lwa Mushipiditu,” ke Kinenwa kya Leza kadi.​—2 Kod. 10:4; Ef. 6:17.

17. Le bakulumpe babwanya kufula ku kunena bintu’ka biná kupityila ku nsekununi yotwabandaula?

¹⁷ Bakulumpe batanga kino kishinte babwanya kufula ku kunena kupityila ku ino nsekununi yotwabandaula amba: (1) Ditabula diyampe mpata dyotubwanya kutabula pa kwiteakanya ku bulwi bwiya ku meso bwa kulwa na “mwine Ashidia,” i dya kukomeja lwitabijo lwetu mudi Leza ne kukwasha bana betu nabo balonge uno muswelo. (2) Kitatyi kitamba “mwine Ashidia” bulwi, bakulumpe bafwaninwe kukulupila na kusumininwa amba Yehova uketunyongolola. (3) Mu kino kitatyi, buludiki bupandija būmi bwitupa bulongolodi bwa Yehova bubwanya padi kumweka bu bubi ku meso a bantu. Batwe bonso tufwaninwe kukōkela bulombodi bo-bonso botupebwa, ekale shi twitabije’bo nansha kwitabija’bo mpika. (4) Kino i kitatyi kya bantu bonso bakulupile mu masomo a ntanda, mu bintu bya ku ngitu, nansha mu bulombodi bwa muntu kujadika milangwe yabo. Bakulumpe bafwaninwe kuta mutyima ku kukwasha boba bonso kebakulupilepo ne pa mfulo mudi Yehova.

18. Le kulangulukila pa ino nsekununi kuketuletela byabuyabuya’ka mu mafuku a kumeso?

¹⁸ Kukekala kitatyi kikamweka bengidi ba Leza ba mu ano etu mafuku bu kebadipo na wa kwibakwasha pamo bwa Bayuda ba mu Yelusalema mu mafuku a Hezekia. Mu kino kitatyi, batwe bonso tukakankamikwa na binenwa bya Hezekia. Tuvulukei amba kudi balwana netu “i kuboko kwa ngitu kudi [nabo]; ino o tudi nandi i Yehova Leza wetu, ne kwitukwasha ne kulwa malwi etu”!​—2 Bil. 32:8.

[Kunshi kwa dyani]