“Bukamoni bwa bisonekwa” byobafwatakanya’mba ye bibingija Busatu-busantu

BANENANGA’MBA kudi bisonekwa bimo bimo bya mu Bible bibingijanga Busatu-busantu. Kitatyi kyotutanga bino bisonekwa, tufwaninwe kuvuluka’mba Bible nansha ke mānga mine kebiletangapo bukamoni nansha bumo bubingija Busatu-busantu.

Kisonekwa kyonso kitelelwe bu ye kibubingija, tufwaninwe kwikivwanija kukwatañana na bifundija Mukanda Ukola onso mutuntulu. Pavule, shi mulondeje kino kisonekwa senene tamba ku ngalwilo kutula ne kumfulo, kikaleta akyo kine shintulwilo myoloke.

Basatu mu umo

DIBUKU dimo (New Catholic Encyclopedia) iditele bisonekwa bisatu biifwane byobatela bu “bukamoni,” koku dinena kadi’mba: “Lufundijo lwa Busatu-busantu kelwafundijibwepo mu K[ipwanino] K[yakala]. Bubinga bwa kala buletelwepo mu K[ipwanino] K[ipya] budi mu mikanda ya Polo, na kampata mu 2 Kod 13.13 [vese wa 14 mu ma Bible amo amo] ne mu 1 Kod 12.4-6. Mu ma Evanjile, bukamoni bumo kete boloke senene butala pa Busatu-busantu butanwanga mu mbila itala pa lubatyijo idi mu Mt 28.19.”

Tubandaulei kupityila mu Bible wa mu Kiluba muswelo utelelwe bano bobeta bu “bantu” basatu mu ano mavese. Kodinda watubidi 13:13 (14) utela bano basatu bonso pamo’mba: “Buntu bwa Mfumwetu Yesu Kristu, ne lusa lwa Leza, ne kipwano kya Mushipiditu bikale nenu, banwe bonso.” Kodinda wakamo 12:4-6 unena’mba: “Ino pano kadi, kudi miswelo ne miswelo ya byabuntu, nanshi Mushipiditu Sandu i umo enka. Kadi kudi miswelo ne miswelo ya mingilo, ino Mfumwetu aye i umo enka. Kadi kudi miswelo ne miswelo ya mingilo mishintuluke, nanshi i Leza umo enka, wakwingila byonso na byonso.” Mateo 28:19 nandi utangwa’mba: “Endai nanshi mukafundijei mizo yonso ya bantu nabo ke bana-babwanga, kwibabatyija mu dijina dya Tata, ne dya Mwana, ne dya Mushipiditu Sandu.”

Ano mavese, lelo anenanga’mba Leza, Kristu ne mushipiditu sandu i babunde Busatu-busantu, amba ibadingakane mu mwikadilo, ku lupusa ne kukwikalako nyeke na nyeke? Mhm, kidi enka na mwikadile shi ubatela bantu basatu kinonda nonda, kimfwa ba Ilunga ne Kasongo ne Ngoy, kino kekilombolapo’mba bano i bantu basatu mu muntu umo mhm.

Mu kitabo kyabo (Cyclopedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature) balembi babidi, McClintock ne Strong, ibashintulule’mba uno mwandikilo “ulombolanga bitupu’mba ibatele bishima bisatu, . . . ino kekilombolangapo’mba byonso bisatu bidi na mwikadilo wa bu Leza ne amba bitambulanga ntumbo ya bu Leza mu muswelo umo.”

Bano balembi nansha byobakulupile mu Busatu-busantu, kino kitabo kisambilanga pa 2 Kodinda 13:13 (14) amba: “Ketukokejapo nansha dimo kunena’mba badi na lupusa lwenzakane, nansha mwikadilo wa muswelo umo.” Kadi besambila pa Mateo 28:18-20 amba: “Inoko, kino kisonekwa kasuku kakyo kekilombolangapo patokelela mwikadile bino bishima bisatu bisambilwepo, kwenzakana kwabyo nansha buleza bwabyo.”

Kisonekwa kisambila pa kubatyijibwa kwa Yesu i kisambile ne padi Leza ne pa mushipiditu sandu. Yesu wamona “mushipiditu wa Leza utuka bwa nkunda kumutentamapo.” (Mateo 3:16) Kino kekilombolangapo’mba bano basatu i umo. Misunsa mivule Abalahama, Isake ne Yakoba ibatelwe pamo, ino kebadipo bu muntu umo. Pamo ne ba Petelo, Yakoba ne Yoano i batelwe pamo mu byaba bimo bimo, ketukokejapo kunena’mba abo bonso i muntu umo. Pakwabo napo, Yesu byaatukīlwe na mushipiditu, kishintulula’mba kufikija’nka ne kyokya kitatyi wadi kapungulwidilwe mushipiditu. Ino penepo kadi, imuswelo’ka wādi ukokeja kwikala bu umo wa mu Busatu-busantu pakubulwa kwikalaye na mushipiditu sandu nandi wadi ufwaninwe kwikala nao nyeke enka pamo?

Mu 1 Yoano 5:7, bwalamuni bukwabo bwakala bwa Bible ibutēle Tata, Mwana ne mushipiditu sandu kya pamo. Babandaudi ba Mukanda Ukola, ibajingulule’mba bino binenwa, kungalwilo, kebyādipo mu Bisonekwa, byalundilweko mwenda mafuku. Omwanda bino bisonekwa bya uno muswelo ibitalulwe mu ma bwalamuni mavule a pano pano.

Bisonekwa bikwabo nabyo byobamwene bu bibingija luno lufundijo, bisambilanga enka pa bantu babidi kete—Tata ne Yesu kete. Tubandaulei’mo bimo bimo.

“Tata ne ami twi umo”

NANSHA byokebisambilepo pa muntu wa busatu, ino bino binenwa bya mu Yoano 10:30 (MB), bitelwanga nyeke bu bibingija Busatu-busantu. Ino Yesu washintulwile buluji bwa kyādi usaka kwisamba pa kunena’mba ami ne Tata twi “umo.” Mu Yoano 17:21, 22 (MB), walombele kudi Leza mwanda wa bandi bana-babwanga “bekale ke umo, monka mo twikadile batwe, abe Tata mudi ami, ami nami mudi abe, nabo bekale munda mwetu . . . na’mba bekale ke umo mo twikadile umo abe ne ami.” Lelo Yesu wādi ulombela mwanda wa bandi bana-babwanga bekale ke muntu umo? Mhm, Yesu walombēle mwanda wa bekale kwikuta umbumo, mu dilango dimo ne umpango imo yonso, pamo na mwaādi wikadile na Leza.​—Tala kadi ne 1 Kodinda 1:10.

Mu 1 Kodinda 3:6, 8, Polo unena’mba: “Ami nakunine, Apolosa nandi wasangilepo mema, . . . Ke-muntu wakukuna ne wa kusangila mema, i bamo bonka.” Pano Polo kadipo usaka kwisamba’mba aye ne Apolosa badi imbidi ibidi mu muntu umo, mhm; ino wadi usaka kushintulula’mba bādi bekute umbumo mu mpango imo. Kishima kya mu Kigreke kyalamwinwe bu “umo” (hen) kekiyukanyangapo senene shi besambilanga pa muntu nansha pa kintu; mungya buluji kishintulula mu “(kintu) kimo” ne kifunkila pa bumo mu mwingilo. I kishima kimo kyonka kingidije Yesu mu Yoano 10:30 mwanda wa kulombola kumvwañana kwādi pabukata bwa aye ne Shandi. Kadi i akyo kyonka kingidije Yesu mu Yoano 17:21, 22. Shi ke pano, pakwingidija kino kishima “umo” (hen), mu uno muswelo wādi wisambila pa bumo mu dilango ne mu mpango.

Pa mwanda utala Yoano 10:30, Jean Calvin (wadi witabije mu Busatu) wanenepo mu dibuku dimo (Commentary on the Gospel According to John) amaba: “Befundi bakatampe ba kala banyengakēnye kino kisonekwa na kusaka kwikishintulula’mba Kristu udi . . . muswelo umo onka na Shandi. Pano Kristu kapatenangapo’mba bumo bwa mu mwikadilo, ino wādi wisambila pa kumvwañana nansha kwikuta kwabo mu dilango dimo na Shandi.”

Kupwa kwa kino kisonekwa kya Yoano 10:30, Yesu walombwele na lupusa lonso’mba pa kutela bino bishima kādipo wifwatakenya’mba wādi Leza. Pādi ke pasake Bayuda kumwipaya pamwanda wa kubulwa kwivwanija nshintulwilo ya uno mwanda senene, webalondolwele’mba: “Ino banwe munena kudi yewa wapandwilwemo na Tata ne kutumwa pano pantanda’mba: ‘Ufutululanga Leza,’ pamwanda wa kunena konanena’mba amiwa ndi Mwana Leza.” (Yoano 10:31-36, TOB) Mhm, Yesu kādipo witela’mba ne Leza Mwana, ino wādi witela bu Mwana Leza.

Lelo “wedingakenye aye mwine pamo na Leza”?

KUDI Kisonekwa kikwabo kimweka bu kibingija Busatu-busantu, i Yoano 5:18. Pamo ka na wa mu Yoano 10:31-36, Bayuda bādi kebasake kwipaya Yesu’mba mwanda “utelanga Leza’mba: I Tata wa ami mwine; widingakenye aye mwine pamo na Leza.”

Ino, lelo i ani wanene’mba Yesu wādi widingakanya pamo na Leza? Ke Yesu aye mwinepo. Wasakile kwilamuna buno bubela mu vese ulonda’po (wa Yoano:19): “Yesu nandi kishima tentu’mba: . . . ‘Mwana kakokejapo kwilongela kya aye mwine mhm, poso ka kyamona Shandi ulonga kete.’”​—Jé.

Na bino bishima, Yesu walombwele Bayuda’mba kādipo udingakene pamo na Leza ne kādipo ukokeja kulonga muswidile mutyima wandi aye mwine, mhm. Muntu unena’mba “kakokejapo kwilongela kya aye mwine,” lelo tukokeja kumufwatakenya bu udingakene pamo na Leza Mwine Bukomo-bonso? (Ezankanya na Danyele 4:34, 35.) Kukwatañana na Yoano 5:18 ne mu Yoano 10:30, i kimweke patoka’mba Yesu wādi ukimba kwibajingulula pamwanda wa bubela bobamubepele kudi Bayuda bādi na milangwe yakubulwa kwendelamo pamo’nka namwikadile ya batotyi ba Busatu-busantu dyalelo.

Lelo “udingakene pamo na Leza”?

FIDIPAI 2: 6, mu Bible de Sacy (1846), wisambila padi Yesu’mba: “Nansha byādi mu kimfwa ne mu mwikadilo wa pamo bwa Leza, kapiminepo kutabuka mikalo na kwidingakanya pamo na Leza.” Bwalamuni bukwabo, kimfwa La Sainte Bible, wa David Martin (1879) nabo bunenanga kubwipi kwa muswelo umo onka. Bavule bakulupile mu Busatu-busantu bengidijanga buno bwalamuni kufikija ne dyalelo. Ino, mulembelwe kino kisonekwa mu bwalamuni bukwabo:

1908: “Nansha byaadi mu kimfwa kya bu Leza, kezunzwilepo nansha dimo mwanda wa kusaka kwienzankanya pamo na Leza.” La Sainte Bible, wa H. Oltramare.

1965: “Aye—wamwikadilo pamo bwa Leza binebine!—kadipo na mitatulo ya kwidingakanya pamo na Leza.” Das Neue Testament, mupitulukwemo, wa Friendrich Pfäfflin.

1968: “Aye, nansha byādi mu bukimfwa kya Leza, kamwenepo lwiso lwa kwidingakanya pamo na Leza bu kintu kyādi kikokeja kumufikila mu malango andi.” La Biblia concordata.

1984: “Nansha byādi na mwikadilo wa bu Leza, ino kalangilepo’mba kyādi kimufwaninwe kukimba ku bukomo kwidingakanya pamo na Leza.” La Bible en français courant.

1987: “Aye, nansha byādi mu bu kyelekejo kya Leza, kalangilepo kutabuka mikalo, kushintulula kokunena’mba kukimba kwidingakanya pamo na Leza.” Les Saintes Ecritures — Traduction du monde nouveau.

1988: “Nansha byādi mu kimfwa kya Leza, kwidingakanya pamo na Leza, kēkumwenepo bu kyambo kyādi ufwaninwe kubotokela.” TOB.

Ino bakwabo nabo bafwatakanyanga’mba ne buno bwalamuni bubwanyinine bwine bulombolanga mulangwe wa’mba (1) Yesu wādi udingakene kala na Leza, ino wādi ukokeja kupela kitenta kyaadi’po, nansha bu (2) kadipo ukimba kwienzakanya nandi ke-pantu bādi kala benzankane nandi pamo.

Ralph Martin, (mu Epistle of Paul to the Philippians) wisambila pa Kigreke kya kungalwilo na bino bishima’mba: “Inoko, tukokeja kutatāna pakunena’mba kino kishima ‘kusompola kintu kampanda,’ ‘kunyongolola’ kyaponyomokele mu buluji bwakyo wa binebine kyaikala na shintulwilo mikwabo ya bu ‘kulama.’” Dibuku dikwabo (The Expositor’s Greek Testament) nadyo disambilapo’mba: “Ikutupu kisonekwa nansha kimo kilombwele ἁρπάζω [har·paʹzo] nansha kishima kikwabo kitambile kukino amba kidi na shintulwilo ya bu ‘kutyunga’ nansha ‘kulama’ mhm. Bimweka bu bino bishima bidi na buluji bwa ‘kusompola,’ ‘kunyongolola kintu kampanda.’ Kekyendelemopo kushiya ko buluji bwabinebine ‘kukwata’ wakapapamuna’ko buluji bukwabo bwakubulwa kukwatañana nansha patyetye pene, amba i ‘kulama.’”

Bino bidi kulu bino bilombola’mba balembi ba bwalamuni bumo bumo, pamo bwa Myanda Miyampe ku Bonso nansha La Sainte Bible, wa David Martin, anyengakanyanga bijila bya mulembelo wa ludimi lwa Kigreke mwanda wa kupa mutyika kikulupiji kyabo kya mu Busatu-busantu. Pamwanda wa kuleta bukamoni bwa’mba Yesu kādipo widingakanya nansha patyetye pene na Leza, kisonekwa kya mu Kigreke, Fidipai 2:6, shi wikitange senene, ukakulupila’mba: bine Yesu kādipo ulanga’mba kyādi kyendelemo.

Myanda idi mu vese wa (3-5, 7, 8, Jé) itumunikilanga pa muswelo otukokeja kwivwanija buluji bwa vese wa 6. Bene Fidipai bakankamikilwe’mba: “Ino nanshi, umo ne umo, pamwanda wa kwityepeja, ufwaninwe kumona bakwabo pamo bwa bamutabukile bukata.” Kupwa Polo watela Kristu bu kimfwa kilumbuluke na kampata kitala pa uno mwanda: “Mwikalei na ino ngikadilo munda mwa mityima yenu, pamo na yādi na Kristu Yesu.” Le yādi “ngikadilo” ya muswelo’ka? Lelo i ya ‘kubulwa kwidingakanya pamo na Leza’? Mhm, nankyo kekwaswilepo kukwatañana na mulangwe ushintulwilwe pano uno. Ino, Yesu wādi ‘ulemekele Leza bu mukatampe kumupita aye,’ ‘kakīmbile nansha dimo, ku bukomo, kwidingakanya pamo na Leza,’ ino aye “wetyepeje ne kukokela kufikija ka ne kulufu.”

Na bubine, bino bishima kebikokejapo kwisambila padi Leza Mwine Bukomo-bonso. I Yesu Kristu wisambilwepo pano, i aye waikele kupana mu muswelo mubwaninine kino kimfwa kisambilepo Polo kitala—pa kamweno ka kwityepeja, ne ka kikokeji kya kukokela kudi yewa Mukatampe kutabuka ne Umpangi, Yehova Leza.

“Ami ngidi”

MU YOANO 8:58, bwalamuni buvule, pamo bwa Bible de Jérusalem, bulamakenyanga Yesu bino bishima: “Kumeso kwa Abalahama kaikele’ko, Ami Ngidi.” Na mwikinenena bakulupile mu Busatu-busantu, lelo Yesu wafundishe pano’mba wādi pa kitenta kya “Ami Ngidi”? Lelo kino kishintulula’mba wādi Yehova wa mu Bisonekwa bya mu Kihebelu na mobekalanga banenena? Eyo, Bible wa mu Kiluba unena namino mu Divilu 3:14 amba: “Ebiya Leza wamunena Mosesa amba: AMI NGIDI ENKA AYE UDI.”

Divilu 3:14 (Mukanda Ukola) wingidijanga kishima “AMI NGIDI” padi Leza, pamo wa kitenta kishintulula’mba udiko bine ne ufikidijanga milao yandi. Dibuku (Le Pentateuque et les prophètes dya J. Hertz), disambila pa uno mwanda’mba: “Ku bene Isalela bakwetwe bu misungi, kyādi kya kwikala na buluji, ‘Nansha byādi kalombwele lupusa Lwandi ko badi, ino bine wādi wa kwikilonga; I wanyeke ne nyeke ne nabubinebine wādi wa kwibanyongolola.’ Bavule balondanga Rashi [mwine France, mushintuludi wa myanda ya mu Bible ne ya mu mabuku etwa bu Talmud] walamwine [Divilu 3:14] amba: ‘Nkekala enka monkekadila.’”

Muneneno wingidijibwe mu Yoano 8:58 imwishile bininge na wingidijibwe mu Divilu 3:14. Yesu kaingidijepo uno muneneno bu dijina nansha bu kitenta, wādi ushintulula bitupu’mba wādiko kala kumeso kwa kwiya’ye pano panshi. Talai pano bwalamuni bumo bumo mobwalamwinine kino kisonekwa kya Yoano 8:58 mu ma Bible makwabo:

1869: “Kumeso kwa Abalahama kaikeleko, ami nādiko.” The New Testament, wa G. R. Noyes.

1935: “Nādiko kumeso kwa Abalahama kabutwilwe!” The Bible—An American translation, wa J. M. P. Smith ne E. J. Goodspeed.

1965: “Pādi kepabutwilwe Abalahama, Nādi kendi’ko kala enka mongikadile muno.” Das Neue Testament, na Jörg Zink.

1981: “Nādi mūmi kumeso kwa kubutulwa kwa Abalahama!” The Simple English Bible.

1987: “Kumeso kwa Abalahama kaikeleko, ami nādiko.” Les Saintes Ecritures — Traduction du monde nouveau.

Shi ke pano, buluji bwabinebine bwa kino kisonekwa kya mu Kigreke i bwa’mba mwana “Umbedi” wa Leza, Yesu, wādiko kitatyi kilampe kumeso kwa kubutulwa kwa Abalahama.​—Kolose 1:15; Nkindi 8:22, 23, 30; Kusokwelwa 3:14.

Pano napo kadi, mānga ifumikilwe mu kino kisonekwa kyonso kituntulu ilombolanga’mba yemufwaninwe kwivwanina kino kisonekwa. Bayuda bādi kebasake kwasa Yesu mabwe amba mwanda wādi unena’mba “wamwene Abalahama” ino aye papo kabwēnye nansha myaka 50 mene, mungya milangwe yabo. (Yoano 8 Vese 57) Kyādi kyendelemo Yesu ebalombole yandi myaka. Ne webalombwele’mba: “Kumeso kwa Abalahama kaikele’ko, ami nādiko!”​—The Simple English Bible.

“Mwanda wādi Leza”

YOANO 1:1 utangwa namino mu Bible wa mu Kiluba amba: “Aye Mwanda wādi wikele konka kungalwilo kwine. Kadi aye Mwanda badi bēkele na Leza pamo. Ino aye Mwanda wadi enka Leza.” Bakulupile mu Busatu banenanga’mba kino kisonekwa kishintululanga’mba uno “Mwanda” nansha “Kinenwa” (mu Kigreke ho loʹgos) waile pano pantanda mu bu Yesu Kristu uno wādi Leza Mwine Bukomo-bonso.

Pano kadi, i kimweke patoka’mba mānga ifumikilwe mu kisonekwa kyonso kituntulu ye ayo kete ikokeja kwitukwasha twivwanije buluji bwa Bisonekwa senene. Bible wa mu Kiluba aye mwine unenanga’mba “kadi aye Mwanda badi bekele na Leza pamo.” (Ibatwe batyityija bano.) Yewa udi pamo “na” muntu kampanda, kakokejapo kwikala enka mwine muntu’wa. Kukwatañana na uno mulangwe, jurnale umo (Journal of Biblical Literature, wasonekelwe na Jésuite Joseph A. Fitzmyer) wanene’mba shi bapime kushintulula kishima kyamfulo kidi mu Yoano 1:1 amba kisambilanga padi Leza “mwine,” nankyo kino “kikapatanya mulangwe umbajinji,” unena’mba wādi wikele pamo na Leza.

Bwalamuni bukwabo ibwalamune kipindi kya kino kisonekwa namino:

1808: “ne mwanda wādi leza.” The New Testament in an Improved Version, Upon the Basis of Archbishop Newcome’s New Translation: With a Corrected Text.

1864: “ne leza wādi mwanda.” The Emphatic Diaglott, bwalamuni bwa Benjamin Wilson.

1928: “ne Mwanda wādi muntu wa ngikadilo ya buleza.” La Bible du Centenaire, L’Evangile selon Jean, bwa Maurice Goguel.

1935: “ne Mwanda nao wādi wa buleza.” The Bible​—An American Translation, wa J. M. P. Smith ne E. J. Goodspeed.

1946: “uno Mwanda wādi mu musaka wa bu leza.” Das Neue Testament, Ludwig Thimme.

1958: “ne Mwanda wādi Leza kampanda.” The New Testament, James L. Tomanek.

1963: “ne Mwanda wādi leza.” Les Saintes Ecritures — Traduction du monde nouveau.

1975: “ne leza (nansha wa kumusaka wa buleza) wādi Mwanda.” Das Evangelium nach Johannes, Siegfried Schulz.

1978: “ne Logos wādi wa ku musaka wa bu leza.” Das Evangelium nach Johannes, Johannes Schneider.

Mu Yoano 1:1, mutanwanga misunsa ibidi dijina dya bonso dya mu Kigreke the·osʹ (leza). Mu kipindi kibajinji difunkilanga padi Leza Mwine Bukomo-bonso, wādi wikēle pamo na Mwanda (“ne Mwanda [loʹgos] nao wādi pamo na Leza [musaka umo na the·osʹ]”). Uno the·osʹ umbajinji imubadikidilwe na kishima ton (le) [mu français] kishima kya mu Kigreke kitulwanga kuñanjilo kwa dijina dya bunka, dya pabula, ne dya muntu muyukanike senene, pano i Leza Mwine Bukomo-bonso (“ne Mwanda nao wādi wikēle pamo na (le) [mwine] Leza”).

Pakwabo kadi, kumeso kwa the·osʹ wabubidi kekudipo kishima kitulwanga kuñanjilo kwa dijina dya bunka [article défini] omwanda Yoano 1:1 pa bute pa bute ukokeja kutangwa’mba: “ne leza wādi Mwanda.” Twādi tubamone’mba bwalamuni buvule ibutele uno the·osʹ wabubidi (dijina dya bonso) bu “muntu wa bu leza,” bu “wādi pamo bwa bu leza” nansha bu “leza.” Mwanda’ka kidi uno muswelo?

Ludimi lwa Kigreke Koine lwādi na ma [article défini (“le,” “la,” “les”)], ino kelwadipo na ma [article indéfini (“un[e],” “des”). Shi [article défini] kadipo kunyuma kwa dijina dya bantu bonso, nankyo, mungya mānga ya kisonekwa kyonso kituntulu, dino dijina ke dya bunkapo.

Jurnale umo (Journal of Biblical Literature) wisambila pa uno mulembelo’mba “shi dijina i ditulwe kumeso kwa kilongwa [verbe] pakubulwa [article] nankyo dishintululanga bitupu mwikadilo wa muntu wisambilwapo.” Ka na mwikilombwela uno mukanda, kishima loʹgos kikokeja kudingakanibwa na leza kampanda. Kadi mu uno mukanda mutangwa namino pangala pa Yoano 1:1 amba: “Kisambilwapo na kampata pano i mwādi mwikadile uno [the·osʹ] dijina dya bonso, omwanda dino dijina dya bonso bibamweka pamo bwa dya kasuku.”

Yoano 1:1 ulombolanga patoka mwādi mwikadile Mwanda, amba wādi wa “buleza,” wādi “pamo bwa leza,” nansha amba wādi “leza,” ino kādipo Leza Mwine Bukomo-bonso. Uno mulangwe wamfulo imukwatañane na bipindi bikwabo bya mu Bible, ulombolanga’mba Yesu imwitwe pano bu “Mwanda” kukwatañana na mwingilo wādi nao wa bu Musedi-wa-myanda ya Leza, muntu mutyetye ne wa kikokeji, watuminwe pano pantanda na muntu mukwabo umukidile bukata, Leza Mwine Bukomo-bonso.

Mu bisonekwa bivule bya mu Bible mudi majina mavule a mu Kigreke akubulwa kulondwa na kishima kiyukanya’mba dino i dijina dya kikasuku, ano majina onso alombolanga ngikadilo ya muntu bitupu, ye mwikilongelanga balamuni pavule kukwatañana na mwendele bijila bya ludimi lwa français, na kutula kumeso kwa dino dijina “un” (nansha “une”). Uno mushintulwilo ukwashanga mwanda wa kulombola tuyukeno nansha mwikadilo wa muntu mwine obesambilapo. Kimfwa, mu Mako 6:49, bana-babwanga ba Yesu pobamumwene wenda unyanta pa mema, “bafwatakenye’mba kyādi kibanda kampanda” [un fatôme, mu Bible de Jérusalem]. Muswelo umo onka, Yoano 1:1 ulombolanga’mba uno Mwanda ke “Leza” po, ino i kidi pamo bwa kitenta kya bu leza, i wa “bu leza” nansha “muntu wa bu leza.”

Joseph Henry Thayer, mwifundi wa myanda ya Leza ne mubandaudi wa Bible, waingile ne na kitango kyaalamwine Bible (American Standard Version), wanene’mba: “Logos wādi muntu wa bu leza, ino kadipo Leza aye mwine.” Jésuite umo, John L. McKenzie, wasonekele mu dibuku dimo (Dictionary of the Bible) amba: “Yoano 1:1 wādi ufwaninwe kwalamunwa’mba . . . ‘mwanda wādi wa bu leza.’”

Bijila bya mulembelo wa ludimi kebilemekelwepo?

BAKWABO banenanga’mba buno bwalamuni kebulemekelepo bijila bya mulembelo wa ludimi lwa Kigreke Koine, bijila byalupwilwe mu 1933 na mwifundi umo wa ludimi lwa Kigreke, E. C. Colwell. Wanene’mba mu Kigreke, dijina dilombola ngikadilo ya muntu nansha kintu [attribut] “dilondwanga na kishima kifunkila pa dijina dya muntu dya bunka [article défini] enka shi didi kunyuma kwa kilongwa [verbe]; shi didi kumeso kwa kilongwa [verbe] nankyo kedilondwangapo na kishima kifunkila pa dijina dya bunka [article défini].” Uno mulembi ushintululanga’mba shi dijina dya bantu bonso [nom commun] didi kumeso kwa kilongwa [verbe], kifwaninwe kwidimona pamo bwa dibadikilwe na kishima kifunkila pa muntu umo wapabula muyukanike senene [article défini (“le,” “la,” “les”)]. Mu Yoano 1:1, (the·osʹ) wabubidi i dijina dya bonso [nom commun], dya bukanku, didi kumeso kwa kilongwa [verbe]: “ne [the·osʹ] wādi Mwanda.” Mungya Colwell, Yoano 1:1 wādi ufwaninwe kutangwa’mba “ne (le) nansha [mwine] Leza wādi Mwanda.”

Tubandaulei bidi kimfwa kidi mu Yoano 8:44. Pano Yesu wisambilanga padi Dyabola’mba: “Aye wādi ntapañani,” kadi amba “i wabubela.” Pamo ka na mu Yoano 1:1, majina a bonso (“ntapañani” ne “wabubela”) alombolanga bitupu ngikadilo ya muntu. Mu Kigreke adi kumeso kwa [verbe] (“wādi” ne “i”). Kumeso kwa ano majina, kekudipo kishima kitulwanga ku ñanjilo kilombola’mba i a bantu bonso, mwanda mu Kigreke Koine kekidimopo. Inoko balamuni bavule babwejanga’ko kino kishima “un” [mu français], ne ikyendelemo kukwatañana na mwendele bijila bya mulembelo wa ludimi lwa Kigreke ne mungya buluji bwa mānga isonekelwe’mo.​—Tala ne Mako 11:32; Yoano 4:19; 6:70; 9:17; 10:1; 12:6.

Colwell waitabije kano kayukeno ka dijina dikokeja kupebwa muntu yense, ke-pantu wanene’mba: “Pa kino kyaba, pakokeja kutulwa kishima [mu français “un(e)” nansha “des”] kitulwanga kuñanjilo kwa majina a bantu bonso enka shi ikikwatañane na mānga isekunwinwe mu kisonekwa kyonso kituntulu.” Nanshi, waitabije’mba shi i kikwatañane na mānga ifumikilwe mu kisonekwa kyonso kituntulu, mwalamuni ukokeja kubweja kino kishima [article indéfini] ku dijina dya bonso [nom commun] mwanda wa kulombola’mba i dijina dilombola ngikadilo ya muntu bitupu, ke dijina po dya pakasuku.

Le ye mokikadile ne mu Yoano 1:1? Eyo, ke-pantu Bible yense mutuntulu ulombolanga bukamoni butala padi Yesu amba nansha byādi ukokeja kupebwa dijina dya bu leza inoko, ke Leza po Mwine Bukomo-bonso. Pa kino, kikaludika balamunyi mu myanda ya uno muswelo ke kijilapo kya Colwell, kitātānwa, ino i buluji bwa mānga ifumikilwe mu kisonekwa kyonso kituntulu. Babandaudi bavule ba Bible bashintululanga the·osʹ wabubidi wa Yoano 1:1 bu “(wa mwikadilo) wa bu leza,” bu “muntu wa bu leza,” nansha bu “leza,” kebalondangapo kijila kya Colwell—ka na mwikilongela Kinenwa kya Leza akyo kine.

Kepadipo lupata

BIDI Yesu bu “leza” lelo kino kipatanyanga lufundijo lwa mu Bible lunena’mba kudi Leza umo enka? Mhm, ke-pantu Bible imwingidije kino kishima mwanda wa kwisambila ne pa bipangwa bidi na bukomo bukatampe. Tutanga mu Mitoto 8:5 (MN) amba: “Washilwile kumulonga [muntu] bu mutyetye kupita boba badi pamo bwa Leza [kihebelu ’elo·himʹ],” kushintulula kokunena’mba bamwikeulu. Paatentulwile Bayuda bādi bamubepela’mba wādi witela bu Leza, Yesu wanene’mba: “Leza watelele bu baleza, boba baadi usapwila mwanda wandi,” kushintulula kokunena’mba bantu bādi batudilwe bu batyibi. (Yoano 10:34, 35, MB; Mitoto 82:1-6) Mu 2 Kodinda 4:4 ne Satana nandi imutelwe bu “leza wa pano pantanda.”

Kitenta kidipo Yesu ikipite bukata kya bamwikeulu, kya bantu babubi ne kidipo Satana kine. Ebiya, bano byobetyilwe bu “baleza” kokunena’mba bakomokomo nansha ba bukomo, Yesu nandi ukokeja kwikala bu “leza.” Pamwanda wa kitenta kya kasuku kyadipo kumutamba wa Yehova, Yesu i “Leza Mukomokomo.”​—Yoano 1:1; Isaya 9:6.

Kino kitenta kyandi kya bu “Leza Mukomokomo” byokyandikilwe na disomo dikatampe, lelo kekilombolapo’mba Yesu udingakene pamo na Yehova Leza? Mhm, ke-pantu kukwatañana na bupolofeto bwa Isaya, i pa ano majina aná adi afwaninwe kwitwapo Yesu, ne ano majina onso aná imasonekwe na masomo makatampe mu Kiluba. Ne kadi, nansha bityilwe Yesu bu “Mukomokomo,” ino kudi umo kete “Mwine Bukomo-bonso.” Kwita Yehova Leza bu “mwine Bukomo-bonso,” shi kekwadipo bipangwa bikwabo bitwa bu baleza, bidi munshi mwandi, longa kekyaswilepo kwikala na buluji bulumbuluke.

Mukanda umo wa ba Angele (Bulletin de la bibliothèque John Rylands) ufumika’mba mwifundi umo wa myanda ya Leza, mwine katolika, Karl Rahner, unena’mba nansha bingidijibwe the·osʹ mu bisonekwa pamo bwa mu Yoano 1:1 mwanda wa kwisambila padi Kristu, amba inoko “ikutupu kyaba kikwabo nansha kimo kitelelwepo ‘the·osʹ’ mwanda wa kwisambila padi Yesu na kumudingakanya na yewa wityilwe mu Kipwanino Kipya bu ‘ho The·osʹ,’ Leza udi peulu pa bintu byonso.” Uno mukanda ubwejako’mba: “Shi balembi ba Kipwanino Kipya bādi bamwene’mba batotyi bonso bafwaninwe kwitabija Yesu amba ye aye ‘Leza,’ mwanda’ka kadi Kipwanino Kipya kekisambilangapo nansha dimo pa uno mwanda?”

Mutumibwa Toma, lelo kaityilepo Yesu’mba “Abe Mfumwami! Abe Leza wami!” mu Yoano 20:28? Kudi Toma, Yesu wādi pamo bwa “leza,” na kampata mu kino kitatyi kyalongekele bingelengele byamufikije ku kwisamba uno muswelo. Befundi bakwabo ba Bible banenanga’mba shi Toma wamwityile uno muswelo i pamwanda wabozokēlwē ne kutulumuka bikatampe pa kumumona, washilula kala kutendela Leza, amba bino bishima wadi wisambila’byo padi Leza, ke padi Yesu po. Nansha shi kyapityile muswelo’ka, Toma kādipo ukulupile’mba Yesu wādi Leza Mwine Bukomo-bonso, ke-pantu batumibwa bandi bonso, kwelapo ne aye mwine, bādi bayukile’mba Yesu kefwatakaninyepo nansha dimo kwitula pamo bwa Leza; ino aye wafundije’mba Yehova ye “Leza umo kete wabine.”​—Yoano 17:3. MN.

Pano napo, mānga ifumikilwe mu kisonekwa kyonso kituntulu, ikokeja kwitukwasha. Mafuku matyetye kumeso, Yesu, wasangukile, walombola Maria Mandelena ende kukasapwila bana-babwanga’mba: “Yewa kakanda kudi Shandi, kadi i wenu Shenu, kudi Leza wandi ne Leza wenu.” (Yoano 20:17) Nansha Yesu byasangwilwe bu mushipiditu wa bukomo, Yehova wādi nyeke Leza wandi. Kulondapo kadi nansha paasangwilwe pene, pamo ka na mwikilombwela mukanda wamfulo wa mu Bible, Yesu waendelele kwita Yehova bu Leza wandi.​—Kusokwelwa 1:5, 6; 3: 2, 12.

Mavese asatu kupwa kwa uno wisambila pa kutulumuka kwa Toma, Yoano 20:31 utokeja uno mwanda’mba: “Nanshi bine bino’bi byasonekelwe mwanda wamwitabije’mba: Yesu i aye Kristu, Mwana Leza,” ke Leza mwine Bukomo-bonso po. Kino kishima “Mwana” kifwaninwe kwivwanwa enka mu buluji bwa nyeke, kekilombolangapo umo wa umbukata mwa Busatu-busantu, ino kishintulula kipwano kyabubutule kikalanga pabukata bwa mwana ne shandi.

Bubinga bonso bufwaninwe kukwatañana na bifundija Bible

BALWILA Busatu-busantu bekalanga beyalela ku Bisonekwa bikwabo. Inoko bino bisonekwa bidi enka muswelo umo ka na bino byotwapwa kubandaula bino, shi mwikale kwibibandaula senene, kebilombolangapo bubinga bwa Busatu-busantu. Omwanda kitatyi kyobandaula bisonekwa byobatela bu bibingija Busatu-busantu, kifwaninwe nyeke kwiipangula’mba: shintulwilo iletelwe, lelo imikwatañane na lufundijo lwa mu Mukanda Ukola onso mutuntulu​—lulombola’mba Yehova i Leza kasuku kandi Udi-peulu pa bintu byonso? Shi ke amopo, nankyo mine shintulwilo’yo i yabubela.

Vulukai’mba kekudipo kisonekwa nansha kimo kilombola “bukamoni” amba Leza, Yesu ne mushipiditu sandu badi mu Leza umo utelwa bu kikata kifyame. Ikutupu kisonekwa nansha kimo kilombola’mba ibenzakane abo bonso mu mwikadilo, ku bukomo ne kukwikala’ko nyeke na nyeke. Ino Bible wisambanga nyeke’mba Yehova, Mwine Bukomo-bonso, ye Leza umo kete upityile bukata, amba Yesu i wandi Mwana, wāpangile, ne amba mushipiditu sandu i bukomo bwa Leza bwingila.

[Bushintuludi pa paje 24]

“Befundi bakatampe ba pakala banyengakenye kino kisonekwa kya [Yoano 10:30] na kushintulula’mba Yesu Kristu udi . . . mu mwikadilo umo na Shandi.”​—Commentaire sur le Nouveau Testament, T. II, Évangile selon Jean, ya Jean Calvin

[Bushintuludi pa paje 27]

Yewa udi pamo “na” muntu kampanda kakokejapo kwikala enka mwine muntu’wa

[Bushintuludi pa paje 28]

“Mwanda wādi wa bu Leza, ke Leza po mwine.”​—Joseph Henry Thayer, mubandaudi wa Bible

[Bifwatulo pa paje 24, 25]

Yesu walombele kudi Leza mwanda wa bandi bana-babwanga “bekale umo,” pamo bwa mwikadile Shandi ne aye bu umo

[Kifwatulo pa paje 26]

Yesu walombwele Bayuda’mba kādipo pamo na Leza pa anene’mba ‘kakokejapo kwilogela kya aye mwine poso ka kyamona Shandi ulonga’

[Bifwatulo pa paje 29]

Bible bya itā bantu, bamwikeulu ne Satana bu “baleza,” nansha bu bakomokomo, Yesu nandi udi mu madyulu pa kitenta kikatampe kutabuka byabo ukokeja kwitwa pakubulwa ne kutātana kwine bu “leza”