Kinenwa Kya Leza Kikekalanga Nyeke

“Kinenwa kya Yehova Leza wetu kikekalanga nyeke ne nyeke.”​—ISAYA 40:⁠8.

BANTU bekalanga na kiyumbye kya kutūla kikulupiji mu milao ya bantu ba ntumbo, bana-balume nansha bana-bakaji. Ino milao, nansha byoikokeja kumweka bu isangaja ku bantu batengela kulongolwelwa būmi bwabo, ino, shi twiidingakanye na kinenwa kya Leza wetu, ayo idi pamo bwa maluba keeje kufumba. (Mitōto 146:​3, 4) Ke papite myaka 2 700 ne musubu, Yehova Leza wāpele mupolofeto Isaya bukomo bwa mushipiditu, wāsoneka’mba: “Bungitu bonso i biyombo, ne būya bwabo i pamo’nka bwa maluba a muntanda. . . . Biyombo byuma, maluba afumba, ino kinenwa kya Yehova Leza wetu kikekalanga nyeke ne nyeke.” (Isaya 40:​6, 8) Lelo kino “kinenwa” kikekala nyeke i kika? I kinenwa kya Leza kilombola mpango yandi. Dyalelo kino “kinenwa” tudi nakyo kisonekwe mu Bible.​—1 Petelo 1:​24, 25.

² Bantu bātenwe’ko mu mafuku a Isalela wa kala bāmwene bubine bwa myanda yāsonekele Isaya. Yehova wātobele kupityila kudi mupolofeto wandi amba, pamwanda wa kubulwa kobabulwa kikōkeji kwadi, bulopwe bwa bisaka dikumi bwa Isalela bukabadikila kuselwa bu musungi, kupwa ke bulopwe bwa bisaka bibidi bwa Yuda. (Yelemia 20:4; Amose 5:​2, 27) Nansha byobādi bapangapanga bapolofeto ba Yehova ne kwibepaya, nansha byobāsokele muvungo wādi’mo musapu wa Leza wa kidyumu, ne kuloba bashidika bene Edipito bebetabile mwanda wa kukankaja kufikidila kwa bupolofeto, ino kinenwa kya Yehova kekyābudilwepo kufikidila. (Yelemia 36:​1, 2, 21-24; 37:​5-​10; Luka 13:34) Mwenda mafuku, mulao wa Leza wa kujokeja Bayuda bāshele’ko bēsese mu yabo ntanda wāfikidīle onso’nka ne kamo.​—Isaya, shapita 35.

³ Kupityila kudi Isaya, Yehova wātobele monka butobo butala pa buludiki boloke bwa kuludika bantu kupityila kudi Meshiasa, kunyongololwa ku bubi ne lufu, ne kwalamuna ntanda yonso ke paladisa. (Isaya 9:​6, 7; 11:​1-9; 25:​6-8; 35:​5-7; 65:​17-​25) Lelo ne bino bintu nabyo bikafikidila? Eyo, bikafikidila pakubulwa nansha kwalakana kwine! “Leza . . . kayūkile[po] kubepa.” Wāsonekeje kinenwa kya bupolofeto kyandi pamwanda wa kamweno ketu, kadi wālongele buninge kyālamwa senene.​—Tetusa 1:2; Loma 15:⁠4.

⁴ Yehova kālaminepo bilembwa bibajinjibajinji byāsonekelwe’mo buno bupolofeto ku makasa na basoneki bandi ba pa kala. Ino “kinenwa” kyandi, kushintulula ko kunena’mba mpango yandi yapwile kunena, i kīlombole amba i kinenwa kyūmi. Ino mpango itonwenanga bantu bendelele kumeso, ebiya milangwe ya munda ne kukanina kwa mutyima kwa bantu boyatenga mu būmi bwabo, byasokokela patōka. (Bahebelu 4:​12) Kadi, nsekununi ya mānga ilombola’mba kulamwa ne kwalamunwa kwa Bisonekwa bya ku bukomo bwa mushipiditu kwādi kuludikwa na Leza aye mwine.

Kyālwile na Balwana Bādi Bakimba Kwikitukija

⁵ Misunsa mivule, bambikavu bādi bekankila konakanya bilembwa bya ku bukomo bwa mushipiditu. Mu mwaka wa 168 K.K.K., Mulopwe Antyokusa Epifane mwine Ashidia (ulombwelwe pa paje 18) wāshimikīle leza Yupita madabahu mu tempelo yādi itelelwa Yehova. Kadi wākimbile ‘mikanda yādi ibundile Mukanda-wabijila,’ wēisoka, kupwa wāela mbila’mba yewa yense udi na Bisonekwa bya uno muswelo ukepaibwa. Eyo, nansha shi wāsokele makopi mavule namani mu Yelusalema ne mu Yuda, inoko kādipo ukokeja kutukija Bisonekwa byonso. Bayuda bādi bapalankene mu matanda meshileshile mobādi batādilwe na malopwe angi, kadi shinakoka ne shinakoka yādi na mulwi wayo wa mivungo.​—Enzankanya na Bilongwa 13:​14, 15.

⁶ Mu mwaka wa 303 K.K., Diocletian, Mbikavu mwine Loma nandi wālupwile mbila ya’mba bifuko bya bwine Kidishitu bya kupwidila’mo bitūtwe, ne amba byabo ‘Bisonekwa bisokwe fututu mu mudilo.’ Buno bonakani bwāendelele mu bula bwa myaka dikumi mituntulu. Ino nansha kupangwapangwa byokwādi kunane, Diocletian kābwenyepo kujimankanya bwine Kidishitu, mwanda Leza kālekelepo bantu ba uno mbikavu bonakanye makopi onso, pampikwa kushiya’ko nansha kipindi kimo kya Kinenwa Kyandi kyālembelwe ku bukomo bwa mushipiditu. Ino babinkwa bālombwele kyādi mu mityima yabo, na kukankaja kwabanibwa ne kusapulwa kwa Kinenwa kya Leza. Bēsokwela patōka abo bene bu bantu basabwe meso na Satana, balonga kiswamutyima kyandi.​—Yoano 8:44; 1 Yoano 3:​10-​12.

⁷ Ino kutuntumikwa kwādi kutuntumikwa kusambakanya buyuki bwa Bible kwādi kwa miswelo mikwabo. Ludimi lwa Kilatini pa kuleka kwisambwa na bantu, bulwi kebwākidipo bwa bambikavu ba bwine ntanda, ino i ba Papa Grégoire VII (1073-​1085) ne Papa Innocent III (1198-​1216)​—bādi betela bu bene Kidishitu​—bo abo bādi baputuma kibishi na kukankaja kwalamunwa kwa Bible mu ndimi inenwa na bantu bonso. Mu bukomo bwādi bulongwa mwanda wa kupwija kubulwa kumvwañana kwa bantu na lupusa lwa kipwilo, Kitango kya Katolika Loma kya mu Toulouse, mu France, kyālupwile mbila mu mwaka wa 1229 amba mulondi bitupu mu kipwilo kafwaninwepo kwikala na mikanda ya Bible mu ludimi lunena bonso. Bātūla’ko Kīmu kya Kasusu ka malwa, kya kuningila bantu balonde ino mbila. Ino kupwa kwa myaka 400 ya Kīmu kya Kasusu, bantu bādi basenswe Kinenwa kya Leza bāalamwine Bible yense mutuntulu ne kwabanya Mabible matampwe mu ndimi 20, kutentekela’po ne tundimi tutyetutye tukwabo, bāalamuna ne bipindi bikatampe bya Bible mu ndimi mikwabo 16.

⁸ Ke’nkapo Kipwilo kya Katolika Loma kyālongele buninge bwa kufya Bible ku bantu. Ku ngalwilo kwa myaka tutwa 19, Pavsky, wādi polofesele ku Akademi ya Buleza ya St. Petersburg wāalamwine Evanjile ya Mateo ya mu Kingidiki mu Kirusi. Mikanda mikwabo ya mu Bisonekwa bya Kingidiki bya bwine Kidishitu yāalamwinwe monka mu Kirusi, Pavsky ye mwine wādi ulupwija’yo mitampwe kala. Yoya mikanda yāikele kwabanibwa pi na pi, ino kufika mu mwaka 1826 mulopwe wādidikwa na bakulumpe ba bipwilo amba ekale na Sosiete ilupula Mabible mu Kirusi, inoko ikemaninwa na kitango kitelwa bu “Sinode Ikola” kya Kipwilo kya Orthodoxe kya Kirusi, kyādi ke kityombe mu mingilo yakyo. Mwenda mafuku, Pavsky wāalamwine Bisonekwa bya Kihebelu tamba mu Kihebelu kutūla mu Kirusi. Kinondanonda na papo, Makarios, kitobo mukulu mu Kipwilo kya Orthodoxe, wāalamuna nandi Bisonekwa bya Kihebelu tamba mu Kihebelu kutūla mu Kirusi. Bonso babidi bāpebwa mfuto pamwanda wa bukomo bwabo bobālongele, bwalamuni bwabo bwātūlwa mu madoshe a kipwilo. Kipwilo kyādi kisumininwe kulama Bible mu ludimi lwa Kisilovake kya kala kekyādi kikitangwa nansha kwivwanikwa na bantu bonso mu kine kitatyi’kya. Mu 1856, pa kumona amba bukomo bwa bantu bwa kusaka kwikala na buyuki bwa Bible kebubwanikapo kujimankanibwa, bo ba kitango kya “Sinode Ikola” nabo bāshilula bwalamuni bwabo, benda balonda misoñanya yobāpelwe, ya kukwatañanya bishima byāingidijibwe’mo na mfundijo ya kyabo kipwilo. Omwanda, Kinenwa kya Leza pa kukusankana konso konso, bantu bāshilula kumona kwishila kudi pa mumwekelo wa panja wa bakulumpe ba bipwilo ne milangwe yobadi nayo mu mutyima, mungya binenwa byabo ne bilongwa byabo.​—2 Tesalonika 2:​3, 4.

Kwepeja Kinenwa ku Bukobakane

⁹ Umbukata mwa boba bādi balamuna ne kutentula Bisonekwa, mwādi ne bantu bādi basenswe Kinenwa kya Leza binebine, bādi balonga bukomo na mutyima umo amba bantu bonso bekale nakyo. Kimfwa William Tyndale, wāipailwe (mu 1536) pamwanda wa bukomo bwaālongele mwanda wa Bible wa mu Angele ekale’ko. Francisco de Enzinas wāelelwe mu kifungo na Kīmu kya Kasusu kya bene Katolika (kupwa kwa 1544) mwanda’po wāalamwine ne kulupula Bisonekwa bya Kingidiki bya bwine Kidishitu mu ludimi lwa Kiespanyola. Robert Morrison (tamba 1807 kufika 1818), wādi aye mu kyaka kya kujimija būmi, ino wāalamuna Bible mu ludimi lwa Kishinwa.

¹⁰ Ino ke’nkapo buswe bwa Kinenwa kya Leza bwādi na lupusa pa mwingilo wa bano batentudi ne balamuni, kwādi ne bintu bikwabo. Londa bino bimfwa biná: (1) Bene Samadia bāubakile tempelo pa Lūlu lwa Ngedizimi bu tempelo ya kwitāka na ya mu Yelusalema. Mwanda wa kubingija kino kilongwa, bānyengakenye kisonekwa kya Divilu 20:17 kidi mu Mikanda Itano ya Mosesa yādi na bene Samadia. Bābweja’ko lubila lungi, pamo bwa alo lwādi kala mu Mbila Dikumi, mwanda wa kushimika madabahu a mabwe pa Lūlu lwa Ngedizimi ne kwelela’po bitapwa. (2) Muntu umbajinji wāalamwine mukanda wa Danyele mu Kingidiki mu bwalamuni bwa Septante wātwejeje bilubo mu bwalamuni bwandi. Wābweja’mo binenwa byaālangile bu bikashintulula nansha bikazunzula milangwe yādi mu bilembwa bya Kihebelu. Wātalula’mo myanda imoimo yaādi ulangila bu keiketabijibwapo na batangi. Pāalamwine bupolofeto butala pa kitatyi kya kumweka kwa Meshiasa, butanwa mu Danyele 9:​24-​27, wānyengakenye kitatyi kitelelwe’mo, wābwanya’mo bishima bingi, bimo wāona’byo, bikwabo wāshintakanya’byo, kepabulwe padi wādi usaka kulombola amba buno bupolofeto bubingijanga myanda inenwe mu Makabe. (3) Mu myaka tutwa tuná K.K., mu mukanda wa mu Kilatini, mubingiji umo wamuyaya wa lufundijo lwa Busatu-busantu wābwejeje’ko bino bishima, “mūlu, Tata, ne Mwanda, ne [m]ushipiditu [s]andu; nanshi bano basatu bano i umo enka,” pamo bwa abyo byādi kala mu 1 Yoano 5:⁠7. Mwenda mafuku, bātweja’byo mu bilembwa bya ku makasa bya Bible wa mu Kilatini. (4) Louis XIII (1610-​1643), wa mu France, wāpele Jacques Corbin lupusa lwa kwalamuna Bible mu Falanse mwanda wa kwitāka na ba Mishoni. Pa kwikala na kino kitungo, Corbin wābwanya’mo binenwa bingi, kimfya bishima “mulambu utōkele wa Misa” bidi mu Bilongwa 13:⁠2.

¹¹ Yehova wālekele buno bukobakane butwela mu Kinenwa kyandi, inoko kebwākalakenyepo mpango yandi. Lelo byāfula ku bika? Kubweja myanda isambila pa Lūlu lwa Ngedizimi kekwāikadijepo mutōtelo wa bene Samadia bu kingidilwa kya Leza kya kwesela’po muzo wa muntu madyese, ehe. Ino kwāletele bukamoni bulombola amba, nansha byādi bidīdika bene Samadia amba mutōtelo wabo wādi mwitabije Mikanda Itano ya Mosesa, inoko kewādipo wa kukulupilwa mu kufundija bubinebine. (Yoano 4:​20-24) Kunyengakanya kwa bishima mu bwalamuni bwa Septante kekwābudijepo Meshiasa kwiya pa kitatyi kyātobelwe na mupolofeto Danyele. Kadi, nansha byādi bingidijibwa bwalamuni bwa Septante mu myaka katwa imbajinji, ino na bubine, Bayuda bādi bebidile kwivwana Bisonekwa bibatangilwa mu Kihebelu mu mashinakoka abo. Omwanda pāfwenene kitatyi kya kufikidila kwa bupolofeto, ‘bantu bādi batengele.’ (Luka 3:15) Eyo kudi binenwa bya ntentekelo byātwejibwe mu 1 Yoano 5:​7 amba bo bubinga bwa lufundijo lwa Busatu-busantu ne mu Bilongwa 13:​2 bu musakwijo wa Misa, ino bino byonso kebyābwenyepo kwalamuna bubinebine. Ke-pantu mwenda mafuku, buno bubela bonso bwāsokwedilwe patōka tō. Pano kudi milwi ne milwi mibīkwe ya mivungo ya bilembwa bya Bible monka mu ndimi mobyālembelwe ku makasa dibajinjibajinji, yo ayo ityibanga nsambu ya kuyuka i bwalamuni’ka bunena byabine.

¹² Bukomo bukwabo bwa kwalamuna Bisonekwa bwāonakenye bintu bivule, ke’nkapo kona bishima mu mavese kampanda. Bwādi bulwi bwa kukimba kujimija dijina dya Leza mwine wabine. Kitwejejo kine kya bino bilubo ne muswelo obyasambakana i bukamoni bulombola patōka amba kudi lupusa lutamba ku nsulo idi na bukomo butabukile bwa muntu ye-yense ne malongolodi o-onso a bantu​—kyabine, i lupusa lutamba kudi walwana mukatakata na Yehova, ke Satana Dyabola kadi. Pa kukōkela ku luno lupusa, balamuni ne batentudi​—bamo ku kusaka kwabo, bakwabo mu malubila​—bāshilwile kufundula dijina Yehova, dine dya Leza, mu Kinenwa kyandi kya ku bukomo bwa mushipiditu mu mavese mavule modyādi ditanwa. Mu myaka ya kunyuma, balamuni bamo bādi balamuna Kihebelu bātūla mu Kingidiki, mu Kilatini, mu Kialema, mu Angele, mu Kintadyana, mu Kidanwa, ne mu ndimi mikwabo, bātalwile dijina dya Leza mu mavese onso, pakwabo bēdishiya mu mavese abala anga. Bātalula’dyo ne mu makopi a Bisonekwa bya Kingidiki bya bwine Kidishitu mwine.

¹³ Ino mu ñeni ya bantu, dino dijina dya ntumbo kedyājiminepo. Boba bāikele kwalamuna Bisonekwa bya Kihebelu kutūla mu Kiespanyola, mu Kimpulutukeshi, mu Kialema, mu Angele, mu Falanse, ne mu ndimi mikwabo mivule bālamine na mutyima umo dijina dine dya Leza. Mu myaka tutwa 16, dijina dya Leza dyāshilula monka kumweka mu malamuni meshileshile a Kihebelu a Bisonekwa bya Kingidiki bya bwine Kidishitu; mu myaka tutwa 18, dyāmweka mu Kialema; mu myaka tutwa 19, dyāmweka mu Kikoloate ne mu Angele. Eyo, nansha bantu byobatompa kufya dijina dya Leza, ino pakāya “difuku dya Yehova,” enka na mwaekinenena aye mwine, ‘mizo ikayuka’mba ami ne Yehova.’ Bine, ino mpango ya Leza yelwa lubila keikabulwepo kufikidila.​—2 Petelo 3:​10; Ezekyele 38:23; Isaya 11:9; 55:⁠11.

Musapu Uwasambakana Ntanda Yonso

¹⁴ Ku ñanjilo kwa myaka tutwa 20, Bible wādi kala ke mutampwe mu ndimi 94 ya mu Bulaya. Kino kyādi kidyumu ku befundi ba Bible ba mu kine kipindi kya ntanda’kya, bāyuka amba kudi myanda itenkenya ntanda ifwaninwe kwiya pamo na mfulo ya Bitatyi bya Bajentaila mu mwaka wa 1914, bine, byāmwekele! (Luka 21:24) Kumeso kwa mwaka wa kasekuseku wa 1914 kufula’o, Bible, yense mutuntulu nansha mikanda yandi imoimo, wāikele kutampwa mu ndimi 157 ya mu Afrika, kubadila’mo ne Angele, Falanse, ne Kimpulutukeshi, ndimi yādi kala isambwa’mo na bantu bavule. Kino i kyalwilo kyādi kala kyalwe mwa kufundijija bubinebine bwa Bible bupāna bwanapabo bwa kumushipiditu ku bantu betyepeja ba tubila tuvule ne mizo mivule bashikete’mo.

¹⁵ Pātwelele ntanda mu mafuku amfulo ātobelwe, Bible wādi kala ke musambakane mu Maamerika. Baviluki bādi batamba mu Bulaya bāselele Bible mu ndimi yabo yonso mishileshile. Kwātūlwa mpangiko ya kusambakanya bufundiji bwa Bible, na kutanga’ye ku meso a bantu bonso ne kwabanya kwa mikanda imanine pa Bible yādi ilupulwa na Befundi ba Bible ba Ntanda Yonso, bayukene dyalelo bu Batumoni ba Yehova. Kadi Mabible ādi kala alupulwa mu ndimi mikwabo 57 na bitango bitampa Mabible mwanda wa kuvuija bisakibwa bya bantu babutwidilwe mu Kipindi kya Kushika kwa umbuo wa ntanda.

¹⁶ Pābwene kitatyi kya kusapula myanda miyampe kujokoloka ntanda yonso kumeso kwa ‘mfulo kwiya,’ Bible kākidipo mweni mu Azia nansha mu bisanga bya Pasifike. (Mateo 24:14) Wādi kala wabanibwa pi na pi mu ndimi 232 isambwa mu kyonka kipindi kya ntanda. Mabible amoamo ādi matuntulu; mavule ādi a bwalamuni bwa Bisonekwa bya Kingidiki bya bwine Kidishitu; ino makwabo ādi a mukanda ne mukanda wa Bisonekwa Bikola pao.

¹⁷ I kimweke patōka’mba, Bible kādipo ufukikwa pamo bwa kintu kitūlwa mu kibīko kya bintu bya kishiye-kulu. I dibuku dyāikele kwalamunwa ne kwabanibwa mpata kutabuka mabuku onso. Mungya bukamoni bwa buntu bwa Leza, myanda yāsonekelwe mu dino dibuku yādi ifwaninwe kufikidila. Bufundiji bwadyo ne bukomo bwa mushipiditu bodyālembelwe nabo budi na lupusa lwaendaenda pa būmi bwa bantu ba mu matanda mavule. (1 Petelo 1:​24, 25) Ino kwādi kwa kwiya bintu bikwabo​—bivule bine.

Lelo Ukivulukile’byo?

◻ Lelo “kinenwa kya Leza” kikalanga’ko nyeke ne nyeke-ke i kika?

◻ I bitumba’ka byākutyilwe byādi bya kusaka kutukija Bible, ne bino byonso byāfudile ku bika?

◻ Lelo bululame bwa Bible yense mutuntulu bwāikele kulamibwa muswelo’ka?

◻ Le binenwa bya Leza bitala pa mpango i bilombole abyo bine patōka muswelo’ka amba i byūmi?

[Bipangujo bya Kifundwa]

 1. (a) Lelo i kika kitelelwe pano bu “kinenwa kya Leza wetu”? (b) Lelo milao ya bantu idingakanibwe muswelo’ka na kinenwa kya Leza?

 2. Yehova wāfikidije kinenwa kyandi kitala padi Isalela ne Yuda wa kala pamwanda wa mikadilo’ka ne bilongwa’ka byobādi balonga?

 3. (a) Lelo i bupolofeto’ka bwāsonekele Isaya botufwaninwe kuta’ko mutyima mpata? (b) Mwanda waka wi musumininwe’mba bino bintu bikafikidila binebine?

 4. Nansha bilembwa bibajinji bya Bible bya ku makasa byokebyāikelepo kulamwa bitōka, ino mwanda waka kinenwa kya Leza i “kyūmi” binebine?

 5. (a) I bukomo’ka bwālongele mulopwe wa Shidea mwanda wa kutukija Bisonekwa bya Kihebelu bya ku bukomo bwa mushipiditu? (b) Ino wākankelwe mwanda waka?

 6. (a) I bukomo’ka bukatampe bwālongelwe mwanda wa konakanya Bisonekwa byādi bingidija bene Kidishitu babajinji? (b) Ino byāfudile namani?

 7. (a) I bukomo’ka bwālongelwe mwanda wa kutuntumika kusambakana kwa buyuki bwa Bible mu Bulaya bwa Kushika? (b) Le i mingilo’ka yāingilwe mu bwalamuni ne mu kulupulwa kwa Bible?

 8. Le i kika kyālupukile mu bwalamuni ne mu kwabanya Bible mu ludimi lwa Kirusi, mu bula bwa myaka tutwa 19?

 9. I muswelo’ka wālombwele balamuni ba Bible bamobamo buswe bwabo bobādi basenswe Kinenwa kya Leza?

10. I bimfwa’ka bilombola’mba kwādi balamuni kebādipo batononwa na buswe bwa Kinenwa kya Leza, ino na bintu bikwabo?

11. (a) Lelo Kinenwa kya Leza kyāshele kikunkane muswelo’ka nansha byokwādi balamuni bamobamo babudimbidimbi? (b) Lelo kudi bilembwa bya ku makasa bya kala binga bileta bukamoni bulombola byānene Bible mu ludimi mobyāsonekelwe dibajinjibajinji? (Tala kapango.)

12. (a) I kwalamuka’ka kukatampe kwātwejeje balamuni bamobamo ba Bible? (b) Lelo kuno kwalamuka kwāpambaile muswelo’ka?

13. Mwanda waka bukomo bwa kunyengakanya Bible bwālongelwe mu ntanda yonso kebwājimijepo dijina dya Leza mu ñeni ya bantu?

14. (a) Lelo Bible wāikele kutampwa mu ndimi inga ya mu Bulaya ku ñanjilo ya myaka tutwa 20, ne kino kyālengeje bika? (b) Lelo Bible wātampilwe mu ndimi inga ya mu Afrika kubwipi kwa mwaka wa 1914 kufula’o?

15. Pāshilwile mafuku a ku mfulo, le Bible wādi ke mulupulwe mu buvule bwa ndimi inga ya mu Maamerika?

16, 17. (a) Pābwene kitatyi kya kusapula busapudi bwa ntanda yonso mituntulu, lelo Bible wādi ke muvule namani? (b) Lelo i muswelo’ka wemwekeja Bible amba i dibuku dikalanga’ko nyeke kadi dya lupusa lukatampe?

[Kapango pa paje 20]

Lelo Binebine Tuyukile Byānene Bible ku Ngalwilo?

Kudi kubwipi kwa mivungo ya Kihebelu 6000 milembwe ku makasa ileta bukamoni bwa myanda idi mu Bisonekwa bya Kihebelu. Imo umbukata mwayo, yālembelwe kalāa ne Kidishitu mwine kaile pano pantanda. Kubwipi kwa mivungo 19 ya bilembwa bya Bisonekwa byonso bya Kihebelu, ikidi’ko ne pano, i ya tamba kalāa, pādi ne bitampa bine kebyapungilwe. Kadi, kukidi malamuni a tamba mu mine myaka’ya ālembelwe mu ndimi mikwabo 28.

Kudi kubwipi kwa mivungo 5000 ya bilembwa bya Kingidiki ya Bisonekwa bya Kingidiki bya bwine Kidishitu ikibikilwe. Muvungo umo pa ino i wa mu myaka ya kala kumeso kwa 125 K.K., ko kunena’mba wālembelwe myaka mityetye kinondanonda na kusonekwa kwa bilembwa bibajinjibajinji. Kadi bimweka bu bipindi bimobimo bya mivungo i bya mu kitatyi kya kala ne kala kene. Mu mikanda 22 ya mu yoya 27 ya ku bukomo bwa mushipiditu, mudi mivungo mituntulu tamba ku 10 kutūla ku 19 yālembelwe ku makasa. Mukanda udi na mivungo mityetye bininge ku yonso yāsonekelwe ku makasa ibundile kino kipindi kya Bible i​—Kusokwelwa​—udi na mivungo isatu kete. Muvungo umo mutuntulu wālembelwe ku makasa udi na Bisonekwa bya Kingidiki byonso bya bwine Kidishitu i wa tamba mu myaka tutwa tuná K.K.

I kutupu dibuku dikwabo dya kala dibingijibwa na milwi ne milwi ya mabuku a kala aleta bukamoni pamo bwa dino’di.