Дали раната црква учела дека Бог е Тројство?

3. дел — Дали апологетите учеле за науката за Тројство?

Во своите изданија од 1 ноември 1991 и 1 февруари 1992, Стражарска кула покажа дека за науката за Тројство не поучувале ниту Исус и неговите ученици, ниту пак апостолските отци од доцниот прв и раниот втор век од н.е. Дали подоцна во вториот век за неа учеле свештениците?

НЕКАДЕ од половината на вториот век од нашата ера до неговиот крај, се појавиле свештеници кои денес се наречени апологети. Тие пишувале за да го одбранат христијанството какво што тие го познавале, од непријателските филозофии кои превладувале во римскиот свет во тоа време. Нивното дело се појавило кон крајот и после пишувањата на апостолските отци.

Помеѓу апологетите кои пишувале во Грција биле Јустин Маченик, Татијан, Атенагора, Теофил и Клемент Александриски. Тертулијан бил апологет кој пишувал на латински. Дали тие учеле за Тројството на современото христијанство — три меѓусебно еднакви личности (Татко, Син и Свет Дух) во Божество, од кои секоја е вистински Бог, а сепак да не постојат три Бога туку еден Бог?

„Синот е подреден“

Д-р Х. Р. Боер во својата книга Кратка историја на раната црква (A Short History of the Early Church), го коментира нападот на апологетските учења:

„Јустин [Маченик] научувал дека пред создавањето на светот Бог бил сам и дека не постоел Син. . . . Кога Бог посакал да го создаде светот, . . . родил друго божествено суштество за да го создава светот наместо него. Ова божествено битие било наречено . . . Син бидејќи било родено; тој бил наречен Реч бидејќи потекнувал од Разумот или Умот на Бог. . . .

Затоа Јустин и другите апологети учеле дека Синот е творба. Тој е врвна творба, творба доволно моќна да го создаде светот но, сепак, творба. Во теологијата овој однос на Синот кон Таткото е наречен субординационизам. Синот е подреден (субординиран), а тоа значи второстепен на, зависен од, создаден од Таткото. Апологетите биле субординационисти.“⁠¹

Во книгата Устројството на христијанската догма (The Formation of Christian Dogma), д-р Мартин Вернер, за најраното сфаќање на односот на Синот кон Бог, вели:

„Тој однос се сфаќал како нееднаков и дека е однос на ‚подреденост‘, т.е. во смисла на подреденоста на Христос кон Бог. Секаде кадешто во Новиот Завет се разгледува односот на Исус спрема Бог, Таткото, . . . тој се сфаќа и изрично се претставува како подреден. А најмеродавниот субординационист во Новиот Завет, според Синоптичките записи, бил самиот Исус . . . Ова првобитно гледиште, цврсто и очевидно како што и било, успеало да се одржи долго време. ‚Сите големи предникејски теолози ја застапувале подреденоста на Речта кон Бог.‘“⁠²

Во согласност со ова, Р. П. К. Хансон, во делото Потрага по христијанската доктрина за Бог (The Search for the Christian Doctrine of God), наведува:

„Не постои теолог во Источната или Западната Црква, пред настапувањето на аријанското спорно прашање [во четвртиот век], кој во некоја смисла нема да го смета Синот за подреден на Таткото.“⁠³

Д-р. Алван Ламсон, во делото Цркавата во првите три века (The Church of the First Three Centuries), со оглед на учењето на црковните авторитети пред концилот во Никеја (325 н.е.), го додава ова сведоштво:

„Пониската положба на Синот воглавно, ако не единствено, ја бранеле предникејските отци . . . Дека тие го сметале Синот за поинаков од Таткото, се гледа од фактот дека отворено ја бранеле неговата пониска положба. . . . Тие го сметале за поинаков и подреден.“⁠⁴

Слично на тоа, во книгата Богови и единствениот Бог (Gods and the One God), Роберт М. Грант за апологетите го вели следново:

„Христологијата на апологиите, слично на онаа од Новиот Завет, во суштина е субординационистичка. Синот секогаш е подреден на Таткото кој е единствениот Бог на Стариот Завет. . . . Според тоа, она што го наоѓаме кај овие рани автори не е наука за Тројството . . . Пред Никеја, христијанската теологија била скоро потполно субординационистичка.“⁠⁵

Тројството на т.н. христијанство учи дека Синот е рамен на Бог Таткото по вечност, моќ, положба и мудрост. Но апологетите рекле дека Синот не е рамен на Бог Таткото. Тие го гледале Синот како подреден. Тоа не е учење за Тројство.

Одраз на учењето од првиот век

Апологетите и другите рани црковни отци во голем степен го одразувале она што првите христијани го поучувале за односот на Таткото и Синот. Забележи како тоа е изразено во книгата The Formation of Christian Dogma:

„Во првобитната христијанска ера немало знак за каков и да е вид тринитаријански проблем или несогласување како што се подоцна создадените жестоки конфликти во Црквата. Причината за ова несомнено лежи во фактот дека, за првобитните христијани, Христос бил . . . суштество од високиот небески ангелски свет, кое Бог го создал и го избрал за задачата, на крајот од вековите, да го донесе . . . Царството од Бог.“⁠⁶

Понатаму со оглед на учењето на раните црковни отци, Меѓународната стандардна библиска енциклопедија (The International Standard Bible Encyclopedia) признава:

„Во најраното размислување на Црквата, кога се зборувало за Таткото, постои тенденција Бог да се сфати како прв, не само како Татко на Исус Христос, туку и како изворот на сѐ што постои. Оттука Бог Таткото е, така да се каже, надмоќен Бог. Нему му припаѓаат описи како што се: без почеток, бесмртен, непроменлив, неискажлив, невидлив и несоздаден. Тој е Оној кој од ништо ги создал сите работи, вклучувајќи ја целата материја за создавањето. . . .

Можеби се чини дека ова укажува дека Таткото самиот е прав Бог, а дека Синот и Духот се само второстепени. Се чини дека многу рани изјави го поддржуваат ова.“⁠⁷

Додека оваа енциклопедија продолжува да ги извртува овие вистини и да изјавува дека науката за Тројство била прифатена во тој ран период, фактите го побиваат тоа. Разгледај ги зборовите на еден прочуен католички теолог Џон Хенри Кардинал Њуман:

„Мораме да признаеме дека целиот опсег на доктрини, во кои нашиот Господ е подложниот, доследно и согласно го застапувала првобитната Црква . . . Но тоа несомнено стои наспроти католичката наука за Тројството. Не гледам во каква смисла би можело да се рече дека овде има согласност на првобитните [црковни авторитети] во прилог на таа наука . . .

„Верувањата од овие рани денови не го споменуваат . . . тоа [Тројство] во никој случај. Тие навистина споменуваат Три; но дека има некаква мистерија во науката, дека Трите се Едно, дека Тие се меѓусебно еднакви, еднакво вечни, сите несоздадени, сите семоќни, сите несфатливи, не е наведено, и никогаш нема да може да се заклучи од нив.“⁠⁸

Што учел Јустин Маченик

Еден од најраните апологети бил Јустин Маченик кој живеел од околу 110 до 165 н.е. Во ниеден од неговите записи кои постојат не се споменуваат три меѓусебно еднакви личности во еден Бог.

На пример, според католичката Jerusalem Bible, во Изреките 8:22-30, за претчовечкиот Исус стои: „Јахве ме создаде кога за првпат се разоткри неговата намера, пред најсатрите негови дела. . . . Морето не беше, кога се родив . . . Пред ридовите, јас се родив . . . Бев покрај него [Бог], главен мајстор“. Разгледувајќи ги овие стихови во својот Дијалог со Трифо (Dialogue With Trypho), Јустин вели:

„Писмото има изјавено дека овој Потомок бил роден од Таткото пред сите создадени творби; и дека тоа што е родено е бројно различно од она што раѓа, секој еден ќе се согласи.“⁠⁹

Со оглед на тоа дека Бог го родил Синот, Јустин го употребил изразот „Бог“ во врска со Синот. Тој, во својата First Apology, наведува: „Таткото на универзумот има Син, кој исто така, бидејќо е провородена Божја Реч, е дури и Бог“.⁠¹⁰ Библијата се осврнува и на Божјиот Син со титулата „Бог“. Во Исаија 9:6 (NW) тој е наречен „Моќен Бог“. Но во Библијата исто така ангели, луѓе, лажни богови и Сатана се наречени „богови“. (Ангели: Псалми 8:5, NW; спореди Евреите 2:6, 7. Луѓе: Псалми 81 [82]:6; Лажни богови: 2. Мојсеева 12:12; 1. Коринтјаните 8:5. Сатана: 2. Коринтјаните 4:4.) Во Хебрејските списи, зборот за „бог“, ’Ел, едноставно значи „Моќен“ или „Силен“. Еквивалентот во Грчките списи е теос.

Освен тоа, хебрејскиот израз употребен во Исаија 9:6, (NW) покажува јасна разлика помеѓу Синот и Бог. Овде Синот е наречен „Моќен Бог“, Ел Гибор, а не „Семоќен Бог“. Тој израз на хебрејски е Ел Шадај и се применува исклучиво на Јехова Бог.

Меѓутоа, забележи дека додека Јустин го нарекува Синот „Бог“, никогаш не вели дека Синот е една од три меѓусебно еднакви личности, од кои секоја е Бог, но трите сочинуваат само еден Бог. Наместо тоа, во својот Dialogue With Trypho, тој вели:

„Постои . . . друг Бог и Господ [претчовечкиот Исус] подложен на Творецот на сите работи [Семоќниот Бог]; кој [Синот] е исто така наречен Ангел, бидејќи Тој [Синот] им објавува на луѓето сѐ што Творецот на сите работи — над кого нема друг Бог — сака да им објави на нив. . . .“

„[Синот] е различен од Него кој ги направил сите работи — мислам, бројно, а не [различен] во волјата.“⁠¹¹

Еден интересен пасус се наоѓа во Јустиновата First Apology, поглавје 6, каде што тој се брани од паганското обвинение дека христијаните се атеисти. Тој пишува:

„И Него [Бог], и Синот (кој дошол откај Него и нѐ учел за овие работи, и мноштовото од други добри ангели кои следеле и се направени слични на Него), и пророчкиот Дух, ги обожаваме и ги почитуваме.“⁠¹²

Преведувачот на овој пасус, Бернард Лозе, коментира: „Како да не било доволно што во ова се наброени ангелите кои се споменати како суштества на кои христијаните им оддаваат чест и ги обожаваат, Јустин не се колебал да ги спомене ангелите пред да го наброи Светиот Дух“.⁠¹³ (Види исто така Есеј за развитокот на христијанската наука (An Essay on the Development of Christian Doctrine).⁠¹⁴)

Така, додека Јустин Маченик се чини дека отстапил од чистата библиска наука по прашањето: кој треба да биде предмет на христијанско обожавање, тој очигледно не го сметал Синот за рамен на Таткото, како што се сметало дека ни ангелите не Му се рамни. Што се однесува до Јустин, уште еднаш цитираме од Ламсоновата Црква од првите три века (Church of the First Three Centuries):

„Јустин го сметал Синот за различен од Бог, и понизок од него: различен, не во современа смисла, како да формира една од три хипостази, или личности, . . . туку различен по суштина и природа; имајќи вистинско, супстанцијално, индивидуално постоење, одвоено од Бог, од кого ја добива сета своја моќ и титули; тој е поставен под него и подложен во сите работи на неговата волја. Таткото е врховен; Синот е подреден: Таткото е извор на моќ; Синот е примачот: Таткото произведува; Синот, како негов слуга или инструмент, извршува. Тие се двајца по број, но согласни, или еден во волјата; Татковата волја секогаш преовладува над Синот.“⁠¹⁵

Овен тоа, никаде Јустин не вели дека светиот дух е личност рамна на Таткото и на Синот. Затоа во ниедна смисла не може чесно да се рече дека Јустин поучувал модерно Тројство на т.н. христијанство.

Што учел Клемент

Клемент Александриски (околу 150 до 215 н.е.) исто го нарекува Синот „Бог“. Тој дури го нарекува и „Творец“, израз кој никогаш во Библијата не е употребен во врска со Исус. Дали тој мислел дека Синот во секој поглед е рамен на семоќниот Бог? Не. Клемент очигледно се осврнувал на Јован 1:3, каде за Синот се вели: „Сѐ стана преку Него.“⁠¹⁶ Бог го употребил Синот како чинител во Своите дела на создавање (Колосјаните 1:15-17).

Клемент го нарекува Највисокиот Бог — „Богот и Таткото на нашиот Господ Исус“⁠¹⁷ и вели дека „Господ е Синот на Творецот“.⁠¹⁸ Тој исто така вели: „Богот на сѐ е само еден добар, правичен Творец, а Синот [е] во Таткото“.⁠¹⁹ Затоа тој напишал дека Синот има Бог над себе.

Клемент зборува за Бог како за „прв и единствен делител на вечен живот што Синот, кој го добил од Него [Бог], ни го дава нам“.⁠²⁰ Јасно дека изворниот Давач на вечен живот е над оние на кои, така да се каже, им го предава. Така, Клемент вели дека Бог „е прв и највисок“.⁠²¹ Понатаму, тој вели дека Синот „е најблизу до Оној кој е Семоќен“ и дека Синот „ги уредува сите работи во склад со Татковата волја“.⁠²² Секогаш одново Клемент ја покажува врховноста на Семоќниот Бог над Синот.

Во врска со Клемент Александриски, во The Church of the First Three Centuries, читаме:

„Можеме да цитираме бројни пасуси од Клемент во кои изричито се брани пониската положба на Синот . . .

Нѐ чуди дека некој може да го чита Клемент со вообичаено внимание, и за еден момент да замисли дека тој го сметал Синот за бројно идентичен — еден — со Таткото. Неговата зависност и подредена природа, како што нам ни се чини, се препознава секаде. Клемент верувал дека Бог и Синот се бројно различни; со други зборови, две битија, — првото семоќно, другото подредено.“⁠²³

Понатаму, може повторно да се рече: дури и кога понекогаш се чини дека Клемент оди над она што Библијата го вели за Исус, никаде не зборува за Тројство сочинето од три меѓусебно еднакви личности во еден Бог. Апологетите како што се Татијан, Теофил и Атенагора кои живееле во времето помеѓу Јустин и Клемент, имале слични гледишта. Ламсон вели дека тие „не биле подобри Тринитаријанци од самиот Јустин; што значи, тие верувале не во неподелени, меѓусебно еднакви Тројца, туку учеле наука потполно неспоива со ова верување“.⁠²⁴

Теологијата на Тертулијан

Тертулијан (околу 160 до 230 н.е.) бил првиот кој го употребил латинскиот збор тринитас. Како што забележува Хенри Чедвик, Тертулијан претпоставувал дека Бог е ‚едно битие со составено од три личности‘.⁠²⁵ Сепак, ова не значи дека тој во мислите имал три меѓусебно еднакви и еднакво вечни личности. Меѓутоа, неговите идеи биле изградени на темел на подоцнежните писатели кои веќе работеле кон науката за Тројство.

Тертулијановото сфаќање на Татко, Син и свет дух било мошне поинакво од Тројството на т.н. христијанство, затоа што бил субординационист. Тој го сметал Синот за подреден на Таткото. Во делото Против Хермоген (Against Hermogenes) тој напишал:

„Не треба да сметаме дека постои некое друго суштество, освен самиот Бог, кое е неродено и несоздадено. . . . Како е можно нешто, освен Таткото, да биде постаро, и според тоа навистина поблагородно, освен Божјиот Син, единородената и првородена Реч? . . . Тој [Бог], кој не барал Творец за да го создаде, ќе биде многу повеќе возвишен по ранг од оној [Синот] кој имал творец за да го создаде.“⁠²⁶

Исто така, во Против Пракс (Against Praxeas), тој покажува дека Синот е поинаков и подреден на Семоќниот Бог кога вели:

„Таткото е целокупното битие, но Синот е изведба и дел од целината, како што Тој Самиот признава: ‚Мојот Татко е поголем од мене‘. . . . Така Таткото е поинаков од Синот, со тоа што е поголем од Синот, бидејќи Тој што раѓа е едно, а Тој што е роден е друго; исто Тој кој испраќа е едно, а Оној кој е испратен е друго; и повторно, Тој што создава е едно, а Тој преку кого се создадени работите, е друго.“⁠²⁷

Во делото Against Hermogenes, Тертулијан понатаму наведува дека постоело време кога Синот не постоел како личност, покажувајќи дека тој не го сметал Синот за вечно суштество во истата смисла како што бил Бог.⁠²⁸ Кардинал Њуман рекол: „Тертулијан сигурно го сметале за хетеродоксен [кој верува во неортодоксни науки] во поглед на науката за вечно создавање на нашиот Господ.“⁠²⁹ Во врска со Тертулијан, Ламсон изјавува:

„Овој разум или Логос, како што го нарекувале Грците, потоа бил, како што верува Тертулијан, преобразен во таа Реч, или Син, што значи, вистинско битие, кое постоело од вечноста само како атрибут на Таткото. Меѓутоа, Тертулијан му припишувал ранг подреден на Таткото . . .

Судејќи според кое и да е општо прифатено објаснување на Тројството во денешно време, обидот да се спаси Тертулијан од осудата [како еретик] би бил безнадежен. Тој не би можел да го издржи испитот.“⁠³⁰

Нема Тројство

Кога би прочитал сѐ што кажале апологетите, ти би открил дека иако отстапувале во некои погледи од учењата на Библијата, ниеден од нив не учел дека Таткото, Синот и светиот дух се меѓусебно еднакви по вечност, моќ, положба и мудрост.

Ова се однесува и на другите писатели од вториот и третиот век, како што се Иренеј, Хиполит, Ориген, Кипријан и Новатијан. Додека некои ги изедначуваат Таткото и Синот во извесни погледи, на други начини тие го гледаат Синот како подреден на Бог Таткото. И ниеден од нив дури ни не нагаѓал дека светиот дух е рамен на Таткото и на Синот. На пример, Ориген (околу 185 до 254 н.е.) наведува дека Божјиот Син е „Првородениот од сето творештво“ и дека Писмата „го знаат Него како најдревното од сите дела на создавање“.⁠³¹

Секое објективно читање на овие рани црковни авторитети ќе покаже дека науката за Тројство на т.н. христијанство не постоела во нивно време. Како што вели The Church of the First Three Centuries:

„Модерната популарна наука за Тројството . . . нема поддршка во пишувањата на Јустин: а ова запазување може да се прошири на сите предникејски отци; тоа значи, на сите христијански писатели во три века после раѓањето на Христос. Навистина, тие зборувале за Таткото, Синот и пророчкиот или свет Дух, но не како за меѓусебно еднакви, не како за бројно едно битие, не како Три во Едно, во каква и да е смисла која сега ја прифаќаат Тринитаријанците. Вистината е токму спротивното. Науката за Тројството, како што овие отци ја објаснуваат, била суштински поинаква од модерната наука. Ова го наведуваме како факт кој е поподложен на испитување отколку кој и да е друг факт во историјата на човековите сфаќања.“⁠³²

Всушност, пред Тертулијан, Тројството не се ни спомнувало. А Тертулијановото „хетеродоксно“ Тројство било многу поинакво од она во кое се верува денес. Тогаш, како се развила науката за Тројство таква како што се разбира денес? Дали тоа било на Никејскиот концил во 325 н.е.? Овие прашања ќе ги разгледаме во 4. дел од оваа серија во едно од наредните изданија на Стражарска кула.

Литература:

 1. A Short History of the Early Church, од Хари Р. Боер, 1976, стр. 110.

 2. The Formation of Christian Dogma, од Мартин Вернер, 1957, стр. 125.

 3. The Search for the Christian Doctrine of God, од Р. П. К. Хансон, 1988, стр. 64.

 4. The Church of the First Three Centuries, од Алван Ламсон, 1869, стр. 70, 71.

 5. Gods and the One God, од Роберт М. Грант, 1986, стр. 109, 156, 160.

 6. The Formation of Christian Dogma, стр. 122, 125.

 7. The International Standard Bible Encyclopedia, 1982, том 2, стр. 513.

 8. An Essay on the Development of Christian Doctrine, од Џон Хенри Кардинал Њуман, шесто издание, 1989, стр. 14-18.

 9. The Ante-Nicene Fathers, издадено од Александар Робертс и Џејмс Доналдсон, американски репринт на единбуршкото издание, 1885, том I, стр. 264.

10. Истото, стр. 184.

11. The Ante-Nicene Fathers, том 1, стр. 223.

12. Истото, стр. 164.

13. A Short History of Christian Doctrine, од Бернард Лозе, преведена од германски од Ф. Ернест Штофлер, 1963, второ броширано издание, 1980, стр. 43.

14. An Essay on the Development of Christian Doctrine, стр. 20.

15. The Church of the First Three Centuries, стр. 73, 74, 76.

16. The Ante-Nicene Fathers, том II, стр. 234.

17. Истото, стр. 227.

18. Истото, стр. 228.

19. Истото.

20. Истото, стр. 593.

21. Истото.

22. Истото, стр. 524.

23. The Church of the First Three Centuries, стр. 124, 125.

24. Истото, стр. 95.

25. The Early Church, од Хенри Чедвик, издание од 1980, стр. 89.

26. The Ante-Nicene Fathers, том III, стр. 487.

27. Истото, стр. 603, 604.

28. Истото, стр. 478.

29. An Essay on the Development of Christian Doctrine, стр. 19, 20.

30. The Church of the First Three Centuries, стр. 108, 109.

31. The Ante-Nicene Fathers, том IV, стр. 560.

32. The Church of the First Three Centuries, стр. 75, 76.

[Слика на страница 27]

Клемент

[Извор на слика]

Historical Pictures Service

[Слика на страница 28]

Тертулијан

[Извор на слика]

Historical Pictures Service