Wat is er aan de hand met de gevangenissen?

GEDURENDE de hele geschiedenis heeft de samenleving het recht gehad misdaden te straffen. In deze tijd straffen bijna alle landen misdadigers door hen naar de gevangenis te zenden. Sommigen blijven daar voor de rest van hun leven.

Hoeveel personen zien op deze manier ieder jaar de binnenkant van een gevangenis? In de Verenigde Staten alleen al ongeveer 2.500.000 en in Nederland 26.500a. Op een willekeurige dag zijn er in de V.S. ongeveer 1.250.000 mensen die op hun berechting wachten, hun straf uitzitten in gevangenissen, verbeteringsgestichten, werkkampen en psychiatrische inrichtingen of die voorwaardelijk in vrijheid zijn gesteld of zijn veroordeeld. Voor hun verzorging zijn ongeveer 120.000 mensen nodig. En wat kost dit alles de belastingbetaler? Jaarlijks ongeveer één miljard dollar (3,2 miljard gulden).

Door het op grote schaal uitbreken van gevangenisoproeren en het vele bloed dat daarbij gevloeid heeft, zijn de gevangenissen de afgelopen jaren in veel landen in de publieke belangstelling komen te staan. Dit geldt in het bijzonder voor de Verenigde Staten, waar het gevangeniswezen te maken heeft met een crisis. In 1971 kwam die crisis tot een uitbarsting tijdens het bloedigste gevangenisoproer van deze eeuw.

Het toneel van de gebeurtenissen was de staatsgevangenis Attica in de staat New York, waar 1200 opstandige gedetineerden 38 bewakers en leden van het gevangenispersoneel gevangen hielden. Na vier dagen bestormden meer dan 1000 staatspolitiemannen en leden van de Nationale Garde de gevangenis. Het schieten dat daarna ontstond, eiste de volgende tol aan doden en gewonden: 32 gevangenen en 10 als gijzelaars vastgehouden bewakers en beambten werden gedood en meer dan 200 gedetineerden gewond. Negen van de gijzelaars werden bij ongeluk getroffen door kogels van de binnenstormende gardesoldaten.

Daar de gevangenissen op veel plaatsen met moeilijkheden te kampen hebben, wordt het tijd onszelf de volgende vragen te stellen: Hoe ontstonden de moderne gevangenissen? Voldoen ze aan het doel waarvoor ze ontworpen zijn? Draagt het leven in een gevangenis bij tot het verbeteren van de misdadiger? Wat valt er te zeggen over de slachtoffers van misdaden — wie stelt hen schadeloos? Bestaat er een betere manier om inbreuken op de rechtsorde te behandelen? Zal er ooit een tijd komen dat gevangenissen niet langer nodig zullen zijn?

Hoe zijn ze ontstaan?

Het zal u misschien verbazen te vernemen dat gevangenissen zoals ze nu bestaan, van betrekkelijk recente datum zijn. In de oudheid waren er zeer weinig gevangenissen. Vóór 1700 werden de mensen gewoonlijk niet als straf voor een misdaad gevangen gezet. Slechts bijzondere overtreders werden in een gevangenis gestraft, misschien doordat ze in boeien werden geslagen of zware dwangarbeid moesten verrichten, of doordat ze op andere manieren tijdens hun periode van hechtenis wreed werden behandeld.

In vroeger tijden waren gevangenissen in het algemeen slechts huizen van bewaring om mensen in onder te brengen die van een misdaad waren beschuldigd, maar nog niet berecht waren. Na hun verhoor werden zij, als zij schuldig waren bevonden, tot een bepaalde straf veroordeeld. Maar deze straf was, enkele uitzonderingen daargelaten, geen gevangenisstraf. Zij ondergingen òf de doodstraf, gewoonlijk door onthoofding of ophanging, òf een lijfstraf, dat wil zeggen een straf aan het lichaam die onder andere kon bestaan in geselen, brandmerken of verminken, waarna zij weer werden vrijgelaten.

Sommige misdadigers werden tot het blok veroordeeld; dit was een houten constructie met gaten voor de enkels en soms voor de polsen. De schuldige werd hier enige tijd in vastgezet, zodat hij zittend aan de spotzucht van het publiek was blootgesteld, en daarna werd hij weer vrijgelaten. De schandpaal was een soortgelijk strafwerktuig; deze bestond uit een houten constructie op een paal, met gaten voor het hoofd en de handen van de schuldige, die rechtop moest blijven staan. Ook deze paal werd gebruikt om iemand gedurende enige tijd openlijk te schande te zetten, waarna hij weer werd vrijgelaten. Soms werden misdadigers veroordeeld tot slavendienst, vaak in galeien. Dit waren schepen die door roeiers werden voortbewogen. De gewoonlijk geketende misdadiger moest dan gedurende een bepaalde periode als galeiroeier dienst doen.

In de vroege jaren van de zeventiende eeuw stond in de Verenigde Staten en in Engeland op 200 verschillende misdaden de doodstraf. Voor geringere misdaden werden de overtreders gestraft met een lijfstraf, zoals geseling, verminking of opsluiting in het blok. Maar daarna werden zij weer vrijgelaten. Heel weinigen moesten, zoals nu, een gevangenisstraf uitzitten.

In het Israël uit de oudheid bevatte de wet van God die door bemiddeling van Mozes werd gegeven, in het geheel geen bepalingen betreffende gevangenissen. De enige keer dat iemand tijdelijk zou kunnen worden vastgehouden, was als de zaak bijzonder moeilijk was en verdere opheldering behoefde (Lev. 24:12; Num. 15:34). Maar niemand uit de vroege geschiedenis van het Israël uit de oudheid heeft ooit een gevangenisstraf uitgezeten.

De hierboven beschreven methoden waarop misdadigers vroeger werden behandeld, vereisten weinig belastinggeld. Er waren niet veel gevangenissen of bewakers die onderhouden moesten worden.

Het strafbegrip verandert

Tijdens de achttiende en negentiende eeuw ontstonden er hervormingsbewegingen op grond waarvan men de methoden bij de behandeling van wetsovertreders begon te wijzigen. Met deze hervormingen werd ook geleidelijk aan voor veel misdaden de doodstraf afgeschaft. In recente jaren is in veel landen de doodstraf geheel verlaten. Ook begon men langzamerhand van lichamelijke straffen af te zien. De gevangenisstraf kwam in de plaats van de doodstraf en de lijfstraf.

Dit betekende dat nu veel mensen voor langere periodes in de gevangenis kwamen. Daarom moesten er meer gevangenissen worden gebouwd om al deze overtreders te kunnen onderbrengen. Sommige gevangenissen die in de Verenigde Staten werden gebouwd, kregen de naam „penitentiary” (letterlijk: inrichting tot boetedoening), omdat men dacht dat de misdadiger door zijn verblijf in de gevangenis tot inkeer zou komen. Men hoopte dat hij de tijd zou gebruiken om over zijn misdaad na te denken en er berouw over zou hebben, zodat hij na zijn vrijlating geen misdaden meer zou bedrijven.

Deze vroegere gevangenissen waren echter vaak louter gruwelkamers. In het begin werden zowel de veroordeelden als degenen die nog een verhoor moesten ondergaan (met inbegrip van de onschuldigen), mannen en vrouwen, ouderen en jongeren, gezonden en zieken, degenen die voor het eerst een misdaad hadden begaan en de verstokte beroepsmisdadigers, bij elkaar in dezelfde ruimte geworpen. De gevangenissen waren gewoonlijk besmet met ongedierte, ze waren vuil, overvol en werden al zeer snel centrums van fysieke en morele ontaarding. Over een Engelse gevangenis uit die tijd die een typisch voorbeeld was van dit soort inrichtingen, stond in The Gentleman’s Magazine van 1759 het volgende:

„Het is een opleidingsinstituut geworden in alle takken van de misdaad. De niets om handen hebbende leerling wordt, zodra hij naar het verbeterhuis is gebracht, de metgezel van struikrovers, inbrekers, zakkenrollers en lichtekooien; hij wordt getuige van de ergste goddeloosheid en de meest lage ontucht, en laat in de meeste gevallen met zijn gezondheid ook de goede eigenschappen die hij er binnenbracht, achter zich.”

In 1834 reisde een overheidsfunctionaris naar het eiland Norfolk, een strafkolonie op ongeveer 1450 kilometer ten noordoosten van Sydney in Australië. Hij werd daarheen gezonden om enige mannen die ter dood waren veroordeeld bij te staan. Hij schreef het volgende over zijn ervaring aldaar:

„Het was een opmerkelijk feit dat toen ik de namen noemde van de mannen die ter dood waren veroordeeld, de een na de ander bij het noemen van zijn naam op de knieën viel en God dankte dat hij van die verschrikkelijke plaats zou worden bevrijd [doordat hij ter dood gebracht zou worden], terwijl de anderen, zij die moesten blijven [omdat zij niet de doodstraf zouden ondergaan], er zwijgend bij stonden en huilden. Het was het afschuwelijkste tafereel waarvan ik ooit getuige ben geweest.”

Ook in het begin van deze twintigste eeuw waren de omstandigheden in de gevangenissen, zelfs in de Verenigde Staten, vaak nog weerzinwekkend. Eén functionaris was na een inspectie van een gevangenis in het begin van de jaren twintig zo geschokt over de behandeling van de gevangenen dat hij verklaarde: „Wij werden geconfronteerd met de meest afgrijselijke taferelen.”

Terwijl gevangenissen dus vroeger werden gebruikt als tijdelijke verblijfplaats voordat het verhoor had plaatsgevonden, is men ze vooral in de laatste paar eeuwen in toenemende mate gaan gebruiken als strafinrichtingen. De opsluiting, de levensomstandigheden van de gevangenen en de wijze waarop zij werden bejegend — alles vormde voor hen één harde beproeving. Maar de meeste mensen schenen dit de beste manier te vinden om anderen ervan te weerhouden misdaden te bedrijven, en ook om degene die zijn straf had uitgezeten ervan af te schrikken nog meer misdaden te plegen. Men was van mening dat zij een dergelijke beproeving niet nogmaals zouden willen meemaken. Maar er werden weinig of geen pogingen gedaan om de overtreders te verbeteren tot nuttige leden van de maatschappij.

Toen de behandeling van wetsovertreders in dit stadium verkeerde, beschouwde men gevangenissen als een betreurenswaardig maar noodzakelijk kwaad. Als bepaalde personen afgaven op de ontberingen die gevangenen moesten lijden, werd er vaak als antwoord gegeven: „Dan moeten zij maar zorgen dat zij er niet inkomen.”

Bleek het gebruik van gevangenissen volgens deze opvatting echter een beter afschrikwekkend middel in de strijd tegen de misdaad? Was gevangenisstraf superieur aan de vroegere methoden van dood- en lijfstraf?

[Voetnoten]

[Illustratie op blz. 5]

In V.S. dagelijks gemiddeld 400.000 achter de tralies

Iedere gevangene kost jaarlijks $2500 (ƒ 8000)

[Illustratie op blz. 6]

Schandpaal (links); blok (rechts)