Amazonia — onderwerp van controverse

Een plotselinge campagne om het Amazonebekken te gaan exploiteren, heeft aanleiding gegeven tot een van de heftigste ecologische controverses van deze eeuw. Grote delen van het tropische regenwoud gaan in vlammen op. De rest van de wereld vraagt zich af wat daarvan de gevolgen op lange termijn zullen zijn. Zal ’s werelds grootste groene jungle een rode woestijn worden? Onze correspondent ging naar Manaus in het hartje van het Amazonegebied, om zelf eens poolshoogte te nemen.

„BRAZILIË staat in brand!” Dit zijn de woorden van de Braziliaanse speciale staatssecretaris voor Milieuzaken. Anderen sluiten zich in dat protest bij hem aan. Rapporten over de mogelijkheid dat het enorme Amazonegebied tegen het jaar 2000 in een „rode woestijn” zal zijn veranderd, hebben niet alleen geleerden gealarmeerd, maar ook de gewone man en de Braziliaanse regering verontrust.

Satellietopnamen onthullen dat in één gebied van 55 miljoen hectare (een oppervlakte ter grootte van Frankrijk) vier miljoen hectare is ontbost. Dat is een gebied groter dan Nederland. En wat meer zegt, sommige geleerden van naam geven als hun mening te kennen dat mogelijk al tien percent van het regenwoud in het Amazonegebied verdwenen is.

Aan de andere kant vertolkt het tijdschrift Veja de opinie van veel Brazilianen: „Het is ook natuurlijk dat Amazonia niet tot onbepaalde tijd afgesloten kan blijven voor economische exploitatie alsof het een botanische tuin zou zijn — het land heeft de rijkdommen van het gebied heel hard nodig.”

Wat staat er in het Amazonegebied nu precies op het spel? Hoe ziet het Amazone-oerwoud er in werkelijkheid uit?

’s Werelds grootste tropische regenwoud

Amazonia, zoals de Brazilianen het noemen, strekt zich uit over gedeelten van acht landen. Samen met het stroomgebied van de Tocantins beslaat het gebied 7.000.000 vierkante kilometer, of ongeveer een oppervlakte ter grootte van Australië. Het Braziliaanse deel is bijna 5.000.000 vierkante kilometer groot. Hoewel het ’s werelds grootste tropische regenwoud is, is slechts ongeveer 65 percent van het gehele gebied met een min of meer dichte jungle begroeid. De rest bestaat uit savannebos, open vlakten en struikgewas. Een ongelooflijk vertakt netwerk van waterwegen met een lengte van 80.000 kilometer doorsnijdt dit immense gebied. Het is over meer dan 23.000 kilometer bevaarbaar — een afstand die groter is dan de helft van de aardomtrek.

Zo rijkgeschakeerd is de samenstelling van het tropische regenwoud dat onderzoekers die onlangs op slechts één hectare de bomen met een stamdikte van meer dan 15 centimeter identificeerden, daarbij 179 soorten vertegenwoordigd vonden. Alles bij elkaar groeien er in het woud ongeveer 4000 verschillende boomsoorten. Maar over deze bomen en hun toepassingsmogelijkheden is zo weinig bekend dat er slechts zes of zeven soorten voor handelsdoeleinden worden geëxploiteerd. Enkele van deze beter bekende soorten zijn de gladde „paranoot”-boom, de mahonieboom, de Cedrela en de rubberboom.

Over het algemeen wordt aangenomen dat er in het Amazonebekken meer dan 60.000 inheemse tropische plantesoorten voorkomen. Dat is bijna een kwart van alle bekende soorten. Geen andere concentratie van tropische planten op aarde kan dit evenaren. Toch zijn vele duizenden soorten nog nooit geclassificeerd. En evenmin zijn alle dieren, vogels, vissen en insekten bestudeerd. Eeuwenlang is het oerwoud van de Amazone praktisch onaangeroerd geweest.

Wat zou een massale ontbossing van het Amazonegebied derhalve voor de mensheid betekenen? Volgens geleerden zou de volledige kennis van de flora en fauna van het Amazonebekken voorgoed verloren kunnen gaan voordat ze ooit in haar totaliteit aan het licht zou zijn gebracht. Op een onlangs in San José (Costa Rica) gehouden conferentie over bedreigde dier- en plantesoorten zei David Munroe, president van de Internationale Unie tot Behoud van de Natuur:

„Er kunnen enorm krachtige argumenten voor behoud van het regenwoud worden aangevoerd. Terzelfder tijd geloven regeringsleiders in ontwikkelingslanden dat er even krachtige argumenten zijn om het te kappen en het geld voor de economische vooruitgang van de bevolking te gebruiken. Op een gegeven moment bereiken wij het punt dat de argumentatie op een ander niveau moet worden gebracht, een minder materialistisch niveau. De mens zal het met zichzelf eens moeten worden wat voor soort van wereld hij wil. Eén waarin alles dienstbaar is aan de economie en die vrij onaantrekkelijk en saai belooft te zijn. Of één waarin veel waarde wordt toegekend aan de grootse verscheidenheid in alles, waar nog de opwinding bestaat die voortkomt uit verrassing over de wereld der natuur en de schoonheid van de vele levensvormen die alle met elkaar samenwerken.”

Kwetsbare ecologie

Welke mogelijke schade zou er verder nog veroorzaakt kunnen worden? Dit is geen eenvoudige vraag. Het Amazone-oerwoud maakt deel uit van een ingewikkeld en tot nu toe weinig begrepen ecologisch stelsel. Zo transporteert bijvoorbeeld slechts ongeveer een half dozijn van de 1100 rivieren in het stroomgebied sedimenten die rijk aan voedingsstoffen zijn. Hoe vruchtbaar is de grond dan eigenlijk? De Brazil Herald schreef:

„De grote moeilijkheid bij het probleem is dat de uiterlijke schijn van eeuwige vruchtbaarheid van het Amazonegebied een van ’s werelds kwetsbaarste ecologische stelsels verhult. Om het met de woorden van de Amerikaanse natuurgeleerde Betty Meggers te zeggen, het Amazone-oerwoud is een ’namaakparadijs’ — een jungle waarvan de weelderigheid niet voortspruit uit een goede grond, maar uit de voortdurende kringloop van voedingsstoffen die door de verschillende lagen van het dichte woud voortdurend opnieuw worden gebruikt.”

In werkelijkheid is de humuslaag van het Amazonegebied dun, bijzonder zuur, en allesbehalve vruchtbaar. Hoe is het oerwoud dan in staat zichzelf in stand te houden? Door een zeer intensieve voedingsstoffenkringloop. Praktisch alle grotere planten en bomen zijn omgeven door een ingewikkeld stelsel van luchtwortels. Het regenwater sijpelt door de verschillende lagen van het bladerdak en verwijdert minerale zouten van de bladeren, takken en boomstammen. Op zijn weg naar beneden, naar de humuslaag op de grond, wordt het water dat rijk aan voedingsstoffen is, gedeeltelijk opgenomen en vastgehouden. Parasitaire planten, schimmels en insekten spelen ook hun eigen rol in het voeden van het woud.

Nog een beslissende factor in het proces waardoor het oerwoud kan blijven bestaan, is de jaarlijkse regenval van wel 3600 millimeter. De Latin America Daily Post zei:

„De op ontbossing volgende verandering in vegetatie zou in sommige tropische gebieden tot verandering van het plaatselijke klimaat kunnen leiden. Hoewel deze veranderingen een kwestie van veronderstelling blijven, heeft één Braziliaans onderzoekproject tot de conclusie geleid dat 50 percent van de regen in het Amazonegebied wordt veroorzaakt door de verdamping van water uit het woud zelf. Als ten gevolge van het ontbossen de regenval beduidend wordt verminderd, zou het hele natuurlijke evenwicht van het stroomgebied in de war gebracht kunnen worden.”

Deze ontdekking kwam als een verrassing, want in andere gebieden, zoals bijvoorbeeld langs de Mississippi, wordt slechts 10 percent van de regenval veroorzaakt door plaatselijke verdamping, terwijl de rest van zee komt.

Het Amazonegebied — de „longen van de aarde”?

Er is veel over geschreven dat het Amazonebekken de „longen van de aarde” zou vormen. Maar is dat zo? Men beweert dat inderdaad de helft van de door planten geproduceerde zuurstof van de aarde afkomstig is uit het Amazonegebied. Maar geleerden beweren ook dat deze produktie erg klein is in verhouding tot de totale hoeveelheid zuurstof in de atmosfeer. Het boek Amazon Jungle: Green Hell to Red Desert? (Het Amazone-oerwoud: van groene hel tot rode woestijn?) zegt dat het hier slechts ongeveer 0,05 percent betreft van de jaarlijkse produktie van de atmosferische en opgeloste zuurstofvoorraad.

Hoewel dit waar kan zijn, is er nog een andere verontrustende factor. Dat is de hoeveelheid kooldioxide die door het op grote schaal verbranden van afvalhout uit het oerwoud zou vrijkomen. Over de afgelopen honderd jaar is de hoeveelheid van dit gas dat in de atmosfeer voorkomt, al met tien percent toegenomen. Het is duidelijk dat de mens bezig is op heel gevaarlijke wijze in de ecologie in te grijpen.

Uniek onderzoek

In 1970 startte de Braziliaanse regering met behulp van radar en fotografie een cartografisch onderzoek, genaamd „Radar of the Amazon” — afgekort RADAM. Het project werd in de lente van 1979 voltooid en had toen rond de 1500 miljoen cruzeiros (ƒ 100 miljoen) gekost. Het heeft 55 mensenlevens geëist en er gingen zes vliegtuigen verloren.

Wat werd er door dit baanbrekende onderzoek aan het licht gebracht? Het bevestigde dat het Amazonegebied in totaal 500.000.000 hectare land beslaat. Bovendien is naar verluidt 70 percent geschikt voor landbouw en veeteelt. Bijna tien miljoen hectare is als bijzonder vruchtbaar beschreven. Hoewel deze onthulling als goed nieuws is ontvangen, hebben technici van de RADAM de nadruk gelegd op de absolute noodzaak grote zorg te betrachten bij het tot ontwikkeling brengen van het gebied en samen te werken met het buitengewoon kwetsbare ecosysteem.

Natuurlijk was men in de wolken over het astronomische potentieel aan timmerhout van het Amazonegebied en de mogelijkheid het te gebruiken om de buitenlandse schuld van Brazilië van 1,2 biljoen cruzeiros (ƒ 80 miljard) te verminderen. Er zijn ook fabelachtige delfstofafzettingen. De mangaanafzettingen van Amapá worden op bijna 33 miljoen ton geschat. Een van ’s werelds grootste afzettingen van ijzererts (met 60 percent zuiver ijzer) ligt in de Carajásbergketen in de staat Pará. De reserves aan het aluminiumerts bauxiet zijn op 450 miljoen ton berekend. Kaolien, gebruikt als grondstof in de keramische industrie, in de papierfabrikage en in de olieraffinage, is in praktisch onuitputtelijke hoeveelheden aanwezig. Bovendien zijn er afzettingen van cassiteriet (tinerts), steenzout, kalksteen, radioactieve mineralen en goud die alleen maar naar boven gebracht hoeven te worden.

Wat voor krachtsinspanningen zijn er gedaan voor een verantwoorde exploitatie?

Huidige ontwikkeling

Tien jaar geleden was het Amazonegebied de grootste ongerepte wildernis op aarde, een slapende reus. Nu wordt het gebied doorkruist door een wegennet van bijna 16.000 kilometer, waaronder de 4000 kilometer lange Transamazoneweg. Tegen het einde van 1977 waren er meer dan één miljoen kolonisten naar het gebied verhuisd. Ecologen zijn verontrust en waarschuwen dat het gebied zich op de rand van verwoesting bevindt. Het Amazone-oerwoud zou de Amazonewoestijn kunnen worden.

Hoe het ook zij, het hek is van de dam. Honderden ranches, veeboerderijen, schieten als paddestoelen uit de grond. Sommige hebben de grootte van Europese landen. Ranches met 20.000 stuks vee zijn heel gewoon. Er worden enorme hydro-elektrische krachtinstallaties gebouwd, zoals die in de rivier de Tocantins, met een geplande capaciteit van 6700 megawatt. De grootte van particuliere investeringsprojecten is haast onvoorstelbaar. De Amerikaanse miljardair Daniel K. Ludwig bijvoorbeeld, kocht ongeveer een miljoen hectare oerwoud aan de rivier de Jarí ten einde daar eucalyptusbomen te kweken die cellulose opleveren, rijst te verbouwen en kaolien te delven.

De toekomst

Hoe kan de onstuitbare vooruitgang in verantwoorde banen worden geleid? Paulo Azevedo Berutti, president van het Braziliaanse Instituut voor Bosbouw, legde de nadruk op de noodzaak de controle te verscherpen. In 1977 sloten de landen die een deel van het Amazonegebied beheersen het Amazonepact, een suprapolitiek instrument dat ten doel heeft de gezamenlijke exploitatie en controle op de ontwikkeling zeker te stellen.

Begin 1979 kondigde de Braziliaanse minister van Binnenlandse Zaken Mário Andreazza aan welke stappen de regering zou doen om klaarheid te brengen in een ondoorzichtige situatie. Hij verklaarde dat suggesties en programma’s voor het in bezit nemen van het Amazonegebied op behoud gericht moeten zijn en op nationaal niveau besproken moeten worden.

Te midden van alle controversiële geluiden worden in de groene wildernis onder de negen miljoen bewoners van het Amazonebekken ook positieve berichten gehoord. In het Braziliaanse deel verkondigen meer dan 6000 van deze bewoners aan hun naasten dat Jehovah God, de Schepper van de aarde, zal voorkomen dat de mens haar volledig zal ruïneren. Ja, op twee onlangs gehouden christelijke vergaderingen in Manaus en Belém bespraken 8000 personen Jehovah’s voornemen om de hele aarde in een verrukkelijk paradijs te veranderen.

En daarbij hoort ook ’s werelds grootste broeikas, het Amazonegebied.