Afrika’s rivier van louter superlatieven

Door Ontwaakt!-correspondent in Kenia

ALS men u zou vragen wat de langste rivier ter wereld is, zou u dan het juiste antwoord weten? De Amazone, zegt u? De Mississippi? De Zambezi? In werkelijkheid is het de Nijl. Zich uitstrekkend over een afstand van zo’n 6670 kilometer van Midden-Afrika tot aan de Middellandse Zee, is het een rivier waarover men zich alleen maar in superlatieven kan uitlaten, en waarbij alle andere rivieren ver achterblijven. Zoveel dingen die verband houden met de rivier zijn het grootst, het omvangrijkst, het langst — de ene overtreffende trap na de andere.

Laten wij eens een korte reis langs de Nijl maken en enkele vragen beantwoorden die de mens eeuwenlang hebben beziggehouden. Bijvoorbeeld, waar ligt de werkelijke bron van de Nijl? Waarom wordt hij in sommige gebieden de Witte Nijl genoemd, op andere plaatsen de Blauwe en vanaf Chartoem eenvoudig de Nijl? Wat is de gevreesde Soedd, en waarom vrezen reizigers deze streek?

Waar vindt de Nijl zijn oorsprong?

Laten wij onze reis beginnen bij de bron van de Nijl, of beter gezegd, bij de bron van de Witte Nijl. Waar die zich nu precies bevindt, heeft zowel de oude Griekse geschiedschrijvers en aardrijkskundigen als de ontdekkingsreizigers in recentere tijden geïntrigeerd en voor raadsels geplaatst. Waarom? Omdat sommigen zich niet bewust waren van het feit dat zij te doen hadden met twee hoofdrivieren, de Witte en de Blauwe Nijl, die zich ten slotte samenvoegen tot de ene Nijl.

Nog niet zo lang geleden heeft men vastgesteld dat de bronnen van de Nijl in Rwanda en Boeroendi liggen. Stroompjes en riviertjes komen samen en vormen de machtige Kagera. Rwanda verlatend komen wij via Tanzania bij het Victoria Meer, het grootste zoetwatermeer van Afrika en op het Noordamerikaanse Lake Superior of Boven Meer na het grootste ter wereld. Van wat wij op onze reis zullen tegenkomen, is dit enorme Nijlreservoir al het eerste kenmerk van de rivier dat wij met een superlatief moeten beschrijven.

Afrika’s grootste land

De noordelijke uitstroming van het meer via de dam bij de Owen Waterval mondt uit in wat de Victoria Nijl wordt genoemd. Nadat wij om de dam heen zijn gegaan, vervolgen wij onze tocht door Oeganda in de richting van het Moboetoe Meer. Dit traject voert ons door het moerassige Kyoga Meer vol waterlelies en -hyacinten. Wanneer wij ons eenmaal uit het gebied van dat meer hebben losgemaakt, staat ons een bezienswaardigheid te wachten die beslist uw camera in actie zal brengen. Na enige kilometers aan stroomversnellingen te hebben gepasseerd, wordt de rivier snel smaller en stort zich in een reeks watervallen.

Waar bevinden wij ons nu? Bij de beroemde Kabalega (Murchinson) Watervallen in het Kabalega Nationale Park. Als u snel weet te reageren en uw zoomlens gereed houdt, kunt u misschien enkele fraaie close-ups van buffels maken. Wees langs de rivieroevers evenwel op uw hoede. Misschien ligt er wel een bewegingloze krokodil te wachten op een niet-vegetarische maaltijd!

Kort nadat wij het Moboetoe Meer vanuit het oosten zijn opgevaren, verlaten wij het met de Nijl in noordelijke richting. Wij naderen nu de grens van Afrika’s grootste land — Soedan. Wist u dat dit land, dat driekwart van de grootte van India heeft, bijna een tiende van het landoppervlak van het Afrikaanse continent beslaat? Dat betekent ook dat het land het grootste stuk van de Nijl heeft. Alweer twee superlatieven!

Als wij in noordelijke richting reizen, wordt onze voortgang belemmerd. Wij zitten gevangen in de schijnbaar eindeloze doolhof van de moerassen van El Soedd. Een verslag vertelt over een stoomschip dat in El Soedd kwam vast te zitten na over een afstand van 32 kilometer een doodlopend kanaal te hebben gevolgd. De kapitein en 22 passagiers kwamen door verhongering om het leven voordat hulp hen kon bereiken. Het varen wordt bijna onmogelijk gemaakt door de miljoenen welig groeiende waterhyacinten. Stelt u zich eens voor, tien planten kunnen in slechts acht maanden tot 600.000 uitgroeien!

Wat de plaatselijke bevolking betreft, wees niet verbaasd als u bemerkt dat zij, tenzij u zelf lang van postuur bent, op u neerkijken. Zij behoren tot de Dinka, Sjilloek en Nuer, stammen waarvan de leden beschouwd worden als de langste mensen ter wereld. Zelfs vrouwen kunnen een lengte bereiken van twee meter. Opnieuw een superlatief waardoor het stroomgebied van de Nijl zich onderscheidt.

Tijdens zijn langzame reis door de moerassen verliest de Witte Nijl veel van zijn water door verdamping. Maar wanneer hij eenmaal vrij is uit de greep van El Soedd, maakt hij een scherpe bocht naar rechts, in oostelijke richting, en wordt hij aangevuld door de overvloed aan water dat met de rivier de Sobat uit Ethiopië komt. Indien de Ethiopische regens en rivieren er niet waren, zou de Nijl verder stroomafwaarts in feite maar een zeer mager stroompje zijn, aangezien gemiddeld 84 procent van het Nijlwater bij Aswan uit Ethiopië afkomstig is.

Hoeveel Nijlen zijn er?

Met zijn toegenomen volume gaat de Nijl weer voorwaarts in noordelijke richting, naar de droogtezone van de Sahara. Maar als wij in de buurt van Chartoem komen, bevinden wij ons niet in een woestijn maar in een vruchtbaar, wigvormig stuk land, El Gezira genaamd, in het westen begrensd door de Witte Nijl en in het oosten door de uit Ethiopië komende Blauwe Nijl. Dit vruchtbare gebied van Soedan wordt door sommigen ’s werelds grootste geïrrigeerde landbouwbedrijf genoemd. Als dat waar is, is dat nog een superlatief in alle lofprijzingen aan het adres van de Nijl.

In Chartoem, waar de twee Nijlen samenkomen, wordt het raadsel van de Witte en de Blauwe Nijl opgelost. Waar ze samenkomen om vandaar af eenvoudig de Nijl te vormen, stromen ze over enige afstand naast elkaar. De linkse stroom heeft een grijze kleur, terwijl de rechtse een bruinachtig-groene kleur heeft die op bepaalde uren van de dag volgens sommigen een blauwe kleur schijnt te hebben.

De grootste woestijn ter wereld

Als wij Chartoem achter ons hebben gelaten, begint de Nijl door te dringen in het woestijngebied van de Sahara. Opnieuw staat onze rivier in verband met iets wat het grootst is in zijn soort. De Sahara is de grootste in de tropen gelegen woestijn ter wereld. Ondanks dat slingert de Nijl zich daar rustig doorheen alsof hij niet onder de indruk is van de enorme leegte die hem omgeeft. Die onverstoorbaarheid wordt echter verbroken door de vijf cataracten (stroomversnellingen) die men op weg naar de Aswandam tegenkomt.

Als wij dieper de Sahara binnendringen, wordt de rivier bij Aboe Hamed plotseling gedwongen van richting te veranderen en naar het zuidwesten te buigen. Dit wordt veroorzaakt door de ontzag inboezemende Nubische Woestijn. Omdat het vanwege de cataracten niet erg praktisch is om van dit punt af met de boot verder te reizen, zullen wij een lange omweg vermijden door de trein te nemen die dwars door de woestijn naar Wadi Halfa en de grens van Egypte gaat.

Het grootste stuwmeer

Wat een indrukwekkend schouwspel krijgen wij te zien wanneer wij bij de grens aankomen! Wat is het? Het is het grootste kunstmatige meer ter wereld, het Nasser Meer. Alweer iets van Afrika en de Nijl dat alles overtreft. Het is bijna 500 kilometer lang én strekt zich van de Aswandam uit tot in Soedan. Het is bijna net zo lang als Engeland.

Met dit enorme waterreservoir heeft de Aswandam voor Egypte en Soedan vele zegeningen afgeworpen maar ook enige problemen opgeleverd. Een typisch menselijk probleem dat met de Nijl en de dam te maken heeft, is de verontrustende toename van bilharzia (schistosomiasis), een tropische ziekte die verbreid wordt door slakken die zich in de irrigatiekanalen voortplanten. Hoewel de ziekte zelden een dodelijke afloop heeft, verkort ze stellig de levensverwachting.

Een ander en wat ongewoner probleem had te maken met de kolossale beelden van de god-koning Ramses II, die zich in Aboe Simbel bevonden. De plaats waar ze oorspronkelijk stonden, is nu door het water van het Nasser Meer bedekt. Met enorme kosten werden de tempels en beelden als een enorme driedimensionale puzzel in 1050 stukken gezaagd en later op een hoger niveau, buiten bereik van het overstromingsgevaar, weer in elkaar gezet. Het lijkt erop dat er aan de lijst met superlatieven opnieuw een toegevoegd kan worden — naast de Nijl staat de grootste puzzel ter wereld!

Afrika’s grootste stad

Hoe graag wij dat ook zouden willen, wij kunnen niet langer tussen de souvenirs uit het verleden blijven talmen. Wij zakken de laatste 1120 kilometer van de rivier af, waarbij wij nog meer oude monumenten in zicht krijgen. Ten slotte zien wij aan onze linkerhand het meest in het oog springende symbool van Egypte, de torenhoog oprijzende Piramide van Cheops, zo hoog als een gebouw met 40 verdiepingen. En dat betekent dat wij ons aan de rand van Afrika’s grootste stad bevinden, in het Arabisch bekend als Al-Qahira, of de Overwinnende. In het Nederlands is de naam Caïro, Egyptes bedrijvige hoofdstad met ongeveer zes miljoen inwoners. Sereen slingert de Nijl zich door het gewoel van de metropool, zich niets aantrekkend van de jachtige stad of het verstrijken van de tijd, een stille getuige van de eens zo glorieuze rijken en dynastieën.

Caïro achter zich latend stroomt de Nijl naar de laatste van al die superlatieven die hem boven andere rivieren doen uitsteken, namelijk de Nijldelta. Over een afstand van 250 kilometer van Alexandrië tot Port Said is de Nijldelta bedekt met een dikke laag slib dat van de Ethiopische hooglanden is meegevoerd, en dit heeft de vruchtbaarste grond van Afrika opgeleverd. Het is de laatste gift van de Nijl aan dit continent. En zo komt er een eind aan een reis van 6671 kilometer. Een lange afstand voor een rivier — de langste ter wereld!

[Kaart op blz. 24]

(Zie publicatie voor volledig gezette tekst)

EGYPTE

Middellandse Zee

Rode Zee

Alexandrië

Port Said

Caïro

Nijldelta

Piramide van Cheops

Nijl

cataract 1

Aswandam

Nasser Meer

Aboe Simbel

SOEDAN

SAHARA

NUBISCHE WOESTIJN

Wadi Halfa

spoorweg

Aboe Hamed

cataract 3

cataract 4

cataract 5

Nijl

Atbara

cataract 6

Chartoem

EL GEZIRA

Blauwe Nijl

Witte Nijl

Sobat

EL SOEDD

ETHIOPIË

Witte Nijl

ZAÏRE

OEGANDA

Moboetoe Meer

Kabalega Watervallen

Victoria Nijl

Kyoga Meer

Dam bij Owen Watervallen

Victoria Meer

Kagera

RWANDA

BOEROENDI

TANZANIA

KENIA