Waarom muziek ons iets doet

MUZIEK en taal zijn uniek menselijk. Een wereld zonder die beide is moeilijk voor te stellen. „Zowel taal als muziek zijn kenmerken van de menselijke soort die universeel schijnen te zijn”, zegt het boek The Musical Mind. Ze zijn aspecten van onze behoefte aan communicatie. Er zou dus gezegd kunnen worden, evenals dit met taal het geval is, dat wanneer muziek „spreekt” onze emoties „luisteren”.

Waarom en hoe spreekt muziek tot onze emoties? Om die vraag te beantwoorden, moeten wij het volgende beschouwen: (1) de muzikale elementen zelf en de wijze waarop onze hersenen ze verwerken; (2) onze emotionele geaardheid en culturele achtergrond, die onze reactie op muziek beïnvloeden; en (3) de taal, die ook van invloed kan zijn op onze reactie.

De muzikale elementen

De karakteristieke kenmerken van muziek worden vaak „muzikale elementen” genoemd. Deze elementen zijn onder andere de klank of het timbre van een instrument. De hoorn is bijvoorbeeld wel beschreven als „gewichtig” of zwaar, en de klank ervan als totaal anders dan die van de „hooghartige” trompet. Hoewel beide tot dezelfde familie of groep van blaasinstrumenten behoren, brengt elk ervan boventonen of harmonischen van verschillende intensiteit voort. Dit geeft elk instrument zijn unieke „stem”. Componisten maken van deze eigenschappen gebruik voor het creëren van bepaalde geluidseffecten om de emoties van de luisteraar te beroeren.

Een van de eerste elementen waarmee wij vertrouwd raken, is waarschijnlijk ritme — misschien terwijl wij ons nog in de baarmoeder bevinden en naar de hartslag van onze moeder luisteren. Men zegt dat de reactie op muzikale ritmes wellicht onbewust beïnvloed wordt door onze hartslag of zelfs door onze ademhaling. Het kan daarom geen toeval zijn dat de meeste mensen de voorkeur geven aan muzikale tempo’s tussen de 70 en 100 slagen per minuut — hetzelfde tempo als de gemiddelde hartslag van een gezonde volwassene. Dat wordt althans gesuggereerd in het blad Perceptual and Motor Skills.

De enorme muzikale verscheidenheid die deze elementen kunnen voortbrengen, wordt duidelijk door een aantal instrumenten en de klanken en melodieën die ze voortbrengen te beschouwen. De doordringende klank van de fagot in het tweede deel van Mozarts fagotconcert kan diepe emoties en gevoelens oproepen. Het klaaglijke geluid van een Japanse shakuhachi (een fluit) kan het hart aangenaam beroeren. De omfloerste klank van de tenorsaxofoon maakt dat een bluesmelodie bij velen in de geest blijft hangen. Het hoempageluid van een tuba in een Duitse muziekkapel roept gewoonlijk een uitbundige stemming op. De vrolijke klanken van violen die een wals van Strauss spelen, verleiden veel luisteraars tot een dansje. Muziek heeft die uitwerking omdat ze „tot de gehele mens spreekt”, zegt Clive E. Robbins van het Nordoff-Robbinscentrum voor muziektherapie in New York.

Harmonie, dissonantie en melodie

Harmonie brengt aangename klanken voort, terwijl dissonantie irriterende klanken voortbrengt. Maar wist u dat deze elementen elkaar in sommige muziek aanvullen? Een muziekstuk dat harmonieus klinkt, bevat waarschijnlijk meer dissonantie dan u zou denken. De voortdurende wisselwerking tussen harmonie en dissonantie geeft een fluctuerende, zij het grotendeels onmerkbare verhoging van de spanning, die een uitweg vindt in onze emoties. Deze lichte emotionele schommelingen werken kalmerend, terwijl louter dissonante muziek op de zenuwen kan werken en onaangename gevoelens kan oproepen — zoals wanneer iemand met zijn nagels over een lei of een schoolbord krast. Anderzijds kan muziek die alleen op harmonie gebaseerd is, saai zijn.

Melodie is de welluidende rangschikking van opeenvolgende afzonderlijke tonen. Volgens sommige deskundigen is het woord afgeleid van het Griekse woord meʹlos, dat „lied” betekent. Melodie is, volgens de woordenboeken, aangename muziek, elke vorm van aangenaam geluid.

Het is echter niet zo dat elke willekeurige opeenvolging van klanken een aangename melodie doet ontstaan. Wanneer er bijvoorbeeld tussen opeenvolgende tonen vaak grote intervallen voorkomen, maakt dit een melodie misschien wel dramatisch maar niet aangenaam. Anderzijds kan men wel een mooie melodie krijgen als de tonen elkaar met weinig grote intervallen opvolgen. De verschillende rangschikkingen van tonen en intervallen geven een melodie een droevig of een blij karakter. Evenals harmonie creëert een melodie haar eigen spanning en ontspanning en beïnvloedt ze onze emoties door het stijgen en dalen van de toonhoogte.

Al deze elementen samen creëren sterke krachten die onze emoties kunnen stimuleren of kalmeren. Dit komt door de verschillende manieren waarop onze hersenen de muziek waarnemen en verwerken.

Muziek en de hersenen

Sommigen zijn van mening dat taal en logisch denken vooral functies zijn van de linkerhersenhelft, terwijl muziek wordt verwerkt in de rechterhersenhelft, die voornamelijk met gevoelens en emoties verband houdt. Of dit nu zo is of niet, het is duidelijk dat muziek spontane reacties bij luisteraars oproept. Het blad Perceptual and Motor Skills brengt het als volgt onder woorden: „Muziek bezit het vermogen om snel en doeltreffend gevoelens en emoties te creëren. Iets waarvoor men in een boek een beschrijving van vele zinnen nodig zou hebben . . . kan in muziek vaak door slechts één maat of één akkoord worden overgebracht.”

Met betrekking tot de wisselwerking tussen zien en horen en de reacties op elk hiervan, maakt het boek Music and the Mind de volgende interessante opmerking: „Er is een nauwer verband tussen horen en emotionele prikkeling dan tussen zien en emotionele prikkeling. . . . Het zien van een gewond dier of een lijdende persoon zonder dat ze geluid maken, brengt bij de waarnemer misschien weinig emotionele reactie teweeg. Maar zodra ze beginnen te schreeuwen, grijpt het de toeschouwer meestal hevig aan.”

Muziek, teksten en u

Eén denkrichting stelt dat een bepaald muziekstuk op alle toehoorders eenzelfde uitwerking heeft. Een andere opvatting luidt dat de reactie op een melodie of een lied een afspiegeling is van iemands gemoedsstemming op dat moment of van een ervaring in het verleden. Een voorbeeld hiervan zou kunnen zijn wanneer iemand die een dierbare in de dood heeft verloren een bepaald lied hoort, misschien in een plaats van aanbidding. Het lied kan bij de nabestaande herinneringen oproepen en droefheid veroorzaken of zelfs tranen in de ogen doen opwellen. Anderen die niet in die situatie verkeren, zingen datzelfde lied wellicht met een blij hart.

Denk ook eens aan de eerder gegeven beschrijving van de hoorn en de trompet. Misschien vindt u helemaal niet dat een hoorn gewichtig klinkt. Voor u klinkt hij wellicht onstuimig of speels, terwijl de trompet misschien zwaarmoediger lijkt te klinken. Binnen in een ieder van ons bevindt zich een unieke bron van gevoelens die kunnen opwellen door muziek — wij reageren dus op onze eigen manier.

Muziek helpt ons om woorden of denkbeelden met emoties in verband te brengen. Daarom wordt maar weinig radio- of televisiereclame zonder muzikale begeleiding gepresenteerd. Vaak stellen de woorden niet veel voor, maar als de juiste achtergrondmuziek wordt gebruikt, zal de reclame de emoties van de luisteraars bespelen. Het is beslist waar dat het doel van de meeste reclame is, kopen tot een emotionele in plaats van een beredeneerde reactie te maken!

Terwijl reclame wellicht een ongewenst effect heeft op iemands portemonnee, heeft de macht van tekst en muziek een veel ernstiger keerzijde. In de Journal of Youth and Adolescence wordt de mening geuit dat tekstschrijvers de adolescenten door middel van steeds weer herhaalde teksten leren dat zij opvattingen van anderen moeten negeren en „op hun stuk moeten blijven staan”. Volgens een andere bron kunnen de boodschappen die in „controversiële rapteksten . . ., aanschouwelijker dan hun heavy-metaltegenhangers,” worden overgebracht, een krachtige invloed uitoefenen op de emotionele aard van de luisteraar en tot asociaal gedrag leiden.

Zouden negatieve reacties voorkomen kunnen worden als iemand alleen naar de muziek zou luisteren en de tekst zou negeren? Welnu, er moet worden toegegeven dat de woorden in heavy-metal- en rapmuziek voor een groot deel nauwelijks te horen zijn. Ja, vaak worden ze bijna onverstaanbaar door de keiharde muziek. Maar of de woorden nu verstaanbaar zijn of niet, de boodschap is er nog steeds, in het pulserende ritme en de herhaalde melodie!

Hoe dat zo? Welnu, sommige titels alleen al roepen gedachten op. Verder is de soort muziek zelf vaak de boodschap. Wat voor boodschap wordt er overgebracht? Eén jeugdblad zegt: „Het lijkt een beeldspraak te zijn van macht, potentie en seksuele onderwerping.” Een ander blad zegt: „De basisthema’s . . . zijn radicale opstand, geweld, gebruik van verslavende middelen, vrij seksueel verkeer, perversie en satanisme.”

Sommige jongeren zeggen dat dit wel waar kan zijn, maar dat het geen negatieve invloed op hen heeft. Zij voeren aan dat zulke muziek nuttig is omdat ze hen helpt ’hun eigen identiteit te vinden’. Is dat zo? De Journal of Youth and Adolescence merkt op: „De woede, de vijandige thema’s en de macht waarmee sommige jongens zich in heavy metal identificeren, kunnen vooral welkom zijn voor onderpresteerders aan het eind van de dag, nadat zij een hele dag op school te horen hebben gekregen dat zij beneden de maat zijn.” Het blad voegt er vervolgens aan toe: „De ironie of het onbegrijpelijke is dat adolescenten in hun zoeken naar een meer stabiele en authentieke persoonlijkheid gebruikmaken van een algemeen, door iedereen gedeeld medium. In plaats dat zij naar werkelijk unieke ervaringen zoeken wanneer zij alleen zijn, grijpen adolescenten naar kant-en-klare imago’s die door een commerciële industrie worden aangedragen.” Met andere woorden: iemand anders zegt deze jongeren wat zij moeten denken en hoe zij zich moeten voelen.

Laten wij eens naar rockconcerten kijken. Welke uitwerking hebben die op het massale publiek? Het boek Music and the Mind antwoordt: „Er kan geen twijfel over bestaan dat muziek, door de emoties van de menigte hoog te laten oplopen en door ervoor te zorgen dat die emoties allemaal tegelijk in plaats van afzonderlijk een hoogtepunt bereiken, er sterk toe kan bijdragen dat men zijn kritische oordeel verliest en zich blindelings overgeeft aan de gevoelens van het moment, wat zo gevaarlijk kenmerkend is voor massa-gedrag.” Sommige scènes van wilde bandeloosheid op rockconcerten demonstreren de waarheid van die woorden.

Om te vermijden dat onze geest en ons hart worden aangetast, moeten wij dus heel selectief zijn in onze keuze van muziek. Hoe kan dat? Ons slotartikel zal die vraag beantwoorden.

[Illustratie op blz. 7]

Muziek verleidt de luisteraars vaak tot een dansje