Als voedsel uw vijand is

Terugkijkend op haar tienerjaren herinnert Jean zich nog levendig hoe zij het doelwit van geplaag en spotternij was. De reden? Zij was het langste en dikste meisje van haar schoolklas. Maar dat was niet het enige. „Erger nog dan mijn dikte, was dat ik schuw en verlegen was”, zegt Jean. „Vaak was ik eenzaam, wilde ik ergens bij horen, maar meestal voelde ik me een buitenstaander.”

Jean was ervan overtuigd dat haar omvang de oorzaak van al haar problemen was en dat een slank, goedgevormd figuur de oplossing voor alles zou zijn. Niet dat Jean gezet was. Integendeel, met haar lengte van 1,83 meter en haar gewicht van 66 kilo was zij niet te zwaar. Toch voelde Jean zich dik en op haar 23ste besloot zij aan de lijn te gaan doen. ’Als ik dun ben,’ zo redeneerde zij, ’zullen andere mensen me graag om zich heen hebben. Dan zal ik me eindelijk geaccepteerd en bijzonder voelen.’

„Dat soort dwaze logica leidde tot een twaalf jaar durende val die anorexia nervosa en boulimie heet”, vertelt Jean. „Dun werd ik zeker, zo dun dat ik bijna stierf, maar in plaats dat ik een gelukkig leven opbouwde, ruïneerde ik mijn gezondheid en zadelde ik mezelf met ruim tien jaar depressiviteit en ellende op.”

JEAN is niet de enige. Volgens een schatting krijgt wel één procent van het vrouwelijke deel van de Amerikaanse bevolking als tiener of jonge volwassene anorexia nervosa en is het aantal boulimiepatiënten mogelijk driemaal zo groot. „Ik werk al jarenlang op scholen en universiteitscampussen”, zegt dr. Mary Pipher, „en ik zie met eigen ogen dat eetstoornissen nog steeds hoogtij vieren.”

Er bestaan ook variaties in. Vroeger dacht men dat eetstoornissen een probleem van de rijken waren, maar nu is men van mening dat ze in alle raciale, maatschappelijke en economische geledingen algemeen voorkomen. Zelfs het aantal jongens en mannen bij wie de diagnose wordt gesteld, neemt toe, wat er voor Newsweek aanleiding toe was eetstoornissen als een „niet-discriminerende” plaag te betitelen.

Bijzonder alarmerend is evenwel dat de gemiddelde leeftijd van de patiënten die wegens eetstoornissen behandeld worden, lager blijkt te worden. „Er worden meisjes van nog geen tien jaar, van zes jaar zelfs, in ziekenhuizen opgenomen”, vertelt Margaret Beck, waarnemend directrice van een eetstoorniscentrum in Toronto. „Het is nog wel een klein aantal,” vervolgt zij, „maar het groeit.”

Al met al lijden miljoenen mensen aan eetstoornissen — voornamelijk meisjes en jonge vrouwen.a „Zij bezien en gebruiken voedsel niet zoals de meeste mensen”, vertelt maatschappelijk werkster Nancy Kolodny. „In plaats van te eten wanneer zij honger hebben, te eten om zich te voeden en een goede gezondheid te genieten, te eten voor hun plezier of te eten in het kader van gezellige omgang met anderen, krijgen zij bizarre relaties met voedsel en doen zij dingen die niet ’normaal’ worden geacht — zoals het ontwikkelen van een vreemd ritueel voordat zij zich toestaan te eten, of de behoefte hun lichaam onmiddellijk te ontdoen van het voedsel dat zij verorberd hebben.”

Laten wij twee veelvoorkomende eetstoornissen eens nader beschouwen: anorexia nervosa en boulimie.

[Voetnoten]

Anorexia en boulimie — De feiten, de gevaren

„Het emotionele gewicht van voedsel is veel zwaarder dan iets wat je in calorieën of grammen kunt afmeten.” — Janet Greeson, schrijfster.

ANOREXIA en boulimie zijn de twee eetstoornissen die het meest voorkomen, elk met hun eigen unieke kenmerken. Maar zoals wij zullen zien, kunnen ze allebei gevaarlijk zijn — dodelijk zelfs.

Anorexia — Zelfuithongering

Anorexiapatiënten weigeren te eten of eten zulke kleine hoeveelheden dat zij ondervoed raken. Neem de zeventienjarige Antoinette eens, die zegt dat zij op een gegeven moment misschien nog maar 37 kilo woog — heel weinig voor een tiener van 1,70 meter lang. „Ik at niet meer dan 250 calorieën per dag en hield in een aantekenboekje bij wat ik at”, vertelt zij.

Anorexiapatiënten worden geobsedeerd door voedsel en gaan tot het uiterste om aankomen te vermijden. „Ik begon mijn eten uit te spuwen in een servet, waarbij ik deed of ik mijn mond afveegde”, zegt Heather. Susan sportte fanatiek om haar gewicht laag te houden. „Bijna elke dag”, zegt zij, „liep ik twaalf kilometer hard of zwom ik een uur, anders maakte ik me verschrikkelijk ongerust en voelde ik me schuldig. En elke ochtend vond ik het zo geweldig heerlijk — meestal het enige wat ik echt heerlijk vond — om op de weegschaal te gaan staan en bevestigd te zien dat mijn gewicht ruimschoots onder de 45 kilo lag.”

De ironie wil dat sommige anorexiapatiënten uitstekende kokkinnen worden en tongstrelende diners opdienen die zij zelf weigeren aan te raken. „Toen het het ergst met me gesteld was,” zegt Antoinette, „maakte ik thuis letterlijk elke maaltijd klaar en alle lunchpakketjes voor mijn broertje en zusje. Ze moesten uit de buurt van de koelkast blijven. De keuken was mijn domein, dat gevoel had ik.”

Volgens het boek A Parent’s Guide to Anorexia and Bulimia worden sommige anorexiapatiënten „obsessief netjes en eisen zij dat het hele gezin aan hun irreëel hoge normen voldoet. Geen tijdschrift, geen pantoffels en geen koffiekopje mogen ook maar een moment op de verkeerde plek blijven liggen of staan. Het kan zijn dat zij al even, of nog erger, geobsedeerd raken door persoonlijke hygiëne en hun uiterlijk, dat zij uren in de badkamer doorbrengen met de deur op slot en weigeren anderen toe te laten die zich klaar moeten maken om naar school of hun werk te gaan.”

Hoe ontwikkelt deze vreemde stoornis, anorexia geheten, zich? In de regel gaat een tiener of jonge volwassene — meestal van het vrouwelijk geslacht — moeite doen om een bepaald aantal kilo’s kwijt te raken. Maar wanneer zij haar doel bereikt, is zij niet tevreden. Zij kijkt in de spiegel en ziet zich nog steeds als dik, en dus besluit zij dat het nog beter zou zijn als zij een paar pondjes meer zou kwijtraken. Deze cyclus herhaalt zich totdat haar gewicht gedaald is tot vijftien procent of meer onder het normale gewicht voor haar lengte.

Dan is het moment gekomen dat vrienden en familie er hun bezorgdheid over beginnen te uiten dat de persoon in kwestie er zo ontzettend mager uitziet, uitgemergeld zelfs. Maar de anorexiapatiënt denkt er anders over. „Ik vond niet dat ik mager was”, zegt Alan, een 1,75 meter lange anorexiapatiënt die op een gegeven ogenblik nog maar 33 kilo woog. „Hoe meer je afvalt,” zegt hij, „hoe verwrongener je geest wordt; je ziet jezelf niet duidelijk meer.”a

Mettertijd kan anorexia tot ernstige gezondheidsproblemen leiden, waaronder osteoporose en nierklachten. Anorexia kan zelfs dodelijk zijn. „Mijn dokter vertelde me dat ik mijn lichaam zo veel voedingsstoffen had ontzegd, dat als ik mijn eetgewoonten nog twee maanden had volgehouden, ik aan ondervoeding gestorven zou zijn”, zegt Heather. The Harvard Mental Health Letter bericht dat in de loop van tien jaar zo’n vijf procent van de vrouwen bij wie anorexia wordt vastgesteld sterft.

Boulimie — Eetaanvallen gevolgd door braken of laxeren

De eetstoornis die men boulimie of boulimia nervosa noemt, wordt gekenmerkt door eetaanvallen, waarbij snel grote hoeveelheden voedsel worden verorberd, soms wel 5000 calorieën of meer, gevolgd door het geforceerd legen van de maag, vaak door te braken of laxeermiddelen te gebruiken.b

In tegenstelling tot anorexia is boulimie niet gemakkelijk te herkennen. De patiënt hoeft niet ongewoon mager te zijn en haar eetgewoonten kunnen heel normaal lijken — in de ogen van anderen althans. Maar voor de boulimiepatiënt is het leven allesbehalve normaal. Ja, zij wordt zo geobsedeerd door voedsel dat al het andere onbelangrijk is. „Hoe meer ik bunkerde en braakte, hoe minder ik om andere dingen of mensen gaf”, vertelt de zestienjarige Melinda. „Ik vergat zelfs hoe het is om plezier te maken met vriendinnen.”

Geneen Roth, schrijfster en lerares op het gebied van eetstoornissen, beschrijft een eetaanval als „een dertig minuten lange razernij, een duik in de hel”. Zij zegt dat tijdens een eetaanval „niets ertoe doet — vrienden niet, familie niet . . . Het enige wat ertoe doet is eten.” Lydia, een zeventienjarige patiënte, gebruikt een beeldende vergelijking om haar aandoening te beschrijven. „Ik voel me net een afvalmolen”, zegt zij. „Schuif het naar binnen, vermaal het, gooi het eruit. Steeds opnieuw.”

De boulimiepatiënt wil koste wat het kost vermijden zo veel aan te komen als normaal het gevolg zou zijn van haar onbeheerste eten. Daarom gaat zij onmiddellijk na de vreetbui braken of gebruikt zij laxeermiddelen om het voedsel af te drijven voordat het in lichaamsvet omgezet kan worden.c Hoewel het idee alleen al walgelijk lijkt, ziet de ervaren boulimiepatiënt het anders. „Hoe meer je bunkert en braakt of laxeert, hoe makkelijker het je afgaat”, legt maatschappelijk werkster Nancy Kolodny uit. „De gevoelens van walging of zelfs angst die je eerst had, maken snel plaats voor de drang dit boulimiepatroon te herhalen.”

Boulimie is buitengewoon gevaarlijk. Bij herhaald braken bijvoorbeeld wordt de mond blootgesteld aan bijtende maagzuren, die het glazuur van de tanden van de patiënt kunnen wegvreten. De gewoonte kan ook de slokdarm, de lever, de longen en het hart van de patiënt beschadigen. In extreme gevallen kan overgeven een maagbreuk en zelfs de dood veroorzaken. Het buitensporig gebruiken van laxeermiddelen kan ook gevaarlijk zijn. Het kan de darmfunctie verstoren en ook leiden tot voortdurende diarree en rectale bloedingen. Net als herhaald braken kan misbruik van laxeermiddelen in extreme gevallen tot de dood leiden.

Volgens het Amerikaanse Nationaal Instituut voor de Geestelijke Volksgezondheid komen eetstoornissen steeds meer voor. Wat brengt de ene jonge vrouw ertoe met de dood te flirten door zich uit te hongeren? En hoe raakt de andere zo bezeten van eten dat zij zich volpropt, om vervolgens zo geobsedeerd te raken door haar gewicht dat zij zich gedwongen voelt haar ingewanden geforceerd te legen? Deze vragen zullen in het volgende artikel beschouwd worden.

[Voetnoten]

Waardoor ontstaan eetstoornissen?

„Een eetstoornis duikt niet zomaar uit het niets op. Het is een symptoom, een signaal dat er iets mis is in iemands leven.” — Nancy Kolodny, maatschappelijk werkster.

EETSTOORNISSEN zijn niets nieuws. De diagnose anorexia nervosa werd voor het eerst officieel gesteld in 1873 en naar verluidt zijn de symptomen reeds 300 jaar geleden waargenomen. Sinds de Tweede Wereldoorlog blijkt het aantal anorexiapatiënten echter dramatisch gestegen te zijn. Met boulimie is het al net zo gesteld. De aandoening is al eeuwen bekend, maar de afgelopen decennia heeft ze, zoals een boek over het onderwerp het uitdrukt, „een ware explosie doorgemaakt”.

Wat is de oorzaak van eetstoornissen? Worden ze overgeërfd of zijn ze een ongewone reactie op een cultuur die slankheid verheerlijkt? Welke rol speelt het gezinsmilieu erbij? Deze vragen zijn niet makkelijk te beantwoorden. Zoals maatschappelijk werkster Nancy Kolodny zegt, is het definiëren van een eetstoornis „niet zo ongecompliceerd als het vaststellen van een ziekte als mazelen of waterpokken, waarbij een dokter precies weet wat de oorzaak is, hoe je het oploopt, hoe lang de ziekte zal duren en wat de beste behandeling is”.

Niettemin wijzen onderzoekers op een aantal factoren die tot de ontwikkeling van eetstoornissen kunnen bijdragen. Laten wij er eens een paar van beschouwen.

De slankheidscultuur

In welvarende landen laat de modewereld bonenstaken van modellen paraderen voor jonge en beïnvloedbare toeschouwers en prent hun daarmee in dat een meisje slechts zo knap is als ze mager is. Deze onjuiste voorstelling van zaken drijft veel vrouwen ertoe naar een lichaamsgewicht te streven dat zowel ongezond als irreëel is. Dr. Christine Davies merkt op: „De gemiddelde vrouw is 1,65 meter lang en weegt 66 kilo. Het gemiddelde model is 1,80 meter lang en weegt 50 kilo. Vijfennegentig procent van ons kan en zal daar ook nooit aan tippen.”

Desondanks gaan sommige vrouwen tot het uiterste om het, in hun ogen, ideale lichaam te krijgen. Zo zei in een in 1997 gehouden onderzoek onder 3452 vrouwen 24 procent dat zij bereid zouden zijn drie jaar van hun leven te geven om het gewicht te bereiken dat zij zich ten doel hadden gesteld. Voor een significante minderheid, aldus het rapport, „is het leven alleen de moeite waard als je slank bent”. Omdat 22 procent van de ondervraagden zei dat modellen uit modebladen hun lichaamsbeeld hadden beïnvloed toen zij jong waren, concludeerde het rapport: „Het valt niet langer te ontkennen dat afbeeldingen van modellen in de media van enorme invloed zijn op de manier waarop vrouwen zichzelf zien.”

Natuurlijk zijn degenen die de meeste kans lopen het slachtoffer te worden van het kunstmatige ideaal van de media, zij die toch al een gering gevoel van eigenwaarde hebben. Zoals klinisch maatschappelijk werkster Ilene Fishman zegt, „draait het uiteindelijk allemaal om zelfrespect”. Men heeft opgemerkt dat mensen die hun uiterlijk accepteren, zelden door voedsel geobsedeerd raken.

Eten en emoties

Veel deskundigen zeggen dat er bij een eetstoornis meer betrokken is dan voedsel. „Een eetstoornis is een rode vlag”, zegt maatschappelijk werkster Nancy Kolodny, „die u vertelt dat u aandacht moet besteden aan een situatie in uw leven die u negeert of uit de weg gaat. Een eetstoornis moet u waarschuwen dat u zich niet vrij uit over ongeacht welke stress en frustraties waaraan u onderhevig bent.”

Wat voor stress en frustraties? Voor sommigen zou dat narigheid thuis kunnen zijn. Zo herinnert Geneen Roth zich dat in haar kinderjaren voedsel — en vooral zoete dingen — haar „verdediging tegen dichtgesmeten deuren en luide stemmen” werd. Zij vertelt: „Als ik aanvoelde dat er een ouderlijke ruzie in de lucht zat, schakelde ik mijn bewustzijn over, net zo gemakkelijk als je op een ander tv-kanaal overschakelt, van me hulpeloos overgeleverd voelen aan mijn vader en moeder naar een wereld waarin niets anders bestond dan ik en het zoete tegen mijn gehemelte.”

Soms gaan de wortels van een eetstoornis nog dieper. Zo wordt in The New Teenage Body Book opgemerkt: „Uit studies blijkt dat degenen met een seksueel trauma (misbruik of aanranding) vaak onbewust proberen zich te beschermen door hun lichaam seksueel onaantrekkelijk te maken en hun aandacht te concentreren op iets veiligs zoals voedsel.” Natuurlijk mag men niet overhaast de conclusie trekken dat iemand die aan een eetstoornis lijdt, seksueel lastiggevallen is.

De zaden van een eetstoornis kunnen ook gezaaid worden in wat eruitziet als rustige aarde. Ja, een puike kandidaat voor anorexia kan een meisje zijn dat in een milieu leeft waar zij niet vrij is zelf haar beslissingen te nemen of haar negatieve gevoelens te uiten. Uiterlijk schikt zij zich, maar inwendig gist het en heeft zij het gevoel dat zij geen zeggenschap over haar leven heeft. Omdat zij zich niet openlijk durft te verzetten, concentreert zij zich op het ene deel van haar leven waarover zij wel zeggenschap heeft — haar lichaam.

Opgemerkt zij echter dat eetstoornissen niet altijd het gevolg zijn van gezinsproblemen of seksueel trauma. Bij sommigen ontwikkelen eetstoornissen zich gewoon doordat gewicht iets is waaraan in het gezin veel aandacht wordt besteed. Misschien is een van de ouders te zwaar of constant aan het lijnen en veroorzaakt hij of zij daardoor een al te voorzichtige — of zelfs angstige — instelling ten aanzien van voedsel. Bij anderen is het begin van de puberteit op zich een factor. De lichamelijke veranderingen die nu eenmaal bij de overgang naar de volwassenheid horen, kunnen een meisje het gevoel geven dik te zijn — vooral als zij zich lichamelijk sneller ontwikkelt dan haar leeftijdgenoten. Zij zou dan extreme maatregelen kunnen nemen om de vrouwelijke rondingen tegen te gaan als zij deze overgang beangstigend vindt.

Sommige onderzoekers noemen niet alleen emotionele factoren maar zeggen dat er ook een lichamelijke factor kan meespelen. Zij wijzen er bijvoorbeeld op dat boulimie geworteld kan zijn in de chemische processen in de hersenen van de patiënt. Volgens hen is het deel van de hersenen dat verantwoordelijk is voor stemmingen en de eetlust erbij betrokken, wat zou kunnen verklaren waarom antidepressiva soms effectief zijn bij het verlichten van de symptomen die de boulimiepatiënt vertoont.

Hoe dan ook, het is voor onderzoekers moeilijk één factor te isoleren als oorzaak van anorexia of boulimie. Maar hoe kunnen degenen die met deze eetstoornissen worstelen, geholpen worden?

[Illustratie op blz. 7]

Anorexiapatiënten hebben vaak een vertekend beeld van hun uiterlijk

[Illustratie op blz. 8, 9]

De media bevorderen het idee dat je om mooi te zijn slank moet zijn