De reuzenrivier van Centraal-Afrika
Door Ontwaakt!-correspondent in de republiek Zaïre
BIJNA geruisloos kronkelt hij door de dichte tropische begroeiing. Zijn bruine golvende oppervlak weerkaatst de stralen van de verblindende Afrikaanse zon. Neen, wij hebben het niet over een jungleslang — maar over de op een na langste rivier op het Afrikaanse continent, en de op vijf na langste rivier ter wereld.
Het is de machtige stroom die velen kennen als de rivier de Congo. Meer dan een jaar geleden werd hij door de republiek Zaïre omgedoopt in de Zaïre. Deze rivier is geen rustig kabbelend beekje: elke seconde braakt hij uit zijn bijna zes en een halve kilometer brede monding meer dan 45.000.000 liter water. Gerekend naar de hoeveelheid afgevoerd water, is de Congo op de Amazone in Brazilië na, de grootste rivier ter wereld.
Een tocht stroomopwaarts
Wilt u graag kennis maken met dit natuurwonder? Kom dan met mij mee, dan trekken wij stroomopwaarts over de rivier. Wij zullen bijna 4800 kilometer reizen en u zult de schitterende plekken zien waar Livingstone en Stanley, de bekende ontdekkingsreizigers uit de negentiende eeuw, gefascineerd om zich heen hebben gezien. Het stroomgebied van de Congo is werkelijk een paradijs voor ontdekkingsreizigers.
Maar voordat wij met onze tocht beginnen, wil ik u eerst nog wijzen op de kracht van de rivierstroom bij de monding. Onstuitbaar stroomt daar het water in de blauwe Atlantische Oceaan; een honderd kilometer uit de kust is het bruine water van de rivier nog te onderscheiden; en in de loop van de tijd heeft het water in plaats van een delta te vormen, een 1200 meter diepe sleuf in het continentale plat gesneden.
De eerste etappe van onze tocht brengt ons van de monding van de rivier tot de havenplaats Matadi, ongeveer 130 kilometer landinwaarts. Op dit punt aangeland, moeten wij ontschepen, want het Kristalgebergte veroorzaakt een natuurlijke barrière in de loop van de rivier. Van de hoofdstad Kinshasa tot Matadi daalt het kokende water in een reeks van dertig of meer watervallen en stroomversnellingen — te zamen de Livingstone-watervallen vormend — over een afstand van slechts iets meer dan 320 kilometer wel meer dan 240 meter. Een gedeelte van de natuurlijke energie die hierbij vrijkomt, wordt nu benut door de turbines van een hydroëlektrische installatie; deze watervallen waren er echter ook de oorzaak van dat er tot honderd jaar terug nog weinig bekend was over de midden- en bovenloop van de rivier. Nu loopt er een spoorlijn om de passagiers en goederen tussen Matadi en Kinshasa te vervoeren.
Wij komen aan in het regeringscentrum Kinshasa, dat net boven de eerste stroomversnelling ligt. Kinshasa is een tamelijk moderne stad, gelegen langs de linkeroever van een verbreding in de rivier, met aan de andere kant van deze verbreding de drukke stad Brazzaville, hoofdstad van de Republiek Congo, van welk land de grens vele honderden kilometers langs de rivier loopt.
Reizen per rivierboot
Voor de tweede etappe van onze tocht zullen wij vroeg naar de steigers gaan om op een van de laag-rompige rivierboten een plaatsje te krijgen. Er wordt van alles ingeladen, want deze boten vervoeren niet alleen mensen (van eerste tot derde klas), maar ook allerhande goederen en vervoermiddelen. Ook worden er aan de zijkanten, of aan de voor- of achterkant bootjes vastgemaakt, die op die wijze naar verre bestemmingen worden geduwd of getrokken. Veel geïmporteerde goederen, zoals minerale oliën en kledingstukken, maken de lange reis over de rivier, terwijl de rijkdommen van het Congobekken, in de vorm van rubber, hout, koffie, palmnoten en landbouwprodukten, de reis per boot mee terug maken.
Na van de wal afgevaren te zijn, komen wij langzaam op gang tegen de nu traag stromende rivier in, die zich een weg zoekt tussen de duizenden beboste eilandjes in het water. Deze eilandjes en de verraderlijke stromingen in de rivier, vergen iedere keer weer het uiterste van zelfs de meest ervaren kapitein en bemanning. Men schat dat, hoewel de rivier zelf over een afstand van ongeveer 2750 kilometer voor vrachtboten bevaarbaar is, men met de zijrivieren meegerekend aan een bevaarbaar riviergedeelte van in totaal circa 13.000 kilometer komt. Op bepaalde plaatsen verwijdt de rivier zich tot vijftien en soms zelfs wel tot vijfentwintig kilometer.
Het onbedorven land
Wat een tafereeltjes zien wij allemaal onderweg! Al heel snel bemerken wij dat wij dat wat beschaving wordt genoemd, achter ons laten. Slechts de rivierstad en Mbandaka en Kisangani, en enkele andere steden die zich in de jungle steeds verder uitbreiden, herinneren ons er nog aan dat wij in een land leven dat bezig is zich de verworvenheden van de twintigste eeuw eigen te maken. Maar de aanblik die de oevers bieden is in de loop van de tijd grotendeels hetzelfde gebleven.
„Mbote!” „Jambo!”, zo klinkt bijna steevast de begroeting uit de mond van de plaatselijke bevolking als wij onderweg een aanloophaven aandoen. Bij elk dorp dat wij passeren, rennen groepen naakte kinderen naar de rivieroever; zij lachen dan hun schitterend witte tanden bloot terwijl zij opgewonden naar ons roepen. Op de achtergrond zijn nog wat van leem gebouwde en met palmbladeren bedekte huizen zichtbaar, elk met een keurig onderhouden tuin waarin maïs, maniok, ananas en bananen worden verbouwd.
Ziet u die oude man daar staan in die kleine kano? Misschien is hij aan het overwegen waar hij vandaag het beste zijn avondmaaltijd kan vangen. En daar, aan de overkant, zien wij een paar laag vliegende grijze roodstaartpapegaaien met vuurrode staartveren, die elkaar met rauwe kreten toeroepen. En om de bocht glijdt net een krokodil geruisloos van de oever het water in, op zoek naar een maaltijd.
Vandaag hebben wij het geluk een groep nijlpaarden te zien die zich tevreden in het modderige water wentelen. En daar in de verte zwemt er een; alleen zijn ogen en zijn oren steken nog als periscopen boven water. Als men hem daar zo onverstoorbaar ziet zwemmen, moet men onwillekeurig denken aan de beschrijving die Jehovah God Job van het nijlpaard gaf: „Indien de rivier geweldig tekeergaat, maakt hij zich niet in paniek uit de voeten.” — Job 40:23.
Dit grote uitgestrekte rivierbekken aan weerszijden van de evenaar wordt door een grote verscheidenheid van vogels en landdieren bewoond. Terwijl wij verder stroomopwaarts reizen, wordt de begroeiing zo dicht dat zich zelfs tijdens de felle middagzon zwartgetinte schaduwen langs de dichtbeboste oevers aftekenen.
Rivierkooplui
Maar wat is dat daarginds? Het lijkt wel een konvooi van prauwen of kano’s, behorend aan de Lokeles, een van de meer dan tweehonderd stammen die in Zaïre leven. Deze mensen hebben eeuwenlang in kano’s en in hutten langs de rivier gewoond. Het zijn handelaars en zij varen de rivier af op zoek naar reizigers aan wie zij hun voedsel en goederen van uiteenlopende aard kunnen verkopen.
Om de handel te vergemakkelijken proberen sommigen, meestal met succes, hun kleine boot aan de zijkant van de sneller varende rivierboten vast te maken. Kijk eens naar de prauw die aan deze kant vastzit. U kunt gemakkelijk zien dat de boot op zich niets anders is dan een lange, rechte boomstam, die in vele uren van geduldig hakken is uitgehold. De meeste prauwen worden nog voortbewogen met een paddel, maar sommige grotere zijn tegenwoordig uitgerust met een buitenboordmotor en schieten als torpedo’s door het bruine water, soms beladen met wel veertig tot vijftig mensen. Het zijn echte ’rivierbussen’. In een land waar grote bruggen een zeldzaamheid zijn, is het reizen per kano voor velen een dagelijkse gewoonte.
Het geraas van de Stanley-watervallen
Bij het bereiken van Kisangani, net onder de Stanley-watervallen, hebben wij meer dan 1600 kilometer per rivierboot afgelegd, en toch ligt meer dan de helft van de rivier nog voor ons. Onze boot zal hier, na in- en uitgeladen te hebben, keren, daar de verdere weg stroomopwaarts wordt geblokkeerd door de uit zeven vallen bestaande Stanley-watervallen. Zelfs op deze hoogte van de rivier, ver stroomopwaarts, raast en dondert er per seconde circa 17.000.000 liter water over de rotsachtige breuken in de aardkorst, verscheidene malen meer als de hoeveelheid water die bij de Niagara-watervallen naar beneden stort.
Maar komt u eens mee, ik wil u iets laten zien wat u beslist niet zult willen missen. Langs de watervallen leven de Wagenias, een stam die op een ongewone wijze vis vangt. Op verschillende plaatsen zetten zij, de snelle stromingen trotserend, paaltjes in de rotsspleten, waaraan zij kegelvormige manden, gemaakt van hout en lianen, bevestigen, welke bij de opening een diameter van om en nabij de 1,80 meter hebben. Tweemaal op een dag gaan de Wagenias hun vallen langs om de vissen te verzamelen die in de manden terecht zijn gekomen en daar, ten gevolge van het snel stromende water, niet meer uit kunnen komen. De mannen tonen daarbij geen enkel spoortje van angst, maar peddelen hun kano’s onvervaard door de wervelende stromingen en duiken regelrecht in het kolkende water, waarna hun op ebbehout gelijkende spieren zich tot dikke koorden spannen, als zij de vangst uit de manden binnenhalen.
Naar de bronnen van de Congo
Na de Stanley-watervallen achter ons te hebben gelaten, trekken wij verder de rivier op, maar nu gaan wij bijna recht in zuidelijke richting. Gekromd als een reusachtige Turkse sabel, loopt de rivier vanaf haar monding eerst noordoostwaarts en buigt dan, na de evenaar gepasseerd te zijn, naar het oosten en vervolgens naar het zuiden.
Daar het stroomgebied van de rivier, dat aan beide kanten van de evenaar ligt, gedurende verschillende periodes de seizoenregens ontvangt, komen uitersten in hoge en lage waterstand, zoals die bij andere grote rivieren vaak optreden, niet voor. De verhouding tussen de hoeveelheid water die bij hoge en bij lage waterstand door de rivier stroomt, is 1 op 3, wat maar een zeer geringe seizoenfluctuatie in de waterhoeveelheid en waterstand betekent, vergeleken met de verhoudingen 1 op 7,7 voor de Rijn bij Emmerik, 1 op 20 voor de Mississippi in de Verenigde Staten en 1 op 48 voor de Nijl.
Voorbij de Stanley-watervallen staat de rivier plaatselijk bekend als de Lualaba. De rivier stroomt door het binnenland van Zaïre tot aan de omgeving van Lubumbashi (voormalig: Elisabethstad). Sommige verder verwijderde bronnen liggen echter in het noordoosten van Zambia.
De reuzenrivier van Centraal-Afrika! Dat is de machtige Congo, die nu bekend staat als de Zaïre, genoemd naar een land dat voor de voorziening van zijn dagelijkse behoeften grotendeels van deze stroom afhankelijk is. Hij is beslist een van de vele, nooit-eindigende natuurwonderen die getuigenis afleggen van de wijsheid en dynamische kracht van een intelligente Schepper.