De wereld sinds 1914

Deel 4: 1940-1943 Natiën in radeloze angst, gedreven door vrees

ZIJN woorden zouden zelfs bij de moedigste personen vrees wakker roepen. „Ik heb niets anders dan bloed, zwoegen, tranen en zweet aan te bieden”, zo zei de pas aangestelde eerste minister Winston Churchill tegen de leden van het Britse Lagerhuis. De ernst van de situatie benadrukkend, verklaarde hij: „Overwinning tot elke prijs, overwinning ondanks alle terreur; overwinning, hoe lang en hoe moeilijk de weg ook moge zijn — want zonder te overwinnen kunnen wij niet blijven voortbestaan.”

Ja, op die datum, 13 mei 1940, hadden de Britten alle reden om bevreesd te zijn. Gedurende de volgende zes maanden zou de Duitse Luftwaffe, als voorbereiding op een invasie, honderden vliegtuigen zenden om tonnen bommen te laten neerregenen op zowel militaire als burgerlijke doelen. Dit luchtoffensief kwam later bekend te staan als de „Battle of Britain” (de slag om Engeland), en had ten doel de kracht van de Britse luchtmacht te breken en het moreel van de bevolking te verwoesten. Maar voor de Luftwaffe verliep de strijd niet succesvol. Hitler aarzelde, en in oktober werden de invasieplannen — tenminste voor het moment — afgelast.

Vrijheid van vrees?

In de Verenigde Staten bleef de sympathie voor de Engelsen groeien, waardoor de officiële Amerikaanse politiek van neutraliteit werd ondergraven. Zijn bedoelingen duidelijk makend, zei president Roosevelt in 1940: „Wij hebben de Britten grote materiële steun gegeven, en wij zullen in de toekomst nog veel meer steun geven.”

Op 6 januari 1941 ging hij een stap verder. In een toespraak tot het Congres sprak hij over wat hij de vier vrijheden noemde. Om een daarvan te bereiken — vrijheid van vrees — deed hij het voorstel tot een wereldomvattende „vermindering van bewapening in zo’n mate en op zo’n grondige wijze dat geen natie in een positie zal verkeren om een daad van fysieke agressie te plegen tegen enig buurland — waar ook ter wereld”. In werkelijkheid was dit een indirecte oorlogsverklaring aan de politiek en doeleinden van de As-mogendheden.

Twee maanden later gaf het Amerikaanse Congres toestemming voor een programma dat bekendstaat als de „Lend lease act” (leen- en pachtwet). Dit stelde de president in staat oorlogsmateriaal, zoals tanks en vliegtuigen, alsook voedsel en diensten te verschaffen aan elke natie wier verdediging naar zijn mening van vitaal belang was voor Amerika.a Hoewel er in eigen land nog wel enige tegenstand bestond, was het toch duidelijk dat de Verenigde Staten meer en meer betrokken raakten bij de oorlog in Europa.

In de tussentijd meende Japan, aangemoedigd door het succes van zijn Europese bondgenoten, dat het nu naar Zuidoost-Azië kon doorstoten zonder overmatige bezorgdheid voor Britse of Nederlandse inmenging. Toen het in september 1940 Indo-China binnenviel, liet Washington een scherp protest horen. En toen Japan doordrong in het zuidelijke deel van het land, volgde er actie. Japanse bezittingen in de Verenigde Staten werden bevroren, en er kwam een embargo op olietransporten naar Japan. Met deze bedreiging van hun vitale belangen voelden de Japanners zich nu gedwongen het gevaar van elke verdere interventie van de zijde van de Verenigde Staten te elimineren.

Militaire leiders redeneerden dat het Amerikaanse vermogen om terug te slaan aanzienlijk zou worden verminderd door een beslissende overwinning te behalen op hun vloot, die de Japanse vloot in sterkte met zo’n 30 procent overtrof. Door vervolgens Amerikaanse, Britse en Nederlandse gebieden te veroveren zou Japan landbases hebben van waar uit het zich kon verdedigen indien het later werd aangevallen. Het zou moeten beginnen, zo besloot men, in Wai Momi.

Dit betekent „parelwateren”, en zo noemden de Hawaiianen vroeger het estuarium van de Pearl River, enkele kilometers ten westen van Honolulu, wegens de pareloesters die daar eens groeiden. Maar op zondagmorgen, 7 december 1941, waren de wateren van Wai Momi niet gevuld met parels, maar met de gezonken karkassen van scheepswrakken en de verminkte lichamen van hun bemanningen. Japanse oorlogsvliegtuigen die de daar gelegen grootste Amerikaanse vlootbasis in de Grote Oceaan aanvielen, brachten hun ernstige verliezen toe.

Door de aanval in Pearl Harbor werden de Amerikaanse zeestrijdkrachten in de Grote Oceaan praktisch uitgeschakeld, met uitzondering van de vliegdekschepen. Binnen enkele uren werden andere Amerikaanse luchtmachtbases gebombardeerd, waardoor meer dan 50 procent van de Amerikaanse vliegtuigen in het Verre Oosten tot schroot was geworden. Drie dagen later viel Japan de Filippijnen binnen, veroverde Manila minder dan een maand later, en had tegen het midden van mei alle Filippijnse eilanden onder controle. Snel na elkaar vielen Hong Kong, Birma, Java, Singapore, Thailand, Indo-China, Brits Maleisië, Sumatra, Borneo, delen van Nieuw-Guinea, Nederlands Oost-Indië alsook tientallen Zuidzee-eilanden in Japanse handen. De Aziatische Blitzkrieg deed in niets onder voor zijn Europese tegenhanger.

Toen 1942 ten einde liep, was vrijheid van vrees nauwelijks een passende beschrijving van de wereldsituatie. Jezus’ profetische woorden waren nauwkeuriger: „Op de aarde radeloze angst der natiën, . . . terwijl de mensen mat worden van vrees en verwachting omtrent de dingen die over de bewoonde aarde komen.” — Lukas 21:25, 26.

De Duitse bliksem gesmoord

Intussen breidden Duitsland en Italië hun macht over de Balkan uit. Hitler liet zijn troepen op 6 april 1941 Joegoslavië en Griekenland binnenmarcheren. In minder dan twee weken viel Joegoslavië, gevolgd door Griekenland in het midden van mei.

Hitlers volgende zet werd ingegeven door verschillende verlangens. Hij was er mogelijk nog steeds op uit Engeland ertoe te bewegen om vrede te smeken. Hij wilde ook druk van de Japanners wegnemen, die de Russen in China bevochten, zodat zij op hun beurt de Amerikanen rustig zouden kunnen houden. Hitler maakte dus zijn troepen klaar voor een veldtocht tegen de Sovjet-Unie, zijn bondgenoot in de veldtocht tegen Polen.

Aangemoedigd door vorige successen, meenden Hitlers generaals dat als zij in juni aanvielen, Europees Rusland en de Oekraïne vóór de winter in hun bezit konden zijn. Op 22 juni 1941 sloegen zij daarom toe. Zij trokken bliksemsnel van overwinning naar overwinning. Bij twee gelegenheden omsingelden zij grote groepen Russische legereenheden en maakten bij elke gelegenheid een half miljoen gevangenen. Leningrad scheen te wankelen, en in het begin van december drongen Duitse troepen door in de buitenwijken van Moskou.

De winter was echter in aantocht, en voor de eerste maal waren Hitlers troepen achter op hun schema. Leningrad en Moskou hielden stand. Sovjettroepen herstelden zich nu van hun aanvankelijke schok en, beter uitgerust voor oorlogvoering in de winter dan hun Duitse tegenhangers, brachten zij de Duitse moloch tot staan. Zij dwongen hem zelfs tot de terugtocht.

De volgende zomer sloegen de Duitsers opnieuw toe. Hun alles-of-niets-aanval op Stalingrad (nu Volgograd), leidde echter tot hun ondergang. In het begin van 1943 omsingelden de Sovjets de tienduizenden soldaten die hadden klaargestaan om de stad in te nemen en dwongen hen tot de overgave. John Pimlott, docent aan de Koninklijke Militaire Academie Sandhurst, geeft als commentaar: „Het was een verbijsterende klap voor het Duitse moreel en een keerpunt in de oorlog aan het oostfront. Vóór Stalingrad hadden de Russen geen complete overwinningen behaald; daarna zouden zij weinig nederlagen lijden.”

Tegen het eind van 1943 was bijna twee derde van het enorme gebied dat de Duitsers in de voorgaande twee jaar hadden bezet, heroverd. De Duitse bliksem was gesmoord.

„Monty” jaagt op de „Woestijnvos”

In 1912 waren Cyrenaica en Tripolitanië (nu behorend aan het Noordafrikaanse land Libië) aan Italië afgestaan. De ongeveer 300.000 Italiaanse soldaten die daar tegen het eind van 1940 gelegerd waren, vormden een ernstige dreiging voor het veel kleinere garnizoen van Britse troepen die in Egypte de toegangen tot het strategische Suezkanaal bewaakten. Om dit gevaar te bezweren, besloten de Britten als eerste toe te slaan. Zij behaalden een van de eerste beslissende overwinningen voor de Geallieerden en namen tienduizenden van hun tegenstanders gevangen en dwongen de Italianen tot een volledige terugtocht. De overwinning had zelfs groter kunnen zijn als niet Griekenland juist toen het aanbod van Britse hulp had aanvaard in zijn weinig succesvolle strijd tegen de invallende As-mogendheden. Het Noordafrikaanse offensief werd tijdelijk stopgezet. Dit gaf de As-mogendheden de tijd om zich te reorganiseren.

Duitse troepen onder het commando van Erwin Rommel, die later bekend kwam te staan als de Woestijnvos, slaagden erin het verloop van de strijd te keren en wisten belangrijke overwinningen te boeken. Zijn grootste succes kwam in 1942 toen in het begin van juli zijn troepen oprukten tot El Alamein, minder dan 100 kilometer van Alexandrië. Afrika’s Blitzkrieg leek te zullen leiden tot de verovering van Egypte en controle over het Suezkanaal. Maar nadat Britse troepen op 23 oktober onder leiding van generaal Sir Bernard Law Montgomery een infanterieaanval lanceerden, werd Rommel gedwongen tot een geleidelijke terugtocht die al spoedig uitliep op een ongeordende vlucht. Toen landden in november 1942 de Geallieerden met succes in Marokko en Algerije. Tegen mei van het volgende jaar was voor de As-mogendheden, die nu klem zaten tussen vanuit het oosten en het westen oprukkende vijandelijke legers, de kans op beheersing van Noord-Afrika verkeken.

Sprongsgewijs de Stille Oceaan over

In de lente van 1942 kon Japan bogen op een rijk dat tot zijn uiterste grenzen was uitgegroeid. Maar het plan van de Geallieerden was om dit gebied op de Japanners te herwinnen door van het ene eiland naar het andere de Grote Oceaan over te springen totdat zij uiteindelijk Japan zelf bereikt zouden hebben. Een lange reeks van felle zeeslagen volgde. Onbekende Zuidzee-eilanden zoals Saipan, Guadalcanal, Iwo Jima en Okinawa werden bestormd ten koste van afschuwelijke verliezen van zowel Amerikaanse als Japanse zijde. Jeugddromen van eilandparadijzen maakten plaats voor de grimmige realiteit en de nachtmerrie van verminkte lijken op bloedige stranden. Nederlagen waren bitter, maar zelfs aan overwinningen kleefde vrees, vrees voor wat er nog komen zou.

Plannen voor de toekomst

Zelfs midden in de oorlog werden er al plannen gemaakt voor vrede. Op de helft van 1942 bijvoorbeeld waren naar verluidt meer dan 30 Amerikaanse regeringsinstellingen bezig met het maken van plannen voor de na-oorlogse periode — echter niet zonder vrees of bezorgdheid. Zoals Churchill passend opmerkte: „De problemen van een overwinning zijn aangenamer dan die van een nederlaag, maar ze zijn niet minder moeilijk.”

Ongetwijfeld was het moeilijkste van deze aan de overwinning klevende problemen het vinden van een vervanging van de Volkenbond die ter ziele was gegaan. Hoewel sommige mensen wellicht twijfelden, waren Jehovah’s Getuigen er zeker van dat er een dergelijke vervanging zou worden gevonden. In een toespraak die gehouden werd op hun in 1942 gehouden congres in Cleveland (Ohio, VS) zei de spreker: „De Schrift toont dat er voordat Armageddon komt, eerst vrede moet komen. . . . Degenen die democratisch ingesteld zijn, hopen op een vereniging van wereldstaten, een ’familie van naties’, een ’wereldassociatie’ gebaseerd op de Verenigde Naties.” Verwijzend naar de profetie van Openbaring 17:8, verklaarde hij ondubbelzinnig: „De vereniging der naties zal terugkeren.”

Maar zou hij blijvende vrede brengen? „Gods definitieve antwoord is Nee!” antwoordde de spreker. De komende periode van vrede zou, ondanks de tijdelijke aard ervan, zeer welkom zijn. Zonder vrees voor de toekomst begonnen Jehovah’s Getuigen plannen te maken om hun predikingswerk uit te breiden zodra de oorlog voorbij was. In 1942 richtten zij een zendelingenschool op om christelijke bedienaren op te leiden voor dienst in andere landen. Het jaar daarop werd er een programma geïntroduceerd om personen op te leiden tot openbare sprekers om een uitgebreidere campagne van openbare vergaderingen mogelijk te maken.

Toen 1943 ten einde liep, heerste er onder de naties nog steeds radeloosheid. Maar mensen aan beide zijden van het conflict die de oorlog moe waren, begonnen uit te zien naar de verlichting die de na-oorlogse wereld in het vooruitzicht leek te stellen. Zou dit de „vrijheid van vrees” brengen waarover Roosevelt had gesproken? Integendeel, wereldomvattende vrees zou kort hierop toenemen en nieuwe hoogten bereiken! En de hoofdschuldige zou ironisch genoeg het instrument zijn dat door sommigen als een godsgeschenk zou worden toegejuicht omdat het ten slotte een eind zou maken aan de angstwekkende oorlogsjaren. Lees in onze volgende uitgave „De Tweede Wereldoorlog — Zijn heftige en vurige einde”.

[Voetnoten]

[Kader op blz. 19]

Andere gebeurtenissen die het nieuws haalden

1943 — Aardbeving in Turkije doodt 1800 personen

Meer dan een miljoen sterven door hongersnood in Bengalen

[Diagram/Kaart op blz. 18]

(Zie publicatie voor volledig gezette tekst)

De omvang van de Japanse veroveringen in 1942

Attu

Agattu

Kiska

China

Mantsjoerije

Korea

Japan

Birma

Thailand

Frans Indo-China

Maleisië

Sumatra

Borneo

Java

Nederlands Nieuw-Guinea

Noordoost Nieuw-Guinea

Australië

Gilbert Eilanden

Marshall Eilanden

Wake

Formosa

Filippijnen

Grote Oceaan

[Illustraties op blz. 17]

Naties in oorlogsweeën

[Verantwoording]

U.S. Army photos