Matanthauzo a mawu ayakine a m’Baibolo

A B C D G H K M N S T U W Y

A

• Afalisi.

  Yenze gulu ya chipembezo ya Chiyuda yotchuka mu vyaka voyambilila C.E. Ove enzelini ŵana ŵa ansembe, koma enzekwanilisha Chilamulo pa vinthu vitontho-vitontho. Ndipo ove enzewona kuti miyambo yawo yenze yofunika ngako kupambana Chilamulo. (Mt 23:23) Afalisi enzekatijana lini na chinthu chilichonse cha chinkhalidwe cha Agiliki, ndipo monga oziŵa ngako Chilamulo na miyambo, ove enze na ulamulilo ukulu pakati pa ŵanthu. (Mt 23:2-6) Afalisi ayakine enze a m’banja ya Khoti Ikulu ya Ayuda. Kanyinji-kanyinji enzekangana na Yesu pa nkhani yokhuza kusunga nsiku ya Sondo, kukonkheja miyambo yawo, na nkhani yokhuza kukatijana na ŵanthu ochimwa komasoti osonkhesha nsonkho. Ayakine enkhala Akhilisitu, monga Saulo wa ku Taliso.—Mt 9:11; 12:14; Mk 7:5; Lu 6:2; Mac 26:5.

• Asaduki.

  Yenze gulu yachipembezo yotchuka ya Chiyuda ndipo ŵanthu ŵake enze nkhala olemela, olamulila komasoti ansembe. Asaduki enzelolela vochitika va pa kachisi. Ove enzeshusha miyambo komasoti vikhulupililo va Afalisi. Enzekhulupililalini zakuti akufwa azauke komasoti zakuti kuli angelo. Asaduki enzeshushasoti Yesu.—Mt 16:1; Mac 23:8.

B

• Belezebule.

  Ni zina iyakine ya Satana wamene ni nkulu olo kuti wolamulila viŵanda. Payakine zina yakuti Belezebule ichinjiwa kufumila ku zina yakuti Baala-Zebubu, yamene yenze zina ya Baala wenzelambila Afilisiti ku Ekiloni.—2Mf 1:3; Mt 12:24.

C

• Chilungamo.

  Mawu amene aŵa m’Malemba, otanthauza chinthu chiweme mokatijana na malamulo a Mulungu pa nkhani ya chiweme na chiipa. Angatanthauzesoti chinthu chachilungamo changafunikile kuchita munthu pa menso pa Mulungu.—Ge 15:6; De 6:25; Miy 11:4; Zef 2:3; Mt 6:33.

• Chimuti chotamanilapo.

  Mawu amene aŵa amasuliliwa kufumila ku mawu a Chigiliki akuti staurós, amene otanthauza chimuti chimozi chamene n’chozika olo kuti phoo, monga ni chala chechikhomelelewapo Yesu. Paliye umboni uwonesha kuti mawu amene aŵa mu Chigiliki otanthauza ntanda monga chizindikilo cha vipembezo vawenye chamene chukatishiliwa ntchito na vipembezo vamene ivo kufumila kale-kale Yesu akaliye wela. Mawu akuti “Chimuti chotamanilapo” omvwikisha luweme ngako mawu ngawo-ngawo a Chigiliki, chifukwa chakuti Yesu ekatishilasoti ntchito mawu akuti staurós pofuna kunena za kutamanishiwa, kuvutishiwa, na kuchitishiwa nsoni kwamene kwichitikila ophunzila ŵake.—Mt 16:24; Ahe 12:2.

• Chipululu.

  Mawu amene aŵa angatanthauze madela kusankhala ŵanthu, olo kusankhala ŵanthu anyinji, kusalimiwa olo kuliye lito iweme yolima. Ni nthawe zonselini mawu amene aŵa pakutanthauza chipululu cha miseche.

• Chisengu.

  Mawu ŵake a Chigiliki ni akuti aʹbys·sos, ndipo otanthauza “kunoka ngako” olo “kunoka kwakuti paliye chatingalinganije, kuliye malile.” Okatishiliwa ntchito m’Malemba a Chigiliki a Chikhilisitu ponena za malo olo moyo uli monga ni wakudjeli. Mawu amene aŵa onenasoti za manda komasoti vinthu viyakine.—Lu 8:31; Alo 10:7; Chv 20:3.

• Chigololo.

  Ni kuyonana kwa mwanalume olo mwanakazi wapabanja na munthu muyakine mwa kufuna kwake wamene ni mwanalume wakelini olo mwanakazi wakelini.—Eks 20:14; Mt 5:27; 19:9.

• Chiwelewele.

  Ni mawu amene amasuliliwa kufumila ku mawu Achigiliki akuti por·neiʹa, amene otanthauza kuyonana kuipa kwa ntundu uliwonse. Opamikijapo chigololo, uhule, kuyonana kwa ŵanthu osalungulana, analume amene oyonana na analume ayawo komasoti kuyona nyama. Mu buku ya Chivumbuluso, mawu amene aŵa okatishiliwa ntchito ponena mophiphilisila vochita va “Babulo Nkulu.” Olinganijiwa na hule, chifukwa chakuti okatijana na olamulila a ichi chalo kuti ankhale na mphamvu komasoti chuma.—Chv 14:8; 17:2; 18:3; Mt 5:32; Ntch 15:29; Aga 5:19.

D

• Dekapoli.

  Ni zina ya matauni a Chigiliki amene enzepo 10 (kufumila ku mawu a Chigiliki akuti deʹka, kutanthauza “10,” na poʹlis, kutanthauza “tauni”). Yenze soti zina ya dela ya ku m’mawa kwa nyanja ya Galileya na m’mana wa Yolodano kwamene kwenze ayakine mwa matauni amene aŵa. Ŵanthu a chinkhalidwe cha Chigiliki enzenkhala m’matauni amene aŵa komasoti kuchitilamo malonda. Yesu epitamo mudela yamene iyi koma paliye umboni wakuti eloŵa m’matauni amene aŵa. (Mt 4:25; Mk 5:20)—Onani zakumapeto A7 na B10.

• Dinali.

  Ni ndalama ya nsimbi ya Aloma yamene yenze magilamu 3.85 kulema kwake ndipo yenze na chithunzi cha Kaisala mbali imozi. Enze malipilo a waganyu wakata ntchito kwa nsiku imozi komasoti ndalama ya nsonkho wamene Aloma wenzefuna kuti Ayuda akopeleka. (Mt 22:17; Lu 20:24)—Onani zakumapeto B14.

• Dipo.

  Ni ndalama olo vinthu viyakine vupelekewa pofuna kumasula munthu ku ukapolo, chilango, kuvutika, uchimo olo udindo. (Yes 43:3) Dipo yenzefunika pa vochitika vosiyana-siyana. Mwachisanzo ku Isilaeli ŵana analume oyamba kuvyalika a ŵanthu olo a vifuwo enze a Yehova tetyo penzefunika kuwapelekela dipo kuti amasuke komasoti kuti osati akoingokata ntchito ya Yehova mphela. (Nu 3:45, 46; 18:15, 16) Keno munthu aliyesamalile luweme ng’ombe yake ndipo yapaya munthu munecho wa ng’ombe yamene iyo enzefunika kupeleka dipo kuti osati apaiwe. (Eks 21:29, 30) Koma penzeve dipo yowombolela munthu wapaya muyake mochitila lona. (Nu 35:31) Baibolo yunena za dipo yofunika ngako yechipeleka Khilisitu pololela kufwa nacholinga chakuti amasule ŵanthu omvwila ku uchimo na imfwa. —Sl 49:7, 8; Mt 20:28; Aef 1:7.

G

• Gavana.

  Ni munthu wamene enzelolela chigawo cholamuliliwa na Aloma. Munthu wamene uyu enze na mphamvu zotonga milandu komasoti kuniyata nkhondo. Olo kuti penze ŵanthu ayakine amene enzewona keno vawasankha ni viweme olo yai, yove enze na mphamvu zinyinji m’chigawo chamene icho chenzelolela.—Ntch 13:7; 18:12.

• Gehena.

  Ni mawu a Chigiliki amene onena za Chidikha cha Hinomu, chamene chenze ku m’mwela komasoti ku m’mwela cha kunchingulo kwa Yelusalemu wakale. (Yel 7:31) Ulosi uyakine winena kuti amene aŵa ni malo kungataiwe vinthu vakufwa. (Yel 7:32; 19:6) Paliye umboni uwonesha kuti enzeponyako vinyama olo ŵanthu amoyo kuti ashokewe olo kutamanishiwa. Tetyo, malo amene aŵa opanamilalini malo asawoneka kwayutamanishiliwa mizimu ya ŵanthu mpaka kale-kale. M’malo mwake, Yesu na ophunzila ŵake ekatishila ntchito mawu akuti Gehena mophiphilisila ponena za “imfwa yachiŵili” yamene yupanamila kupaiwa paliye kunkhalaposoti mpaka kale-kale.—Chv 20:14; Mt 5:22; 10:28.

H

• Hisope.

  Ni chomela cha misambo komasoti cha matepo awomba chamene enzechikatishila ntchito posansa milopa olo manzi pa mwambo wotuŵisha. Mwina payakine chenze cha marjoram (Origanum maru; Origanum syriacum). Koma chutomolewa pa Yohani 19:29, chuwoneka kuti chenze cha marjoram chamene echimangilila ku nsambo wa chimuti olo ntundu uyakine wa mapila uitiwa kuti durra (Sorghum vulgare). Tunena tetyo chifukwa mapila a ntundu wamene uyu enzenkhala na chimpelele chitali ndipo venze vokwanishika kutolelako vinyu wowawasha nouika pakamwa pa Yesu.—Eks 12:22; Sl 51:7.

• Helode.

  Ni zina ya mafumu a kubanja yamene isankhiwa na Aloma kuti ikolamulila Ayuda. Helode Nkulu emvwikila ngako chifukwa chakuti emangasoti kachisi ku Yelusalemu nopeleka lamulo yakuti ŵana apaiwe na cholinga chakuti apaye Yesu. (Mt 2:16; Lk 1:5) Helode Alikelawo na Helode Antipa enze ŵana a Helode Nkulu ndipo epasiwa mbali ziyakine za ufumu wa atata ŵawo kuti akolamulila. (Mt 2:22) Antipa enze gavana wamene enzeitiwa kuti “mfumu” ndipo niye enze lamulila pa vyaka vitatu na hafu Yesu penzechita utumiki wake pano pachalo, mpaka pa nthawe ya vochitika va pa Machitidwe chapitala 12. (Mk 6:14-17; Lu 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Mac 4:27; 13:1) Pavuli pake Helode Agilipa woyamba, wamene enze mzikulu wa Helode Nkulu, epaiwa na mngelo wa Mulungu pavuli polamulila kwa nthawe itontho. (Mac 12:1-6, 18-23) Pevichitika tetyo mwana wake, Helode Agilipa wachiŵili, eyamba kulamulila ndipo elamulila mpaka pa nthawe yamene Ayuda pechipandukila Aloma.—Mac 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

K

• Kubula; Malo obulila mbewu.

  Ni kuchosa mbewu ku vimipelele komasoti mungu wake. Malo ŵenzekatila ntchito yamene iyi. Keno mbewu ni zitontho ŵanthu enzekata ntchito pa manja ndipo enzekatishila ntchito ndodo. Koma keno mbewu ni zinyinji enzekatishila ntchito visulo vobulila ndipo viyakine mwa visulo vamene ivi venzedonsewa na vinyama. Malo obulila enzenkhala a laundi komasoti otunthumuka kuti pakopita mphepo lomba mbewu zamene izo enzezimwaja palulu pamene apo nopitishapo chobulila.—Le 26:5; Yes 41:15; Mt 3:12.

• Kulapa.

  Baibolo, yukatishila ntchito mawu amene aŵa ponena za kuchinja maganizo komasoti kunyasiwa na nkhalidwe yawenze nayo poyamba, vophoniya vewichita olo vinthu vewikangiwa kuchita. Kulapa ngako-ngako kuyavya kuti munthu aleke kuchita vinthu vophoniyeka.—Mt 3:8; Mac 3:19; 2Pe 3:9.

• Kunkhalapo.

  M’mavesi ayakine m’Malemba a Chigiliki a Chikhilisitu, mawu amene aŵa otanthauza za kunkhalapo kwa Khilisitu kufumila pa nthawe yechinkhala Mfumu ya Mesiya mpaka mapeto a ichi chalo chiipa. Kunkhalapo kwa Khilisitu ni kwa nthawe lini itontho koma ni kwa nthawe ikulu.—Mt 24:3.

• Kunyoza; Manyozo.

  Mawu a Chigiliki akuti kunyoza kanyinji-kanyinji otanthauza kulaŵila mawu okhumudwisa, olo kuipisha mbili ndipo enzekatishiliwa ntchito pofuna kufotokoza ntundu wamene uyu wa mawu, keno ofuna kushushana na Mulungu, olo keno ofuna kushushana na ŵanthu. Mu Baibolo ya Chalo Chanyowani mawu akuti “kunyoza” okatishiliwa ntchito tyala potanthauza mawu asawonesha ulemu olo onyoza Mulungu na vinthu vopatulika.—Nu 15:30; Mt 12:30; Chv 16:9.

• Khilisitu.

  Ni zina ya udindo ya Yesu yofumila ku mawu a Chigiliki akuti Khri·stosʹ. Mawu amene aŵa olingana na mawu a Chihebeli emasuliliwa kuti “Mesiya” olo kuti “Wozozewa.”

• Kutuŵa.

  M’Baibolo, mawu amene aŵa onenalini tyala za ukhondo. Onenasoti za kupewa chilichonse chiipa pa nkhani ya minkhalidwe komasoti moyo wauzimu. Mu Chilamulo cha Mose, mawu amene aŵa enzenenasoti za kulituŵisha pokonkheja mwambo.—Le 10:10; Sl 51:7; Mt 8:2; 1Ak 6:11.

M

• Manda.

  Akalembewa na “m” ntontho onena za manda amozi, koma akalembewa na “M” nkulu onena za manda a ŵanthu onse amene pa Chihebeli ni “Sheol” ndipo pa Chigiliki ni “Hades.” Baibolo yufotokoza kuti Manda ni malo ophiphilisa kwamene munthu angachitelini chilichonse ndipo oziŵalini kalikonse.—Lu 4:18, 43; Ntch 5:42; Chv 14:6.

• Mapeto a masiku osilijila.

  Ni nthawe ya mapeto a ichi chalo chiipa, olo kuti, ni mapeto a minkhalidwe iipa nkati mwa ulamulilo wa Satana. Minkhalidwe yamene iyi yuchitika pa nthawe ya kunkhalapo kwa Khilisitu. Mosogolelewa na Yesu, angelo “azachose ŵanthu aipa pakati pa olungama” ndipo azaŵawononge. (Mt 13:40-42, 49) Ophunzila a Yesu enzefunishisha kuti aziŵe nthawe yakuti azayambe masiku “osilijila”. (Mt 24:3) Akaliye luta kululu, Yesu elonjeza ophunzila ŵake kuti azankhale nawo mpaka pa mapeto a nthawe yamene iyo.—Mt 28:20.

• Mnazaleti.

  Ni zina yenzeziŵika nayo Yesu chifukwa chakuti enzefumila m’tauni ya Nazaleti. Zina yamene iyi ni yokatijana na mawu a Chihebeli otanthauza “kutumbila” amene ekatishiliwa ntchito pa Yesaya 11:1. Pavuli pake ophunzila a Yesu enzeitiwasoti kuti ŵanthu a ku Nazaleti.—Mt 2:23; Mac 24:5.

• Mphaso zachifundo.

  Ni mphaso zamene zenzepelekewa poyavya ŵanthu ovutika. Mphaso zoteti zutomolewalini mwa sitiliti m’Malemba a Chigiliki, koma olo n’tetyo m’Chilamulo mwenze malangizo owonesha kuti Aisilaeli enze na udindo woyavya ŵanthu ovutika.—Mt 6:2.

• Mungu.

  Vikamba vakuchosa pobula mbewu monga mpunga olo tiligu. Mungu ukatishiliwasoti ntchito mophiphilisila monga chizindikilo cha vinthu va tyala-tyala komasoti vosafunika.—Sl 1:4; Mt 3:12.

• Mwana wa Davite.

  Mawu amene aŵa kanyinji-kanyinji okatishiliwa ntchito ponena za Yesu, pofuna kusimikijila kuti yove evyalikila mu nzela wa Davite ndipo ni woyenelela kunkhala mfumu mokatijana na pangano ya Ufumu.—Mt 12:23; 21:9.

• Mwana wa Munthu.

  Mawu amene aŵa opezeka maulwendo opitilila 80 m’mabuku a Uthenga uweme. Mawu amene aŵa onena za Yesu Khilisitu, ndipo owonesha kuti pechivyalika enkhala munthu ngaye-ngaye osati mngelo wamene echingovwala muŵili wa munthu. Mawu amene aŵa owoneshasoti kuti Yesu niye ekwanilisha ulosi wa pa Danieli 7:13, 14. M’Malemba a Chihebeli, mawu amene aŵa ekatishiliwa ntchito ponena za Ezekieli na Daniyele poŵasiyanisha na Mulungu wamene eŵapasa uthenga wakuti auje ŵanthu.—Eze 3:17; Da 8:17; Mt 19:28; 20:28.

• Mzimu.

  Mawu a Chihebeli akuti ruʹach komasoti a Chigiliki akuti pneuʹma, amene omasuliliwa kuti mzimu ali na matanthauzo anyinji. Matanthauzo onse amene aŵa onena za chinthu chisawoneka koma mphamvu yake yuwoneka. Mawu a Chihebeli komasoti a Chigiliki amene aŵa okatishiliwa ntchito ponena za (1) mphepo, (2) mphamvu ya moyo ya volengewa va pano pachalo, (3) mphamvu yufumila mu ntima wophiphilisila wa munthu yamene yumuchitisha kuti akochita olo kulaŵila mwanjila iyakine, (4) mawu owujiliwa ofumila ku malo ayakine olo ku chinthu chisawoneka, (5) volengewa vauzimu, komasoti (6) mphamvu yukata ntchito ya Mulungu, olo kuti mzimu utuŵa.—Eks 35:21; Sl 104:29; Mt 12:43; Lu 11:13.

N

• Nkhalidwe iliye nsoni.

  Ofumila ku mawu a Chigiliki akuti a·selʹgei·a, ndipo onena za minkhalidwe yofwaya ngako malamulo a Mulungu. Munthu wake owonesha kuti aliyeletu nsoni, muipa, wosoŵa ulemu komasoti odelela payakinesoti onyansiwa na olamulila, malamulo komasoti mfundo zakufunika kukonkheja. Mawu amene aŵa onenalini kuphoniya vinthu vitontho-vitontho.​—Aga 5:19; 2Pe 2:7.

• Nthawe.

  Mawu ŵake a Chigiliki ni akuti ai·onʹ ndipo otanthauza mwavilili vinthu olo vochitika vamene vuchitisha nthawe iyakine kunkhala yosiyana na iyake. Mawu amene aŵa onenalini za nthawe wamba. Baibolo ikonena kuti nthawe ino yutanthauza mwavilili vinthu m’chalo ichi komasoti mwaulili moyo wa ŵanthu muli ichi chalo. (2Ti 4:10) Mulungu pechipeleka Chilamulo kuli Aisilaeli eyambishasoti nthawe yamene ayakine oitomola kuti nthawe ya Aisilaeli olo nthawe ya Ayuda. Koma Yesu pechipeleka nsembe ya dipo, Mulungu emukatishila ntchito poyambisha nthawe iyakine yokhuza mpingo wa Akhilisitu ozozewa. Uku kwenze kuyamba kwa nthawe ya vinthu ngavo-ngavo vamene venzepanamiliwa na vinthu va mu pangano ya Chilamulo. Mawu amene aŵa okatishiliwasoti ntchito ponena za nthawe zosiyana-siyana, mwavankhala vuchitikila vinthu, mwavilili pali pano komasoti mwavikuti vizankhalile kusogolo.—Mt 24:3; Mk 4:19; Alo 12:2; 1Ak 10:11.

• Nyanja ya mulilo.

  Ni malo ophiphilisila kwamene ‘kuyaka mulilo na sulufule.’ Oitiwasoti kuti “imfwa yachiŵili.” Ŵanthu ochimwa amene olapalini, Mdyelekezi, imfwa komasoti Manda vizaponyewesoti m’nyanja yamene iyi. Pakuti Mdyelekezi wamene ni mzimu, komasoti imfwa na Manda vamene vukupyalini, vizaponyewe kwamene uku, niye kuti Nyanja yamene iyi ni yophiphilisa. Yupanamilalini kutamanisha ŵanthu mpaka kale-kale koma kuviwonongelatu mwakuti vizankhalekolinisoti.

S

• Suliti.

  Magombe aŵili akulu-akulu osanoka a kumpoto kwa Africa m’chalo cha Libya. Ŵanthu oyenda pa nyanja enzeyopa chifukwa chakuti miseche yenzeyenda-yenda chifukwa cha mphepo. (Ntch 27:17).

T

• Tatalasi.

  MʼMalemba a Chigiliki a Chikhilisitu mawu amene aŵa onena za moyo uli monga ni waku djeli ndipo angelo a mmasiku a Nowa epasiwa chilango chulingana na moyo wamene uyu waku djeli. Pa 2 Petulo 2:4, mawu amene aŵa ŵechikatishila ntchito akuti tar·ta·roʹo (“kuponya mu tatalasi”) otanthauzalini kuti angelo amene echimwa eponyewa ku tatalasi, amene otomolewa mu nkhani zinyinji za uku ku chalo (yamene ni djeli yapansi komasoti malo am’finzi kwamene milungu itontho-itontho kwayunkhala). Koma otanthauza kuti Mulungu eŵachosa kululu, eŵalonda maudindo ŵawo komasoti eŵachitisha kuti akonkhala na moyo monga ali mu mfinzi yosaneneka mwakuti angaziŵelini volinga vilivonse va Mulungu. Mfinzi yamene iyi yuwoneshasoti kuti sogolo yawo ni yosangweleŵela chifukwa Malemba onena kuti angelo amene aŵa azawonongewe pamozi na msogoleli wawo Satana Mdyelekezi, ndipo azankhalepolini soti. Tetyo mawu akuti Tatalasi onena za moyo uipa ngako wotamana wamene angelo opanduka amene aŵa wakunkhala. Mawu amene aŵa ni osiyana na “chisengu chiliye malile” otomolewa pa Chivumbuluso 20:1-3.

U

• Ubatizo; Batiza.

  Mawu amene aŵa otanthauza “kumbija” olo kuvwivwika m’manzi. Yesu enena kuti ophunzila ŵake ofunikila kubatiziwa. Malemba onenasoti za ubatizo wa Yohani, kubatiziwa na mzimu utuŵa, kubatiziwa na mulilo, komasoti ubatizo uyakine.—Mt 3:11, 16; 28:19; Yoh 3:23; 1Pe 3:21.

W

• Wansembe nkulu.

  Ni zina iyakine ya “nkulu wa ansembe” m’Malemba a Chihebeli. M’Malemba a Chigiliki, mawu akuti “ansembe akulu-akulu” onena za analume olemekezeka pakati pa ansembe ndipo payakine ayakine a ove enkhalapo akulu olo enze asogoleli a magulu 24 ŵa ansembe.—2Mb 26:20; Eza 7:5; Mt 2:4; Mk 8:31.

• Wokhulupilila nyenyezi.

  Ni munthu wamene owona mwayuyendela zuŵa, mwezi na nyenyezi kuti aziŵe vakusogolo.—Da 2:27; Mt 2:1.

• Woloŵa Chiyuda.

  M’Malemba, mawu amene aŵa onena za munthu wamene ofuna kuloŵa Chiyuda kuti keno ni mwanalume enzetendewa nkhanda ya ku nsonga kwa chizo chake chaku malo ofisika.

Y

• Yehova.

  Mu Baibolo ya Chalo Chanyowani ya Malemba Opatulika, zina yakuti “Yehova“ yukatishiliwa ntchito maulwendo opitilila 237 m’Malemba a Chigiliki a Chikhilisitu. Vifukwa vichitisha kuti tikatishile ntchito zina ya Mulungu ni ivi:

  1. 1. Mu mipukutu ya Malemba a Chihebeli amene ekatishiliwa ntchito mu nthawe ya Yesu na ophunzila ŵake, mwenze (mabii 4 a Chihebeli יהוה) amene opanamila zina ya Mulungu.

  2. 2. Mu nthawe ya Yesu na atumwi ŵake, mabii 4 amene aŵa enzepezekasoti m’Malemba a Chigiliki amene emasuliliwa kufumila m’Malemba a Chihebeli.

  3. 3. Malemba a Chigiliki a Chikhilisitu, owonesha kuti Yesu kanyinji-kanyinji enzekatishila ntchito zina ya Mulungu komasoti enzeiziŵikisha kuli ayakine.—Yohani 17:6, 11, 12, 26.

  4. 4. Mulungu echitisha kuti Malemba a Chigiliki a Chikhilisitu alembewe pofuna kuyangijila Malemba a Chihebeli. Tetyo, zina ya Mulungu kuti iliyepezeke m’Malemba a Chigiliki, mabuku amene aŵa sembe okatijanalini.

  5. 5. Mu Malemba a Chigiliki a Chikhilisitu, zina ya Mulungu yupezekasoti mu kalembedwe kake kachidule.—Chivumbuluso 19:1, 3, 4, 6.

  6. 6. M’mabuku akale ŵa Ayuda owonesha kuti Akhilisitu a Chiyuda ekatishila ntchito zina ya Mulungu mu mabuku ŵawo.

  7. 7. Akaswili ayakine a Baibolo, ovomekeja kuti n’vofunikila kuti zina ya Mulungu yamene yenzepezeka m’Malemba a Chihebeli ipezekesoti m’Malemba a Chigiliki a Chikhilisitu.

  8. 8. Omasulila Baibolo olemekezeka ekatishila ntchito zina ya Mulungu m’Malemba a Chigiliki a Chikhilisitu.

  Mosakaikila, pali vifukwa vomvwika luweme vowejeleshela zina ya Mulungu yakuti Yehova, m’Malemba a Chigiliki a Chikhilisitu. Ivi niye chendi vechichita omasulila Baibolo ya Chalo Chanyowani. Ove olemekeza ngako zina ya Mulungu ndipo eyopa kuchosamo chilichonse m’mipukutu yoyambilila.—Chivumbuluso 22:18, 19.