UWIĘZIENIE

1 Zanim uruchomiono obozy w Lichtenburgu i Ravensbrück, obóz w Moringen (koło Getyngi) był jednym z pierwszych obozów koncentracyjnych dla kobiet (1933-1937). Prawie połowa kobiet, o których wiadomo, że przebywały w Moringen, była Świadkami Jehowy.

Dziedziniec obozu koncentracyjnego Moringen.

2 Jedną z więźniarek obozu w Moringen była 32-letnia Katharina Thoenes. Ponieważ zarówno ona, jak i inne więźniarki będące Świadkami Jehowy „odmówiły szycia na potrzeby pomocy zimowej” [dla wojska], komendant obozu odizolował je od innych więźniarek, a ponadto zakazał otrzymywania korespondencji, paczek i pieniędzy.

3 Za odmowę złożenia przysięgi wierności führerowi 18-letni Jonathan Stark został w roku 1944 zabrany do obozu koncentracyjnego dla młodocianych w Moringen. (Dnia 1 listopada 1944 roku został powieszony w Sachsenhausen za podyktowaną sumieniem odmowę służby wojskowej).

4 W maju 1939 roku, na krótko przed likwidacją obozu w Lichtenburgu, ponad 40 procent więźniarek tego obozu było Świadkami Jehowy.

Dziedziniec obozu koncentracyjnego w Lichtenburgu.

5 W maju 1939 roku Erna Ludolph wraz z wieloma innymi kobietami będącymi Świadkami Jehowy została przewieziona do pracy przy budowie nowego obozu koncentracyjnego w Ravensbrück.

6 W Ravensbrück kobiety musiały pracować w najcięższych warunkach. (Zdjęcie pochodzi z propagandowego albumu fotograficznego SS).

Kolaż: 1. Rzędy baraków w obozie koncentracyjnym Ravensbrück. 2. Więźniarki pracujące poza obozem.

7 Therese Schreiber była jednym z wielu austriackich Świadków Jehowy, których hitlerowcy wywieźli do Ravensbrück i innych obozów koncentracyjnych. Później sąd w Wiedniu skazał ją za to, że w podziemiu powielała Strażnicę, czasopismo wydawane przez Świadków Jehowy.

8 Charlotte Müller i Ilse Unterdörfer zostały przeniesione z Lichtenburga do obozu w Ravensbrück. Obie, pomimo zakazu, aktywnie dawały wyraz swojej wierze.

Charlotte Müller i Ilse Unterdörfer na motocyklu.

9 Oznaczeni fioletowym trójkątem więźniowie obozu dali się poznać jako rzetelni i godni zaufania pracownicy. Ta legitymacja pozwalała Charlotte Müller (od 1942 roku) pracować jako gospodyni u rodziny funkcjonariusza SS mieszkającej w pobliżu obozu.

10 W 1944 roku mała grupa ukraińskich dziewcząt przebywających w obozie w Ravensbrück zapoznała się z naukami Świadków Jehowy i wkrótce przyjęła ich poglądy. Wśród nich była Aleksiejewna Jarosz.

Świadkowie Jehowy w baraku w obozie koncentracyjnym dla kobiet. Jedna z więźniarek czyta na głos publikację biblijną.

11 Nawet w ekstremalnych warunkach obozowych Świadkowie szukali sposobności, by rozmawiać ze sobą o swojej wierze i z narażeniem życia czytać oparte na Biblii publikacje. (Współczesny obraz, eksponowany w Muzeum Pamięci w Ravensbrück, namalowano na podstawie relacji naocznego świadka).

12 Obóz koncentracyjny Sachsenhausen (1936-1945), na północ od Berlina. W latach przedwojennych Świadkowie Jehowy stanowili około 5 do 10 procent wszystkich więźniów tego obozu. Kiedy przybywali nowi Świadkowie, natychmiast zabierano ich do „kompanii karnej”, która wykonywała najcięższe i najbrudniejsze prace od 10 do 12 godzin dziennie, także w niedziele.

Schemat układu obozu koncentracyjnego Sachsenhausen.

13 Badacze Pisma Świętego (Świadkowie Jehowy) stanowili odrębną kategorię więźniów i zostali oznaczeni fioletowymi trójkątami. Ich niezłomna postawa naraziła ich na szczególne okrucieństwo ze strony strażników SS i kapo (więźniów pełniących funkcję nadzorców), na których łaskę byli zdani.

Kolaż: 1. Tabela przedstawiająca różne nazistowskie oznaczenia używane do identyfikacji typów więźniów. 2. Oznaczenie z fioletowym trójkątem z nazistowskiego obozu koncentracyjnego. 3. Obozowy pasiak z numerem więźnia i fioletowym trójkątem. 4. Manekin pochylonego i przywiązanego więźnia. Jego stopy unieruchomiono w drewnianej skrzyni.

14 Jedną z wielu kar było wiązanie więźnia i bicie go żelaznymi prętami po nagich pośladkach.

15 Bez względu na pogodę więźniowie często musieli godzinami stać w szeregu na placach apelowych (tu w obozie Sachsenhausen). Dnia 15 września 1939 roku w tym samym miejscu SS kazało na oczach całego obozu rozstrzelać Augusta Dickmanna, który ze względu na sumienie odmówił służby wojskowej.

Tysiące więźniów stojących zimą pod gołym niebem w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen.

16 Nawet za błahe przewinienia więźniowie obozu mogli zostać ukarani, na przykład przez zawieszenie na słupie (tzw. kara słupka). Była to wyjątkowo bolesna tortura.

Kolaż: 1. Manekin więźnia powieszonego za związane z tyłu ręce. 2. Więźniowie stłoczeni na pryczach w drewnianym baraku.

17 W obozach panowały upadlające warunki, a sytuację dodatkowo pogarszało straszne przepełnienie. Świadkowie Jehowy przez pewien czas dzielili baraki ze współwyznawcami, ale ponieważ organizowali tam swoje zebrania religijne, SS później ich rozdzieliło. Jednak gdy potem częściej głosili innym więźniom, esesmani ponownie zebrali Świadków razem. Pewien obserwator powiedział: „Nie można się oprzeć wrażeniu, że z psychologicznego punktu widzenia SS nigdy nie poradziło sobie z wyzwaniem, jakie stanowili Świadkowie Jehowy” (Eugen Kogon).

18 Wielu zmarło lub ucierpiało wskutek niedożywienia i chorób, takich jak tyfus.

19 Do pozbywania się ogromnej ilości zwłok używano specjalnych pieców.

Piece krematoryjne w obozie koncentracyjnym Buchenwald.

20 W obozie koncentracyjnym Buchenwald (1937-1945) w pobliżu Weimaru oraz w innych obozach od roku 1938 esesmani izolowali Świadków Jehowy w specjalnych barakach ogrodzonych drutem kolczastym. Przez dziewięć miesięcy nie pozwalano im pisać listów. A przez następne trzy i pół roku nie wolno im było pisać do krewnych więcej niż 25 słów miesięcznie (w Buchenwaldzie, gdzie Świadkowie stanowili największą liczbę więźniów w „kompanii karnej”, nie mogli pisać listów aż do końca wojny).

Kolaż: 1. Główna brama obozu koncentracyjnego Buchenwald. 2. Brama w Buchenwaldzie z drutem kolczastym, ogrodzeniem elektrycznym i kamienną kolumną.

21 Na obozowym papierze listowym stemplowano lub drukowano następujący tekst: „Więzień pozostaje upartym Badaczem Pisma Świętego i nie chce odrzucić fałszywych nauk Badaczy Pisma Świętego. Z tego powodu odmówiono mu prawa korzystania z normalnej wymiany korespondencji”.

Oświadczenie przedkładane Świadkom Jehowy przez nazistów. Podpisując je, Świadek w zamian za wolność wyrzekałby się wiary.

22 Esesmani często przedkładali Świadkom Jehowy specjalne oświadczenie. Gdyby Świadkowie je podpisali i wyrzekli się wiary, mogliby zostać zwolnieni. Jednak niewielu je podpisało.

23 Wilhelm Töllner z narażeniem życia wygłaszał w Buchenwaldzie wykłady biblijne.

24 Obóz koncentracyjny Mauthausen w Austrii (1938-1945). Dnia 27 września 1939 roku z obozu w Dachau przybyło 145 więźniów oznaczonych fioletowym trójkątem. Niektórzy zostali zmuszeni do ciężkiej pracy w osławionym kamieniołomie ze schodami śmierci.

Kolaż: Obóz koncentracyjny Gusen. 1. Więźniowie wykonujący pracę przymusową. 2. Mury obozowe.

25 August Kraft z Wiednia przez pewien czas organizował w podziemiu działalność Świadków Jehowy w Austrii. Został aresztowany 25 maja 1939 roku. Zmarł w Mauthausen w lutym 1940 roku.

26 Gestapo przez trzy lata polowało na Alberta Wandresa (po lewej). Sąd Specjalny we Frankfurcie nad Menem skazał go na pięć lat pozbawienia wolności. Również Martin Pötzinger (po prawej) z Monachium bardzo aktywnie uczestniczył w działalności podziemnej. Mimo głodu obaj mężczyźni musieli wykonywać ciężką pracę fizyczną w Dachau i Mauthausen. Obaj przeżyli.

27 Hans Gärtner, fryzjer z miejscowości Zwingenberg, nie przeżył uwięzienia w Mauthausen i Dachau. W jego rodzinnym mieście od jego imienia nazwano ulicę.

Kolaż: 1. Fryzjer Hans Gärtner w pracy. 2. Hans Gärtner. 3. Tabliczka z nazwą ulicy.

28 W Auschwitz zginęło ponad 1 000 000 ludzi, w większości Żydów. Był to jeden z największych obozów pracy i zagłady (od czerwca 1940 do 27 stycznia 1945); ginęli tam również Romowie (Cyganie), Polacy, Świadkowie Jehowy i inni.

Kolaż: 1. Tory kolejowe prowadzące do obozu Auschwitz. 2. Grupa kobiet i dzieci obok wagonu towarowego w Auschwitz.

29 W 1942 roku Rosjaninowi Aleksiejowi Nepoczatowowi wytatuowano w Auschwitz numer 154888. Ponieważ był jeńcem wojennym, ledwo uniknął zamordowania. W obozie w Buchenwaldzie spotkał niemieckich Świadków Jehowy i przyjął ich wiarę.

30 Zdjęcia wykonane przez gestapo Janowi Otrębskiemu, polskiemu Świadkowi, który otrzymał numery więzienne w trzech obozach: Auschwitz (nr 63609), Gusen (nr 13449) i Mauthausen (nr 31208).

31 Elsę Abt z Gdańska aresztowano w maju 1942 roku, a jej mieszkanie zostało zapieczętowane przez policję. Swoją dwuletnią córeczkę oddała pod opiekę rodzinie mieszkającej w tym samym bloku. Elsa wraz z 11 innymi Świadkami została wywieziona do Auschwitz-Birkenau, a jej mąż, Harald, do Buchenwaldu. W styczniu 1945 roku przeżyła transporty ewakuacyjne do obozów: Gross-Rosen, Mauthausen, Bergen-Belsen i Dora-Nordhausen, skąd została uwolniona (Harald stoi po lewej na dodatkowej fotografii).

Kolaż: 1. Zdjęcia Elsy Abt w obozie Auschwitz. 2. Późniejsze zdjęcie Haralda i Elsy.

Kolaż: 1. Karta więźnia Theodora Sponsela. 2. Theodor Sponsel w pasiaku obozowym. 3. Grupa Świadków Jehowy po uwolnieniu z obozu koncentracyjnego.

32 Urzędnicy obozowi skrupulatnie prowadzili ewidencję więźniów. Po likwidacji obozu koncentracyjnego w Niederhagen (1939-1943; przez pewien czas obóz podlegał obozowi w Sachsenhausen) w Wewelsburgu przebywała „pozostała brygada robotników” składająca się prawie wyłącznie ze Świadków Jehowy. Jednym z nich był Theodor Sponsel. (Zdjęcie grupowe zrobione wkrótce po wyzwoleniu w 1945 roku).

33 Max Hollweg wspomina, że esesmani próbowali ciężką pracą zamęczyć na śmierć 26 osób odmawiających służby wojskowej (1942). Ich plany się nie powiodły, bo inni Świadkowie potajemnie żywili i wspierali tym współwyznawców.

Georg Klohe i wiolonczela wykonana dla niego w obozie w Wewelsburgu.

34 Mimo zakazu Georg Klohe aż do uwięzienia potajemnie nagrywał przemówienia biblijne (1934-1936). W 1944 roku, podczas pobytu w obozie w Wewelsburgu, udało mu się postarać o wykonanie wiolonczeli. Esesmani mu tego nie zabronili, ponieważ Świadkowie Jehowy nie mieli szans na uwolnienie. Jednak ten instrument muzyczny nigdy nie został wykorzystany w orkiestrze więziennej, a Georg Klohe grał na nim tylko okazjonalnie po pracy.

35 Rodzice Simone Arnold: Emma i Adolphe Arnoldowie z Alzacji (Francja); oboje zostali uwięzieni za swoją wiarę (Simone stoi pośrodku). W 1942 roku Adolphe Arnold trafił do obozu w Dachau. Jego żona Emma, gdy była jeszcze na wolności, raz w miesiącu wysyłała mu ciasto z trzema ukrytymi w nim karteczkami zawierającymi artykuły ze Strażnicy. Adolf uczył się tych tekstów na pamięć. Po wyzwoleniu udało mu się zabrać do domu trzy takie karteczki, które ukrył w kurtce.

Ręcznie przepisana Strażnica i zdjęcie Adolphe’a i Emmy Arnoldów z ich córką Simone.

36 Leopold Engleitner z Austrii został po raz pierwszy aresztowany w styczniu 1936 roku. Od października 1939 roku do lipca 1943 roku przebywał w obozach w Buchenwaldzie, Wewelsburgu i Ravensbrück. W wyniku dotkliwego pobicia w głowę doznał bolesnych i długotrwałych obrażeń. Nawet po niespodziewanym zwolnieniu z obozu koncentracyjnego w 1943 roku nie był całkowicie wolny, ponieważ pracował jako robotnik przymusowy. W 1945 roku udało mu się wyjechać i uniknąć powołania do wojska.

Margarete i Marcel Unterner w dniu ślubu.

37 Margarete Unterner (Alzacja) odmówiła wsparcia Służby Pracy Rzeszy i w 1942 roku została uwięziona w Saverne, a następnie w obozie Schirmeck-Vorbruck. Jej mąż, Marcel, odmówił wstąpienia do armii niemieckiej i został osadzony w więzieniu wojskowym w Berlin-Tegel. Z powodu ciężkiej choroby układu nerwowego został zwolniony.

38 Johanna i Johann Degen mimo zakazu urządzali chrześcijańskie zebrania w swoim domu w Lorsch. Z tego powodu w 1936 roku Johann został skazany na dwa lata więzienia w Darmstadt. Następnie, w październiku 1938 roku, został przeniesiony do obozu koncentracyjnego (Dachau). W styczniu 1941 roku zmarł w obozie Mauthausen na tyfus spowodowany głodem.

39 Pracując w kamieniołomach w pobliżu Zwingenbergu, Adam Heim pomagał prześladowanym obywatelom. Został zadenuncjowany i skazany przez Sąd Specjalny w Darmstadt. Potem był przetrzymywany w więzieniu i w obozie w Dachau. (Później zginął w wypadku motocyklowym).

40 Horst Schmidt (przybrany syn Emmy Zehden) jako kurier przewoził egzemplarze Strażnicy z Berlina aż do Gdańska. Po aresztowaniu w 1944 roku został skazany na karę śmierci. Odzyskał wolność 27 kwietnia 1945 roku, gdy w więzieniu Brandenburg-Görden skuty kajdanami czekał na egzekucję.

41 Z powodu ich wiary 12 członków rodziny Kusserow z Lippspringe wysłano do różnych więzień, zakładów karnych, obozów koncentracyjnych i nazistowskich domów poprawczych. Dwaj synowie zostali straceni za podyktowaną sumieniem odmowę służby wojskowej.