Kalwinizm — 500 lat historii

JEAN CAUVIN, czyli Jan Kalwin, urodził się we francuskim mieście Noyon w 1509 roku. Uznawany jest za jednego z głównych reformatorów Kościoła w historii Zachodu. Założył ruch religijny, który wpłynął na życie wielu ludzi mieszkających między innymi w Europie, obu Amerykach i Afryce Południowej.

Od narodzin Kalwina minęło już 500 lat. Ale jego nauki i poglądy wciąż są żywe w licznych wyznaniach protestanckich, takich jak Kościół reformowany, prezbiteriański, kongregacjonalny czy inne wspólnoty odwołujące się do tradycji purytańskiej. Światowy Alians Kościołów Reformowanych we wrześniu ubiegłego roku zrzeszał 75 milionów wyznawców w 107 krajach.

Konflikt z katolicyzmem

Ojciec Kalwina był prokuratorem kapituły katedralnej i sekretarzem biskupa Noyon. Ze względu na wykonywaną pracę prawdopodobnie widział zepsucie panujące wśród ówczesnych duchownych. Niewykluczone, że manifestował wobec nich niechęć lub otwarcie ich krytykował, ponieważ ostatecznie wraz ze swym starszym synem został ekskomunikowany. Po jego śmierci młodszy syn, Jan, miał trudności ze zorganizowaniem mu pochówku. Najwyraźniej stracił wtedy resztki zaufania do Kościoła katolickiego.

Publikacje o życiu Kalwina skąpo wypowiadają się na temat jego młodości. Dowiadujemy się jedynie, że był powściągliwy i mało kontaktowy. Wygląda na to, że nawet podczas studiów w Paryżu, Orleanie i Bourges miał niewielu przyjaciół. Odznaczał się jednak bystrym umysłem i doskonałą pamięcią, a przy tym wyjątkową pracowitością. Uczył się codziennie od piątej rano do północy. W rezultacie jeszcze przed ukończeniem 23 roku życia został doktorem prawa. Opanował też język hebrajski, grekę i łacinę, by móc analizować Biblię. Ale przede wszystkim znany był z niezwykle odpowiedzialnego stosunku do pracy — czegoś, z czym kalwinizm jest kojarzony po dziś dzień.

W tym czasie w Niemczech Marcin Luter otwarcie piętnował Kościół katolicki za zepsucie oraz propagowanie niebiblijnych nauk. Powszechnie uważa się, że w roku 1517 przybił na drzwiach katedry w Wittenberdze 95 swoich tez, w których wzywał do reform. Zyskał sporo stronników i wkrótce reformacja objęła swym zasięgiem inne kraje Europy. Oczywiście w wielu rejonach wywołała burzliwe protesty, toteż popieranie jej stało się ryzykowne. W roku 1533 przyjaciel Kalwina Mikołaj Cop wygłosił w Paryżu mowę, w której wyraził sympatię dla przekonań Lutra. Ponieważ Kalwin brał udział w przygotowaniu tego wykładu, musiał podobnie jak Cop ratować się ucieczką. Francja przestała być jego domem.

W roku 1536 Kalwin opublikował po łacinie — a później przetłumaczył na język francuski — Naukę religii chrześcijańskiej. Przedstawił tam najważniejsze poglądy protestanckie. Chcąc bronić swych zwolenników we Francji, nazwanych później hugenotami, dzieło to zadedykował tamtejszemu królowi Franciszkowi I. Podważył nauki katolickie i omówił jedno z podstawowych założeń swojej religii — kwestię suwerenności Boga. Co ciekawe, Nauka religii chrześcijańskiej wywarła wpływ nie tylko na życie religijne, ale też na język francuski i kształtowanie się stylu literackiego. Kalwin, okrzyknięty wielkim reformatorem, osiadł w Genewie, która od roku 1541 stała się głównym ośrodkiem jego działalności.

Reformy w Genewie

Kalwin zmienił oblicze Genewy. Powodowany silnym poczuciem moralności i sprawiedliwości, przekształcił ją z „miasta o złej reputacji w takie, w którym wszystko podporządkowane było surowemu kodeksowi moralnemu” (Encyclopedia of Religion). Ale na tym nie koniec. Kustosz Niemieckiego Muzeum Historycznego w Berlinie, dr Sabine Witt, wyjaśnia: „Na skutek toczących się we Francji wojen religijnych [do Genewy] zaczęły napływać tysiące uchodźców protestanckich i w ciągu zaledwie kilku lat liczba mieszkańców się podwoiła”. Hugenoci mieli taki sam stosunek do pracy jak Kalwin, co sprzyjało rozwojowi ekonomicznemu miasta. Genewa stała się znana jako centrum drukarstwa i wyrobu zegarów.

Ściągali tu również prześladowani z innych krajów, na przykład z Anglii, gdzie protestanci byli nękani przez królową Marię I Tudor. Ponieważ społeczność kalwinistów skupiała przede wszystkim represjonowanych emigrantów, stworzyła coś, co katolicka gazeta Christ in der Gegenwart nazwała „teologią prześladowanych”. W roku 1560 uchodźcy wydali Biblię genewską, pierwszy angielski przekład z ponumerowanymi wersetami. Była ona stosunkowo niewielka i świetnie nadawała się do studiowania. Prawdopodobnie właśnie ten przekład zabrali ze sobą purytanie, gdy w roku 1620 wyemigrowali do Ameryki Północnej.

Niestety, Genewa nie wszystkim zapewniła bezpieczne schronienie. Smutny los spotkał tu Michała Serveta. Urodził się on w roku 1511 w Hiszpanii. Studiował grekę, łacinę, hebrajski oraz medycynę. Kalwina przypuszczalnie poznał na studiach w Paryżu. Analizując Pismo Święte, uświadomił sobie, że nauka o Trójcy nie ma podstaw biblijnych. Próbował listownie omówić tę kwestię z Kalwinem, ale nie znalazł u niego zrozumienia. Prześladowany przez Kościół katolicki we Francji, zbiegł do Genewy. Tutaj jednak nie przyjęto go z otwartymi ramionami, lecz aresztowano pod zarzutem herezji i w roku 1553 spalono na stosie. Historyk Friedrich Oehninger mówi: „Egzekucja Serveta położyła się cieniem na życiu i pracy skądinąd wielkiego Reformatora [Kalwina]”.

Kalwin ciężko pracował, by osiągnąć cel swoich reform. Podobno napisał ponad 100 opracowań i 1000 listów. Wygłosił też w Genewie około 4000 kazań. Nie poprzestawał jednak na wykładaniu, czym jego zdaniem powinno być chrześcijaństwo. Starał się też zmusić ludzi, by trzymali się ustalonego przez niego stylu życia — zwłaszcza w Genewie, którą zamierzał przekształcić w „miasto Boga”a.

Jak wygląda niestrudzona działalność Kalwina z perspektywy czasu? Szwajcarski Federalny Urząd Statystyczny poinformował, że w roku 2000 do Kościoła reformowanego (kalwińskiego) należało zaledwie 16 procent mieszkańców Genewy i że w mieście tym jest więcej katolików.

Niezgoda religijna

W wyniku reformacji poszczególne miasta i państwa opowiadały się za katolicyzmem, luteranizmem bądź kalwinizmem, co sprawiało, że Europą targały konflikty religijne. Sami reformatorzy także byli skłóceni, choć łączył ich krytyczny stosunek do Kościoła katolickiego. Cytowana już dr Witt zauważa: „Spory teologiczne nie ominęły nawet obozu protestanckiego”. Wszyscy zgadzali się, że podstawą wiary chrześcijańskiej powinna być Biblia, a mimo to ich nauki mocno się różniły. Dość szybko przedmiotem niezgody stało się znaczenie Ostatniej Wieczerzy i obecności Chrystusa. Inną kontrowersyjną nauką była przyjęta przez kalwinizm doktryna o predestynacji.

Definicja predestynacji wywołała liczne polemiki. Pewne ugrupowanie kalwinistów twierdziło, że Bóg jeszcze przed grzechem pierwszych ludzi postanowił, iż tylko nieliczni wybrańcy dostąpią zbawienia poprzez Chrystusa. Zwolennicy tego poglądu uważali więc, że Bóg z góry ustala, kto zostanie zbawiony, i że ludzie nie są sobie równi. Byli też tacy, którzy utrzymywali, że zbawienia mogą dostąpić wszyscy — zależy to od osobistego wyboru, jest kwestią wolnej woli. Jeszcze długo po śmierci Kalwina kontynuatorzy jego dzieła spierali się w takich sprawach, jak zamierzenie Boże, wolna wola człowieka oraz równość szans na zbawienie.

Kalwinizm przysparza cierpień

W XX wieku Holenderski Kościół Reformowany powoływał się na naukę o predestynacji, by uzasadnić segregację rasową w Afryce Południowej. Nelson Mandela, pierwszy czarnoskóry prezydent RPA, powiedział o polityce dominacji białych: „Holenderski Kościół Reformowany popierał tę politykę — dawał apartheidowi podstawy teologiczne, utrzymując, że Afrykanerzy są ludźmi wybranymi przez Boga, a czarni istnieją po to, by służyć białym. Według afrykanerskiej wizji świata Kościół i apartheid były ze sobą nierozerwalnie związane”.

W latach dziewięćdziesiątych Holenderski Kościół Reformowany publicznie przeprosił za popieranie apartheidu. Tamtejsi przywódcy religijni w Deklaracji z Rustenburga przyznali: „Niektórzy z nas nie cofnęli się przed wypaczaniem Biblii, byle usprawiedliwić apartheid. W rezultacie wielu uwierzyło, że został on usankcjonowany przez Boga”. Postawa Kościoła nie tylko przyczyniała się do cierpień powodowanych dyskryminacją rasową, ale także sugerowała, że winny temu wszystkiemu jest Bóg!

Jan Kalwin zmarł w Genewie w roku 1564. U schyłku życia podobno podziękował współpracownikom, że „obsypywali zaszczytami kogoś, kto na to w żadnym razie nie zasługiwał”. Poprosił też o przebaczenie mu jego przywar: niecierpliwości i unoszenia się gniewem. Rzeczywiście miał takie wady, ale z drugiej strony przyczynił się do sformułowania protestanckiej etyki pracy. Pilność, samodyscyplina i obowiązkowość to zalety, które kojarzą się właśnie z osobą i naukami Jana Kalwina.

[Przypis]

[Napis na stronie 21]

W wyniku reformacji poszczególne miasta i państwa opowiadały się za katolicyzmem, luteranizmem bądź kalwinizmem, co sprawiało, że Europą targały konflikty religijne

[Mapa na stronie 18]

[Patrz publikacja]

HISZPANIA

FRANCJA

PARYŻ

Noyon

Orlean

Bourges

SZWAJCARIA

GENEWA

[Ilustracja na stronie 19]

W „Nauce religii chrześcijańskiej” (1536) Kalwin przedstawił najważniejsze poglądy protestanckie

[Prawa własności]

© INTERFOTO/​Alamy

[Ilustracja na stronie 20]

Egzekucja Serveta położyła się cieniem na życiu i pracy Kalwina

[Prawa własności]

© Mary Evans Picture Library

[Ilustracja na stronie 21]

„Biblia genewska” (1560) to pierwszy angielski przekład z ponumerowanymi wersetami

[Prawa własności]

Dzięki uprzejmości American Bible Society

[Prawa własności do ilustracji, strona 18]

Miasto we Francji: © Mary Evans Picture Library