KUSZ

1. Wymieniany jako pierwszy spośród synów Chama. Miał sześciu synów, noszących imiona: Seba, Chawila, Sabta, Rama, Sabtecha i Nimrod (Rdz 10:6-8; 1Kn 1:8-10). Kusza oraz jego nazwanych z imienia potomków zaliczono do tych, od których „po potopie rozprzestrzeniły się narody na ziemi” (Rdz 10:32). Chociaż Księga Rodzaju nie podaje żadnych szczegółów na temat Kusza, jego imię pojawia się w Pismach Hebrajskich na określenie jego potomków i krain, w których zamieszkali, o czym mowa w poz. 2.

Niemniej warto tu wspomnieć, że Kusz był niewątpliwie jednym z praojców (prawdopodobnie razem z Putem) ludzi mających ciemną skórę (Jer 13:23), na co wskazują miejsca osiedlenia się niektórych jego potomków. Przeczy to teorii, jakoby na rasę czarną spadło przekleństwo rzucone na Kanaana. Kanaan, brat Kusza, nie był przodkiem ludzi ciemnoskórych, lecz plemion kananejskich zamieszkujących Palestynę (Rdz 9:24, 25; 10:6). A zatem Pismo Święte nie ukazuje żadnego związku między ciemną skórą niektórych potomków Kusza a przekleństwem wypowiedzianym pod adresem Kanaana.

2. Z wyjątkiem rodowodów z 10 rozdz. Rodzaju i 1 rozdz. 1 Kronik oraz nagłówka Psalmu 7 (omówionego w poz. 3) słowo Kusz odnosi się do potomków tego syna Chama oraz zamieszkanych przez nich terenów.

Imię Kusza, ze względu na jego syna Nimroda, bywa kojarzone z Babel i królestwem stworzonym po potopie przez Nimroda (Rdz 10:8-12). Niektórzy doszukują się związków między imieniem Kusza a starożytnym miastem Kisz, odkrytym podczas prac wykopaliskowych w Dolnej Mezopotamii, w pobliżu Babilonu. Podobno w III tysiącleciu p.n.e. Kisz było siedzibą władców Mezopotamii, którzy przyjęli tytuł „król świata”. W „Sumeryjskiej liście królów”, starożytnym dokumencie zawierającym sporo legend, czytamy: „Potem, jak potop wszystko wyrównał, królestwo [znowu] zeszło z nieba i powstało w Kisz” (G. Roux, Mezopotamia, tłum. B. Kowalska i J. Kozłowska, Warszawa 1998, s.103). Na temat tego starożytnego miasta prof. W. Albright napisał: „Kisz nie zostało wymienione w Biblii, chyba że istnieje jakiś związek między nim a Kuszem z Rodz. 10:8, co jest całkiem możliwe. Tak czy inaczej, za pierwszego władcę Kisz prawdopodobnie uważano Nimroda” (R. Young, Analytical Concordance to the Bible, dodatek W. Albrighta „Recent Discoveries in Bible Lands”, 1955, s. 14). A zatem choć Babilonia została później całkowicie zdominowana przez ludy semickie, pewne dowody historyczne zdają się potwierdzać doniesienie biblijne, że w najdawniejszych czasach panowali na tym terenie Kuszyci.

„Ziemia Kusz”. Trudno powiedzieć, gdzie leżała „ziemia Kusz”, którą według Rodzaju 2:13 okrążała rzeka Gichon, jedna z czterech odnóg ‛rzeki wypływającej z Edenu’ (Rdz 2:10). Tłumacze Septuaginty oddali występujący w tym miejscu hebrajski odpowiednik słowa „Kusz” grecką formą nazwy „Etiopia”. To prawda, że nazwa Kusz dość wcześnie stała się synonimem starożytnej Etiopii, niemniej nie można jednoznacznie stwierdzić, że odnosi się to także do wypowiedzi z Rodzaju 2:13. Sugerując się takim tłumaczeniem w Septuagincie, Flawiusz utożsamił Gichon (Geon) z Nilem (Dawne dzieje Izraela, I, I, 3). Trudno się jednak zgodzić z takim wyjaśnieniem, skoro Gichon miał wspólne źródła z Eufratem i Tygrysem, chyba że przyjmiemy, iż po potopie ukształtowanie terenu w tamtej części świata radykalnie się zmieniło.

Dlatego niektórzy uczeni łączą nazwę Kusz z Rodzaju 2:13 z Kasytami (w asyryjskich inskrypcjach Kaszszu), ludem nieznanego pochodzenia zamieszkującym wyżynne tereny środkowej Azji. W artykule zamieszczonym na łamach Journal of Near Eastern Studies (1959, t. XVIII, ss. 49-53) P. English przytacza dowody na to, że w starożytności w rejonie pd.-wsch. krańca Morza Czarnego, a później nawet dalej na pn., w okolicach Kaukazu, mieszkała ludność czarnoskóra. Sugeruje też istnienie związku między nazwami ziem zamieszkanych niegdyś przez tę ludność, czyli Abchazji i Chazarii, a biblijnym Kusz. Oczywiście jest możliwe, że w Rodzaju 2:13 nazwa Kusz odnosi się do kraju zamieszkanego przez część Kuszytów, która nie powędrowała z większością na pd., lecz osiedliła się we wspomnianym rejonie Azji Mniejszej.

Z kolei zdaniem innych „ziemia Kusz”, którą okrążała rzeka Gichon, znajdowała się na Półwyspie Arabskim, ponieważ w Habakuka 3:7 określenie „Kuszan” występuje obok wyrażenia „kraina Midian”, a Midian jest zazwyczaj lokalizowany w pobliżu zatoki Akaba. Być może w związku z tym arabskim „Kusz” Cyppora, midianicka żona Mojżesza, została nazwana „Kuszytką” (Wj 18:1-5; Lb 12:1).

Po budowie wieży Babel. Po pomieszaniu języków większość potomków Kusza najwyraźniej powędrowała na pd. Trudno powiedzieć, czy najpierw poszli na Półwysep Arabski, a następnie udali się do Afryki przez wąską cieśninę znaną obecnie pod nazwą Bab al-Mandab, czy też na odwrót. Ale ponieważ nazwa Kusz bywa kojarzona przede wszystkim z Afryką, bardziej prawdopodobne wydaje się, że najpierw osiedlili się właśnie w Afryce, a potem przedostali na Półwysep Arabski. Imię Seba, noszone przez syna Kusza, kojarzy się ze wsch. Afryką, natomiast imiona: Chawila, Sabta, Rama i Sabtecha zazwyczaj łączy się z regionami Półwyspu Arabskiego (zob. hasła dotyczące poszczególnych synów). Warto zauważyć, że imiona tych synów najwyraźniej zachowały się w nazwach wywodzących się od nich plemion, tymczasem imię Nimrod pojawia się w starożytnej historii zawsze w odniesieniu do jednego człowieka. Może to przemawiać za tym, że Nimrod nie miał dzieci.

Chociaż Kuszyci mieszkali też na Półwyspie Arabskim, w Biblii nazwa Kusz w większości miejsc wyraźnie odnosi się do krainy w Afryce i tam, gdzie nie ma co do tego wątpliwości, „Kusz” jest tłumaczone na „Etiopię”. W kontekście często pojawiają się Egipt (Iz 20:3-5; 43:3; Jer 46:7-9) oraz Libia (2Kn 12:2, 3; Dn 11:43; Nah 3:9). W Izajasza 11:11 znajdujemy starożytne nazwy regionów geograficznych, począwszy od delty Nilu w kierunku pd.: „Egipt” (hebr. „Micraim” — w tym wypadku Dolny Egipt), „Patros” (Górny Egipt) i „Kusz” (starożytna Etiopia, zwana też Nubią). W Ezechiela 29:10 czytamy o zniszczeniu Egiptu „od Migdol po Syene i aż po granice Etiopii [Kusz]”. A zatem ziemia Kusz, czyli starożytna Etiopia, najprawdopodobniej zaczynała się na pd. od Syene (współczesny Asuan) i jak na to wskazują odkrycia archeologiczne, ciągnęła się na pd. prawdopodobnie aż do okolic współczesnego Chartumu. Obejmowała zatem pn. część dzisiejszego Sudanu i pd. krańce współczesnego Egiptu. A gdy mowa jest o „rzekach Etiopii”, chodzi zapewne o Nil Biały i Nil Błękitny, łączące się w Chartumie, oraz o Atbarę, wpadającą do Nilu na pd. od piątej katarakty (Sof 3:10).

„Arabowie, którzy byli przy Etiopczykach [Kuszím]” (2Kn 21:16), to być może plemiona arabskie zamieszkujące pd.-zach. wybrzeże Półwyspu Arabskiego, czyli sąsiadujące z Afryką przez Morze Czerwone.

Tereny Kusz zapewne w większości były jałową pustynią. „Rejon rzek Etiopii” nazwano „ziemią brzęczących owadów skrzydlatych” (Iz 18:1), co może nawiązywać do chmar szarańczy spotykanych w Etiopii i Egipcie, choć zdaniem niektórych chodziło o komary. Inni zwracają uwagę na to, że hebrajskie słowo tłumaczone na „brzęczące” (celacál) przypomina brzmieniem nazwę muchy tse-tse (calcalia) w języku galla (którym posługuje się chamicki lud Galla żyjący we współczesnej Etiopii). Do bogactw kraju Kusz należały: kość słoniowa, heban, złoto, kamienie szlachetne, żelazo i olejki aromatyczne. Biblia wspomina o „kupcach z Etiopii” (Iz 45:14) i o „topazie z Kusz” (Hi 28:19).

Późniejsza historia. Przez jakieś 500 lat Etiopia (Kusz) znajdowała się pod dominacją Egiptu — mniej więcej od czasu izraelskiego exodusu. Wicekról reprezentujący faraona na tych terenach był nazywany „synem królewskim Kusz”. Pod koniec II tysiąclecia p.n.e. Etiopia wyzwoliła się spod panowania egipskiego. Stolicą kraju została najpierw Napata, miasto znajdujące się w pobliżu czwartej katarakty, a następnie Meroe, leżące ok. 210 km na pn. pn. wsch. od Chartumu.

Wojownicy etiopscy wchodzili w skład wojsk faraona Sziszaka, który zaatakował Judę w piątym roku panowania Rechoboama (993 p.n.e.) (2Kn 12:2, 3). Po dziesięciu latach panowania Asy, czyli ok. 967 r. p.n.e., przeciw Judzie wyruszył z milionową armią Zerach Etiopczyk, ale poniósł druzgocącą klęskę pod Mareszą (2Kn 14:1, 9-15; 16:8).

Jak donosi historia świecka, w drugiej połowie VIII w. p.n.e. Etiopia podbiła Egipt i podporządkowała go sobie na jakieś 60 lat. Panowała wówczas XXV dynastia (zwana etiopską lub kuszycką), a jednym z władców był Taharka, w Biblii występujący pod imieniem Tirhaka. Król ten wyruszył przeciwko wojskom Sancheriba, gdy ten prowadził kampanię w Judzie (732 p.n.e.), ale jak wynika z asyryjskich inskrypcji, został pokonany pod Elteke (2Kl 19:9; Iz 37:8, 9).

Asyryjskie najazdy na Egipt dokonane przez Asarhaddona i Asurbanipala zostały uwieńczone zniszczeniem przez Asurbanipala (ok. 684 p.n.e.) Teb (zwanych No-Amon w Nah 3:8-10) w Górnym Egipcie i rozciągnięciem kontroli nad całym Egiptem, a jednocześnie położyły kres etiopskiej dominacji w dolinie Nilu. W ten sposób spełniło się proroctwo wypowiedziane pół wieku wcześniej przez proroka Izajasza (Iz 20:3-6).

Wojska etiopskie należały do armii faraona Necho, która w 625 r. p.n.e. została pokonana przez Nebukadneccara w bitwie pod Karkemisz (Jer 46:2, 9). Późniejsza inwazja Nebukadneccara na Egipt (być może w 588 p.n.e.) miała „przyprawić o drżenie pewną siebie Etiopię [Kusz]” i sprowadzić na nią „dotkliwe boleści” (Eze 29:19; 30:4-9).

Perski król Kambyzes II (529-522 p.n.e.) podbił Egipt za panowania faraona Psametyka III i wtedy Etiopia znalazła się pod rządami Persów. Dlatego o Aswerusie (Kserksesie I) czytamy, że panował „od Indii po Etiopię [Kusz]” (Est 1:1; 8:9). Potwierdza to pewna inskrypcja Kserksesa: „To są kraje, nad którymi — oprócz Persji — jestem królem (...) Indie (...) [i] Kusz” (Ancient Near Eastern Texts, red. J. Pritchard, 1974, s. 316).

Proroctwo o judzkich wygnańcach zapowiadało, że powrócą do ojczyzny z odległych krajów, m.in. z Kusz (Iz 11:11, 12; por. Sof 3:10). W proroctwie Daniela dotyczącym „czasu końca” powiedziano o zaborczym „królu północy”, że Libijczycy i Etiopczycy „będą szli jego śladami”, czyli tak jak im wskaże (Dn 11:40-43). O Etiopii (Kusz) wspomniano też w związku z niegodziwymi wojskami „Goga z krainy Magog”, który „pod koniec lat” ma niczym burza zaatakować zebrany lud Jehowy (Eze 38:2-5, 8). Natomiast w Psalmie znajdujemy pozytywną wypowiedź o Kusz — że przyniesie dary Bogu (Ps 68:29-32).

3. W nagłówku Psalmu 7 czytamy, że psalm ten powstał „w związku ze słowami Kusza Beniaminity”. Jest to jedyna wzmianka o tym człowieku. Jeśli psalm ten nawiązuje do wczesnego okresu życia Dawida, to może chodzić o jakiegoś przeciwnika Dawida na dworze Saula, a jeśli do późniejszego — to za imieniem tym może się kryć Beniaminita Szimej, który złorzeczył Dawidowi (2Sm 16:5-8).