NIL
Rzeka, której dolina w pn. części stanowiła terytorium starożytnego Egiptu, czyniąc z niego swego rodzaju nadrzeczną oazę (MAPA, t. 1, s. 531); nazwa „Nil” wywodzi się z języka greckiego. W Pismach Hebrajskich rzeka ta jest określana słowem jeʼòr. Samo w sobie znaczy ono „strumień” lub „kanał” (np. w Dn 12:5; Iz 33:21) albo „sztolnia pełna wody” (o takich sztolniach mowa w Hi 28:10). W jednym wypadku słowa jeʼòr użyto w odniesieniu do rzeki Tygrys (biblijny Chiddekel) w Mezopotamii (Dn 12:5-7; por. 10:4). W pozostałych miejscach kontekst wskazuje, że chodzi o Nil albo jego kanały (gdy lm.) (Ps 78:44; Iz 7:18). Egipska nazwa tej rzeki (jrw), znana co najmniej od XVIII dynastii, ściśle odpowiada nazwie hebrajskiej.
Bieg Nilu. Nil jest powszechnie uważany za najdłuższą rzekę świata. Ma 6671 km długości, a jego źródła znajdują się w okolicach jezior na terenie Burundi i Ruandy. Rzeka źródłowa uchodzi do Jeziora Wiktorii, a następnie do Jeziora Alberta; dalej na pn. jest znana jako Nil Biały. W Chartumie łączy się z nią Nil Błękitny, spływający z gór pn. Etiopii. Od tego miejsca jest to już właściwy Nil, który w dalszym biegu, ok. 300 km na pn. wsch. od Chartumu, przyjmuje tylko jeden dopływ — Atbarę. Potem wije się przez pustynny płaskowyż pn. Sudanu i pokonuje sześć progów z twardych skał granitowych, tworzących sześć katarakt między Chartumem a Asuanem (biblijne Syene), gdzie w starożytności kończyła się Nubia, a zaczynał Egipt. W swym dalszym biegu Nil traci wiele wody, pobieranej na potrzeby egipskiego rolnictwa oraz odparowującej w palącym słońcu; po przepłynięciu od Chartumu ok. 2700 km w końcu wpada do Morza Śródziemnego.
Dolina Nilu jest przeważnie bardzo wąska. Na obszarze niemal całej Nubii tworzy kanion, graniczący po obu stronach z pustynią. Na pn. od Asuanu, na terenie dawnego Górnego Egiptu, nieco się rozszerza, ale odległość między wyznaczającymi ją skalnymi ścianami tylko sporadycznie przekracza 20 km. Natomiast na pn. od współczesnego Kairu Nil rozwidla się na dwa główne ramiona, zwane Rosettą i Damiettą — od miast portowych leżących w pobliżu ich ujść do Morza Śródziemnego. Rozgałęzienia te tworzą bagnistą deltę Nilu. W starożytności delta wyglądała inaczej — greccy historycy i geografowie wymieniają od pięciu do siedmiu ramion. Od tamtej pory owe odnogi oraz niektóre kanały się zamuliły i są teraz bardzo małe albo w ogóle już nie istnieją.
Znaczenie corocznych wylewów. Wyjątkową cechą charakterystyczną tej wielkiej rzeki jest regularność, z jaką co roku przybiera i wylewa na przybrzeżne tereny, zamieszkane przez rolników. Wylewy są spowodowane intensywnymi sezonowymi opadami (a także topnieniem śniegu w górach) w Etiopii, w wyniku których Nil Błękitny staje się rwącą rzeką, niosącą w kierunku Nilu Białego żyzny muł wymyty z etiopskich wyżyn. Wody w Nilu dodatkowo podnosi Atbara. Zanim pod Asuanem wybudowano Wielką Tamę, poziom Nilu w Egipcie zaczynał rosnąć w czerwcu, we wrześniu osiągał punkt szczytowy, a następnie stopniowo opadał. Obniżające się wody pozostawiały warstwę niezwykle żyznego mułu.
Ponieważ w Egipcie w zasadzie nie padały deszcze, rolnictwo było całkowicie uzależnione od tych corocznych wylewów. Jeżeli poziom Nilu wzrósł za mało, kraj nawiedzał głód, tak jak w wypadku suszy; jeżeli wzrósł za dużo, woda niszczyła systemy irygacyjne (a także domy). O tym, że Egipcjan żywo interesował stopień wylewu, świadczą nilometry (przyrządy do mierzenia poziomu wody w Nilu) odnalezione wśród pozostałości po dawnych siedliskach. Gdyby Nil nie wylewał, leżąca po obu stronach pustynia doszłaby aż do samych brzegów. Niemniej zmiany poziomu wody w Nilu — oprócz nielicznych wyjątków — były tak regularne, że Egipt przez całe swe dzieje słynął z rozwiniętego rolnictwa i obfitych plonów.
Taką całkowitą zależność gospodarki Egiptu od wód Nilu dobrze ilustruje sen faraona o siedmiu tłustych krowach, które wyszły z Nilu i pasły się wśród nadrzecznych traw, oraz o siedmiu chudych, które też stamtąd wyszły. Trafnie on obrazował, jak w ciągu chudych lat spowodowanych małymi wylewami Nilu mógł zniknąć wszelki ślad po bogatych zbiorach (Rdz 41:17-21).
Wzbierające wody Nilu posłużyły za ilustrację ataku nadciągających wojsk (Jer 46:7, 8; 47:2, 3); z kolei w proroctwie Amosa zmiany poziomu wód tej rzeki wyobraziły wstrząs czekający niewiernych Izraelitów (Am 8:8; 9:5). Inni prorocy wspominali o wyschnięciu Nilu, co symbolizowało klęskę, jaka miała spaść na Egipt z wyroku Bożego. Niedobór wody w Nilu fatalnie odbiłby się nie tylko na uprawie ziemi i na hodowli, lecz także na rybołówstwie i produkcji lnu (Iz 19:1, 5-10; Eze 29:9, 10; Za 10:11).
Chcąc zatrzymać część wody w celu wykorzystania w okresie wegetacyjnym, Egipcjanie budowali wały, za którymi gromadzili mulistą wodę w wielkich basenach. Dlatego gdy Jehowa sprowadził na Egipt pierwszą plagę, w krew zamieniły się wody w samym Nilu, w jego kanałach i w trzciniastych rozlewiskach, a także wszystkie „nagromadzone wody” (Wj 7:14-25).
Inne cechy charakterystyczne. Woda z Nilu służyła nie tylko roślinom i zwierzętom domowym — pili ją też Egipcjanie (Wj 7:18, 21, 24). Poza początkowym okresem wylewów była całkiem smaczna. Kanały Nilu i rozlewiska porastały ciborą papirusową, wykorzystywaną do wyrobu materiału pisarskiego oraz łodzi (Iz 18:2). Trzciniaste brzegi i rozlewiska stanowiły mieszkanie dla wielu dzikich ptaków, które żywiły się żabami i innymi niewielkimi zwierzętami (Wj 8:5, 9-11). Egipskie malowidła przedstawiają polowanie na ptaki z małych łodzi. W wodach Nilu także się kąpano, o czym świadczy chociażby doniesienie o córce faraona (Wj 2:5). Pewien wizerunek ukazuje podobną scenę: arystokratkę kąpiącą się w towarzystwie czterech usługujących jej dziewcząt. Poza tym Nil był najważniejszym w Egipcie szlakiem komunikacyjnym. Statki zmierzające na północ (w dół rzeki) płynęły z prądem, natomiast kierujące się na południe (w górę rzeki) korzystały z przeważających wiatrów północnych, wiejących w głąb lądu od Morza Śródziemnego. Statki handlowe z Fenicji i Krety docierały do Teb (biblijne No-Amon; Nah 3:8), a nawet jeszcze dalej.
Nil odgrywał też ogromną rolę w systemie obronnym Egiptu. Katarakty na pd. utrudniały atak od strony Nubii (Etiopii), a mokradła wokół Delty chroniły przed wtargnięciem wielkich armii z Azji. Niektórzy uczeni sugerują, że przechwałka asyryjskiego króla Sancheriba dotycząca wysuszenia stopami wszystkich kanałów Nilu była wyrazem jego przekonania, iż zdoła pokonać wypełnione wodą fosy, broniące dostępu do egipskich miast i twierdz (2Kl 19:24).
Cykle Nilu stanowiły podstawę egipskiego kalendarza, podzielonego na trzy czteromiesięczne pory roku: ʼAchet — czyli „wylew”, Peret — „wychodzenie” (być może lądu spod opadających wód) oraz Szomu — „pora sucha” (lato). Po ustąpieniu wód powodziowych było najwięcej zajęć na roli; gdy pola były zalane, ludzi zatrudniano przy różnych pracach budowlanych.
W Księdze Ezechiela faraon został nazwany ‛wielkim potworem morskim rozciągniętym pośród kanałów Nilu’; porównanie to prawdopodobnie nawiązywało do krokodyli od najdawniejszych czasów zamieszkujących Nil (Eze 29:3-5). Sporo było tam też hipopotamów, z którymi utożsamia się Behemota wspomnianego w Hioba 40:15.
Egipcjanie oddawali Nilowi cześć jako bogu płodności o imieniu Hapi. Przedstawiali go pod postacią mężczyzny z dużymi, kobiecymi piersiami, koroną z wodnych roślin oraz z wydatnym brzuchem przewiązanym przepaską, jaką nosili rybacy. Każdego roku na początku wylewu organizowano ku jego czci święta i składano mu ofiary. Niektórzy uczeni sugerują, że udanie się faraona nad Nil, wspomniane w Wyjścia 7:15, miało związek z jakimś porannym rytuałem religijnym, choć równie dobrze mogło chodzić o zwykły spacer lub sprawdzenie poziomu wody w rzece.
[Ilustracja na stronie 200]
Typowy krajobraz nad Nilem w Egipcie
[Mapy na stronie 201]
[Patrz publikacja]
Nil
Morze Śródziemne
DELTA
Morze Czerwone
Nil
Memfis (Nof)
Teby (No-Amon)
I KATARAKTA
Asuan (Syene)
II KATARAKTA
III KATARAKTA
IV KATARAKTA
V KATARAKTA
Atbara
VI KATARAKTA
Chartum
Nil Błękitny
Nil Biały
J. Alberta
J. Wiktorii
AFRYKA
Nil