GAZA

1. Starożytne miasto, którego nazwa pojawia się w najstarszym opisie granic Kanaanu (Rdz 10:19). Gaza jest wspominana ok. 20 razy w Biblii, a oprócz tego w egipskich dokumentach oraz inskrypcjach Ramzesa II, Totmesa III i Setiego I. Najwyraźniej była wysuniętym najdalej na pd. zach. miastem przydzielonym plemieniu Judy (Joz 15:20, 47; Sdz 6:3, 4). Jej mieszkańców nazywano Gazejczykami (Joz 13:3; Sdz 16:2).

Niektórzy próbują utożsamiać Gazę z Tall al-ʽAdżul (Tel Bet ʽEglaim), jednak lokalizacji tej nie potwierdziły prowadzone tam wykopaliska archeologiczne. Starożytna Gaza z reguły jest kojarzona ze współczesnym miastem o tej nazwie (Ghazza, ʽAzza), leżącym ok. 80 km na zach. pd. zach. od Jerozolimy. Co prawda od Morza Śródziemnego oddziela je ok. 5 km ruchomych wydm, ale poza tym region ten jest dobrze nawodniony i słynie z uprawy oliwek, drzew owocowych, sykomor, winorośli i zboża. Rolnictwo prawdopodobnie przyczyniło się do rozwoju starożytnej Gazy, choć swe znaczenie zawdzięczała ona przede wszystkim położeniu na głównym szlaku prowadzącym z Egiptu do Palestyny. Przechodziły tędy zarówno wojska, jak i karawany kupieckie.

W rękach Filistynów. Jakiś czas przed wymarszem Izraelitów z Egiptu w 1513 r. p.n.e. wywodzący się od Chama Kaftoryci (Rdz 10:6, 13, 14) wytępili Awwijczyków „mieszkających w osadach aż do Gazy” (Pwt 2:23). Kiedy Izraelici wkroczyli do Ziemi Obiecanej, Gaza była miastem filistyńskim, a zamieszkiwali ją m.in. Anakici. Choć Jozue toczył walki aż do Gazy, jej samej najwyraźniej nie zdobył. Pozostała w rękach Filistynów i dalej mieszkali w niej niektórzy z Anakitów (Joz 10:41; 11:22; 13:2, 3). Później przypadła w udziale plemieniu Judy, które ją zdobyło, ale nie utrzymało nad nią władzy (Joz 15:20, 47; Sdz 1:18). W czasach Samsona znów była warownym miastem Filistynów; istniał tam „dom”, w którym czczono Dagona i na którego dachu mogło się pomieścić co najmniej 3000 osób.

Kiedy pewnego razu Samson przebywał w Gazie, „o północy wstał i chwycił wrota bramy miejskiej oraz dwa boczne słupy, i wyrwał je razem z zasuwą, i włożywszy je sobie na ramiona, zaniósł je na szczyt góry, która jest naprzeciw Hebronu” (Sdz 16:1-3). Hebron leżał ok. 60 km od Gazy. Dokładne położenie owej góry jest nieznane. Ale jakakolwiek była to odległość, okoliczność, że Samson przebył ją, dźwigając bramę i słupy, a dodatkowo jeszcze zaniósł je na szczyt góry, niewątpliwie świadczy o nadprzyrodzonej sile, którą mógł zawdzięczać jedynie duchowi Jehowy.

Później Samson sprawił, iż wspomniany dom kultu Dagona runął, grzebiąc zarówno jego samego, jak i zgromadzonych tam Filistynów (Sdz 16:21-30).

Gaza najwyraźniej pozostawała w rękach Filistynów w okresie sędziów (1Sm 6:17), a także za panowania królów izraelskich. Władza króla Salomona rozciągała się na pd. zach. aż po Gazę, ale w mieście tym prawdopodobnie dalej mieszkali Filistyni (1Kl 4:21, 24).

Pod panowaniem Asyryjczyków i Babilończyków. Pod koniec IX w. p.n.e. Jehowa zapowiedział przez proroka Amosa, że ześle „ogień” na mury Gazy, za to, iż jej mieszkańcy ‛poprowadzili wygnańców’, by ich wydać Edomitom (Am 1:6, 7). Chociaż owych „wygnańców” nie utożsamiono bezpośrednio z Hebrajczykami, prawdopodobnie chodzi o jeńców, których Filistyni wzięli podczas wypraw przeciwko Judzie (por. 2Kn 21:16, 17; Jl 3:4-6).

Wkrótce potem, mniej więcej w połowie VIII w. p.n.e., Gaza doświadczyła „ognia” wojny. Według kronik asyryjskich zdobył ją Tiglat-Pileser III, a jej król Hanno uciekł do Egiptu (Ancient Near Eastern Texts, red. J. Pritchard, 1974, s. 283). Jak się wydaje, Hanno po niedługim czasie zdołał wrócić do Gazy, gdyż Sargon II twierdzi, że pokonał go i sprzymierzoną z nim armię egipską, którą dowodził Sibe. Sargon II utrzymuje ponadto, iż osobiście schwytał Hanna i w pętach zaprowadził do niewoli (Ancient Near Eastern Texts, s. 285).

Od tego czasu Gaza przypuszczalnie była podporządkowana Asyrii. Dlatego gdy król Ezechiasz pobił Filistynów aż po Gazę, mógł to być jeden z przejawów jego buntu przeciwko Asyryjczykom (2Kl 18:1, 7, 8). W rezultacie król Sancherib najechał Judę i jak podaje w swych kronikach, zdobyte miasta judzkie oddał Mitintiemu, królowi Aszdodu, Padiemu, królowi Ekronu (więzionemu wcześniej w Jerozolimie), i Sil-Belowi, królowi Gazy (Ancient Near Eastern Texts, ss. 287, 288; zob. Z. Ziółkowski, Spotkania z Biblią, Poznań 1971, s. 456).

W czasach Jeremiasza Gazę podbiła armia egipska (Jer 47:1). Wcześniej Jehowa zapowiedział, że na Filistynów spadnie nieszczęście z północy — „na Gazę przyjdzie wyłysienie” (Jer 47:2-5; zob. też Jer 25:17, 20). Jak sugerują inne fragmenty proroctwa Jeremiasza (1:14; 46:20), „wody (...) z północy” wspomniane w Jeremiasza 47:2 symbolizują wojska babilońskie. I rzeczywiście, król Babilonu Nebukadneccar podporządkował sobie te tereny (2Kl 24:1, 7), a inskrypcje babilońskie zawierają wzmiankę o królu Gazy (Ancient Near Eastern Texts, s. 308). Dlatego słowa „zanim faraon pobił Gazę” (Jer 47:1) bez wątpienia wskazują jedynie na czas, kiedy Jeremiasz usłyszał wypowiedź Jehowy dotyczącą Filistynów, i nie muszą mieć bezpośredniego związku z opisanym dalej nieszczęściem nadciągającym „z północy”.

Zburzenie. Żyjący współcześnie z Jeremiaszem prorok Sofoniasz również napisał, jaki wyrok Jehowa wydał na to miasto: „Gaza bowiem stanie się miastem opuszczonym” (Sof 2:4). A Zachariasz, prorokujący po upadku Babilonu, zapowiedział dalsze nieszczęścia: „Gaza będzie odczuwać dotkliwe bóle” (Za 9:5). Historia potwierdza, że tak się stało. W drugiej połowie IV w. p.n.e. Aleksander Wielki zdobył Gazę po pięciomiesięcznym oblężeniu (lub dwumiesięcznym, jak donoszą Dawne dzieje Izraela, XI, VIII, 4). Wielu mieszkańców miasta zginęło, a ocaleni zostali sprzedani do niewoli. Przeszło 200 lat później Żydzi pod dowództwem Aleksandra Janneusza oblegali Gazę przez rok, po czym doszczętnie ją zburzyli (Dawne dzieje Izraela, XIII, XIII, 3).

Chociaż rzymski namiestnik Syrii Gambiniusz zarządził odbudowę Gazy, prawdopodobnie powstała ona na nowym miejscu (Dawne dzieje Izraela, XIV, V, 3). Zdaniem niektórych uczonych greckie słowo éremos („bezludne [miejsce]”) występujące w Dziejach 8:26 odnosi się do starej, opuszczonej Gazy (w Bg czytamy np. o „Gazie, która jest pusta”). Inni uważają, że wyraz éremos określa drogę prowadzącą do miasta i tak tłumaczą końcówkę tego wersetu: „Jest to droga pustynna” (Bw, NŚ; por. BWP).

2. Miasto z zależnymi miejscowościami, usytuowane na terytorium Efraima (1Kn 7:28). Dokładna lokalizacja jest nieznana. Być może ta Gaza leżała w pobliżu starożytnego Aj lub nawet była z nim tożsama. Liczne przekłady podają nazwę „Ajja”, która występuje w wielu hebrajskich manuskryptach. Z drugiej strony inne hebrajskie manuskrypty, a także targumy, zawierają nazwę „Gaza”.