BETEL

(„dom Boży”).

1. Ważne miasto izraelskie, wzmiankowane w Biblii częściej niż którekolwiek inne z wyjątkiem Jerozolimy. Utożsamia się je z ruinami niedaleko dzisiejszej wioski Bajtin, ok. 17 km na pn. od Jerozolimy. Betel leżało na skalistym grzbiecie w najbardziej wysuniętej na pd. części górzystego regionu Efraima, na wysokości ok. 900 m n.p.m. Okolica ta jest raczej jałowa — kamienisty płaskowyż z rzadka pokrywa roślinność. Ale istniejące tam źródła poświadczają, że to starożytne miasto było dobrze zaopatrzone w wodę.

O znaczeniu Betel w dużej mierzej decydowało jego strategicznie położenie. Miasto leżało w centralnym pasmie górskim, przy ważnej drodze wiodącej z pn. na pd. wzdłuż działu wodnego; z Szechem biegła ona na pd. przez Betel, Jerozolimę, Betlejem, Hebron i dalej aż do Beer-Szeby (por. Sdz 21:19). Inna droga łączyła Betel z Joppą na wybrzeżu Morza Śródziemnego na zachód i z Jerychem w pobliżu Jordanu na wschód. Betel było więc usytuowane na skrzyżowaniu dróg, podobnie jak Samaria, Jerozolima, Hebron czy Beer-Szeba. Poza tym dowody wskazują, że okolica między Jerozolimą a Betel była gęsto zaludniona i istniało tam więcej miast niż w innych częściach Palestyny.

Wykopaliska archeologiczne prowadzone w Bajtin poświadczają, że miejsce to było zamieszkane od bardzo dawna; jak się przypuszcza, pierwsza osada pojawiła się tam ok. XXI w. p.n.e. Znaleziono też ślady poważnych zniszczeń i pożaru; w niektórych miejscach warstwa gruzu i popiołu ma 1,5 m grubości. Uważa się, że mogą one pochodzić z czasów izraelskiego podboju Kanaanu.

Gdy Abraham przybył do Kanaanu, zatrzymał się w Szechem, a potem przeniósł się na pd. „w górzysty region na wschód od Betel i rozbił swój namiot, mając Betel od zachodu i Aj od wschodu” (Rdz 12:8). Następnie z powodu klęski głodu w Kanaanie spędził jakiś czas w Egipcie, po czym razem ze swym bratankiem Lotem ponownie osiedlił się na wsch. od Betel. Ponieważ za każdym razem rozbijał namiot na wsch. od Betel, niektórzy uważają, że obozował w Burdżi Bajtin, położonym niedaleko na pd. wsch. od Bajtin i uznawanym za „jeden z najlepszych punktów widokowych Palestyny” (Encyclopædia Biblica, red. T. K. Cheyne, Londyn 1899, t. I, szp. 552). Być może to właśnie w tym miejscu Abraham poprosił Lota, by odłączył się od niego i wybrał, w jakim kierunku pójdzie, a Lot „podniósł oczy i ujrzał cały Okręg Jordanu”, i postanowił tam zamieszkać (Rdz 13:8-11). Następnie Jehowa zachęcił Abrahama, by rozejrzał się dookoła, i zapewnił go, że da tę krainę jako dziedziczną posiadłość jemu i jego potomstwu (Rdz 13:14, 15).

Chociaż Mojżesz, spisując Księgę Rodzaju, wspomniał, że Abraham obozował w okolicach Betel, dalsza część relacji pokazuje, iż pierwotnie miasto to nosiło kananejską nazwę Luz (zob. LUZ 1). Gdy Jakub nocował w jego pobliżu w drodze z Beer-Szeby do Charanu, zobaczył we śnie drabinę sięgającą nieba i otrzymał od Boga potwierdzenie obietnicy danej Abrahamowi. Wtedy postawił tam słup i nadał temu miejscu nazwę Betel, a „poprzednio owo miasto nazywało się Luz” (Rdz 28:10-19). Jakieś 20 lat później Bóg przemówił do Jakuba w Charanie — przedstawił się jako Ten, który zwracał się do niego w Betel, i polecił mu wrócić do Kanaanu (Rdz 31:13).

Po tym, jak w Szechem została zhańbiona Dina, za co synowie Jakuba wywarli pomstę na mieszkańcach tego miasta, Bóg kazał Jakubowi wrócić do Betel. Patriarcha ten usunął przedmioty fałszywego kultu należące do jego domowników i sług, po czym pod ochroną Bożą dotarł do Betel, zbudował ołtarz i zmienił nazwę, jaką wcześniej nadał temu miejscu, na El-Betel, co znaczy „Bóg Betel”. Tam umarła i została pochowana Debora, mamka Rebeki, tam też Jehowa zmienił Jakubowi imię na Izrael i powtórzył mu obietnicę złożoną Abrahamowi (Rdz 35:1-16).

Setki lat później, gdy naród izraelski wkroczył do Kanaanu (1473 p.n.e.), nazwa Betel pojawia się ponownie w odniesieniu do miasta zwanego wcześniej Luz, a nie jako określenie miejsca, gdzie obozowali Abraham i Jakub. W relacji opisującej atak na Aj podano, że Kananejczycy z Betel próbowali przyjść z pomocą mieszkańcom tego sąsiedniego miasta, ale bezskutecznie. Wtedy (lub później) wojska Jozuego pokonały również króla Betel (Joz 7:2; 8:9, 12, 17; 12:9, 16). Odtąd było to miasto graniczne między terytoriami plemion Efraima i Beniamina. Wymieniono je jako przydzielone Beniaminitom, choć Biblia donosi, że do jego zdobycia przyczynił się dom Józefa (do którego należał Efraim) (Joz 16:1, 2; 18:13, 21, 22; Sdz 1:22-26). Od tamtej pory nie było już nazywane Luz.

W okresie sędziów „między Ramą a Betel w górzystym regionie Efraima” mieszkała prorokini Debora (Sdz 4:4, 5). Wydaje się też, że gdy wymierzano sprawiedliwość plemieniu Beniamina za zbrodnię popełnioną przez jego członków, w Betel tymczasowo znajdowała się Arka Przymierza. Przeniesiono ją z Szilo właśnie do tego miasta, ponieważ leżało ono znacznie bliżej miejsca bitwy, która rozegrała się pod Gibeą, jakieś 12 km na pd. od Betel (Sdz 20:1, 18, 26-28; 21:2).

Betel, podobnie jak Gilgal i Micpa, było celem corocznych wędrówek Samuela podejmowanych w celu sądzenia ludu. Wciąż też uważano je za miejsce wielbienia Jehowy (1Sm 7:16; 10:3). Od tego czasu aż do podziału królestwa (997 p.n.e.) wspomniano o nim tylko w związku z umieszczeniem tam przez króla Saula oddziału wojska w ramach przygotowań do walki z Filistynami (1Sm 13:2).

Pod panowaniem Jeroboama Betel, jedno z głównych miast królestwa północnego, niegdyś znane jako miejsce objawień prawdziwego Boga, stało się znanym ośrodkiem fałszywego kultu. Próbując powstrzymać swych poddanych od chodzenia do świątyni w Jerozolimie, Jeroboam wzniósł złote cielce i jednego umieścił w Dan, na pn. krańcu nowo powstałego królestwa izraelskiego, a drugiego właśnie w Betel, na jego pd. krańcu (1Kl 12:27-29). Betel, gdzie wybudowano „dom wyżyn” i ołtarz, gdzie obchodzono wymyślone święta i gdzie urzędowali kapłani spoza plemienia Lewiego, stało się symbolem rażącego odstępstwa od czystego wielbienia (1Kl 12:31-33). Jehowa Bóg nie zwlekał z wyrażeniem swej dezaprobaty — posłał do Betel „męża prawdziwego Boga” i za jego pośrednictwem ogłosił wyrok przeciwko ołtarzowi używanemu do kultu cielca. Rozpadnięcie się tego ołtarza było znakiem, że słowa proroka na pewno się spełnią. Jednak „mąż prawdziwego Boga” po odejściu z Betel dał się zwieść tamtejszemu staremu prorokowi; postąpił zgodnie z orędziem rzekomo przekazanym przez anioła, choć sprzecznym z wyraźnymi rozkazami Boga. Miało to dla niego tragiczne następstwa. Zabity przez lwa, został pochowany w Betel, w grobowcu owego starego proroka, który uznał to wszystko za świadectwo niezawodności słów Jehowy i poprosił, by jego również pochowano w tym samym grobowcu (1Kl 13:1-32).

Judzki król Abijasz na jakiś czas odebrał królestwu północnemu Betel (i inne miasta) (2Kn 13:19, 20), ale jak się wydaje, powróciło ono pod kontrolę królestwa izraelskiego najpóźniej za panowania Baaszy, który próbował umocnić Ramę, leżącą jeszcze dalej na pd. niż Betel (1Kl 15:17; 2Kn 16:1). Król Jehu wyplenił potem z Izraela kult Baala, jednak złote cielce w Betel i Dan pozostały (2Kl 10:28, 29).

Mimo iż w Betel dominował fałszywy kult, z Biblii wynika, że w czasach Eliasza i Elizeusza działała tam grupa proroków. Stamtąd też pochodzili chłopcy, którzy naśmiewali się z Elizeusza, co na skutek wyroku Bożego wielu z nich przypłaciło życiem (2Kl 2:1-3, 23, 24).

Pod koniec IX i w połowie VIII w. p.n.e. prorocy Amos i Ozeasz głosili orędzia Jehowy potępiające zepsucie religijne, którego ośrodkiem było Betel. Choć Ozeasz wymienił nazwę Betel (co znaczy „dom Boży”) tylko w związku z objawieniem się tam Boga wiernemu Jakubowi (Oz 12:4), najwyraźniej używał w odniesieniu do tego miasta i efektów praktykowanej w nim fałszywej religii określenia „Bet-Awen”, czyli „dom nikczemności [coś nikczemnego]” (Oz 4:15; 5:8). Ostrzegł, że kult cielca, któremu przewodzą kapłani cudzoziemskich bogów, stanie się dla bałwochwalczych Izraelitów powodem do żałoby, że tamtejsze wyżyny zostaną zniszczone, na ołtarzach wyrosną ciernie i osty, ludzie zaś, zagrożeni niewolą asyryjską, będą krzyczeć do gór: „Zakryjcie nas!”, a do wzgórz: „Padnijcie na nas!” (Oz 10:5-8; por. Łk 23:30; Obj 6:16). Podobnie wypowiadał się prorok Amos. Wykazał, że bez względu na to, jak często Izraelici składali ofiary na ołtarzach w Betel, ich gorliwe pielgrzymki do tego miejsca stanowiły występek, i ostrzegał, iż nie ujdą przed płonącym gniewem Jehowy (Am 3:14; 4:4; 5:5, 6). Odstępczy prorok Amacjasz, rozzłoszczony orędziem, które Amos głosił w samym Betel, oskarżył go o działalność wywrotową. Kazał mu wracać do Judy, skąd przyszedł, i tam prorokować, po czym rzekł: „Lecz w Betel nie wolno ci już dłużej prorokować, gdyż to jest sanktuarium króla i jest to dom królestwa” (Am 7:10-13).

Betel pozostawało ośrodkiem bałwochwalczego kultu aż do r. 740 p.n.e., gdy królestwo północne zostało podbite przez Asyrię. Dlatego po upływie przeszło stu lat Jeremiasz mógł powołać się na mieszkańców tego miasta jako na ostrzegawczy przykład tych, którzy ufali fałszywym bogom, a potem musieli się tego wstydzić (Jer 48:13). Jednakże w późniejszym okresie Betel nadal było ośrodkiem religijnym, gdyż król Asyrii posłał jednego z kapłanów przebywających na wygnaniu z powrotem do Izraela; miał on uczyć „religii Boga tej ziemi” sprowadzony tam lud, nękany przez lwy. Kapłan ten osiedlił się w Betel i pouczał ludzi, „jak mają się bać Jehowy”. Musiał to być kapłan złotego cielca, gdyż wprawdzie ludzie „zaczęli odczuwać bojaźń przed Jehową, ale oddawali cześć własnym bogom”; a zatem fałszywy, bałwochwalczy kult zainicjowany przez Jeroboama dalej istniał (2Kl 17:25, 27-33).

Stosownie do zapowiedzi Ozeasza złoty cielec z Betel został zabrany do króla Asyrii (Oz 10:5, 6), lecz ołtarz wzniesiony przez Jeroboama stał tam jeszcze w czasach judzkiego króla Jozjasza. W osiemnastym roku panowania (642 p.n.e.) lub nieco później król ten objął swą kampanią oczyszczania kraju z fałszywej religii także Betel i miasta Samarii. Zniszczył miejsce bałwochwalczego kultu w Betel, zaczynając od spalenia na ołtarzu kości z pobliskich grobowców i w ten sposób bezczeszcząc go zgodnie z proroctwem wypowiedzianym ponad trzy wieki wcześniej przez „męża prawdziwego Boga”. Jedynym grobowcem, który oszczędził, był grób „męża prawdziwego Boga”, tym samym więc nie naruszono kości pochowanego w nim starego proroka (1Kl 13:2, 29-32; 2Kl 22:3; 23:15-18).

Mężczyźni z Betel byli wśród Izraelitów, którzy powrócili z niewoli babilońskiej (Ezd 2:1, 28; Neh 7:32); miasto to zostało ponownie zasiedlone przez Beniaminitów (Neh 11:31). W czasach machabejskich ufortyfikował je syryjski wódz Bakchides (ok. 160 p.n.e.), a następnie zdobył rzymski wódz Wespazjan, który potem został cesarzem.

2. Jedno z miast, do których Dawid rozesłał dary po zwycięstwie nad Amalekitami (1Sm 30:18, 26, 27). Okoliczność, iż zaliczono je do „miejsc, po których chodził Dawid — on sam i jego ludzie”, zdaje się wskazywać na miejscowość zwaną gdzie indziej Betul lub Betuel, miasto Symeonitów na terytorium Judy (1Sm 30:31; Joz 19:1, 4; 1Kn 4:30; zob. BETUEL 2).

[Ilustracja na stronie 216]

Ruiny w miejscu starożytnego Betel leżącego przy drodze do Jerozolimy; Jeroboam uczynił Betel ośrodkiem kultu cielca