SAMUELA, KSIĘGI
Dwie księgi Pism Hebrajskich, które w pierwotnym kanonie hebrajskim najwyraźniej stanowiły jedną całość. Świadczy o tym okoliczność, iż według pewnej uwagi masoreckiej słowa zawarte w jednym z ostatnich rozdziałów Księgi 1 Samuela (rozdz. 28) znajdowały się w środku księgi.
Pisarze i czas akcji. Jak podaje starodawna tradycja żydowska, pierwszą część tej księgi napisał Samuel, a drugą Natan i Gad. Z 1 Kronik 29:29 wynika, że ci trzej prorocy pozostawili po sobie świadectwo pisemne. Zresztą Księga 1 Samuela donosi: „Samuel powiedział ludowi o tym, co przysługuje władzy królewskiej, i spisał to w księdze, i złożył przed Jehową” (1Sm 10:25). Jednakże zdaniem wielu uczonych ostateczna redakcja ksiąg Samuela nastąpiła jakiś czas po powstaniu dziesięcioplemiennego królestwa Izraela, na co mogłaby wskazywać wzmianka o „królach Judy” w 1 Samuela 27:6. Jeżeli wyrażenie to odnosi się wyłącznie do władców dwuplemiennego królestwa Judy, wówczas rzeczywiście ktoś inny nadał ostateczną formę pismom Samuela, Natana i Gada. Może jednak chodzić po prostu o królów z plemienia Judy, a w takim wypadku słowa te mógł napisać Natan, który żył pod panowaniem dwóch królów judzkich: Dawida i Salomona (1Kl 1:32-34; 2Kn 9:29).
Niektórzy uważają, że skoro Anna oraz niewymieniony z imienia „mąż Boży” użyli określeń „król” i „pomazaniec” na wiele lat przed ustanowieniem króla nad Izraelem, to wersety te spisano w późniejszym okresie — nie jest to jednak argument przekonujący (1Sm 2:10, 35). Myśl o przyszłym królu wcale nie była Hebrajczykom obca. Już Sara, od której pochodzą Izraelici, otrzymała od Boga obietnicę, że będą się od niej wywodzić „królowie ludów” (Rdz 17:16). Na czasy, gdy Izraelici będą mieć króla, wskazywało też proroctwo wypowiedziane na łożu śmierci przez Jakuba (Rdz 49:10), prorocze orędzie Balaama (Lb 24:17) oraz Prawo Mojżeszowe (Pwt 17:14-18).
Sprawozdanie historyczne ksiąg Samuela rozpoczyna się za dni arcykapłana Helego, a kończy za panowania Dawida. Obejmuje zatem okres mniej więcej 140 lat (ok. 1180-ok. 1040 p.n.e.). Ponieważ nie wspomina o śmierci Dawida, spisywanie ukończono przypuszczalnie ok. 1040 r. p.n.e. (może poza kilkoma uzupełnieniami redakcyjnymi).
Autentyczność. Księgi Samuela z całą pewnością zasługują na zaufanie. Sam Chrystus Jezus w odpowiedzi na zarzut postawiony przez faryzeuszy przypomniał, jak Dawid otrzymał od kapłana Achimelecha chleby pokładne, co opisano w 1 Samuela 21:3-6 (Mt 12:1-4). Apostoł Paweł, streszczając w synagodze w Antiochii Pizydyjskiej dzieje Izraela, przytoczył 1 Samuela 13:14 (Dz 13:20-22). Kiedy w Liście do Rzymian dowodził, że służba Chrystusa wobec Żydów potwierdziła prawdziwość obietnic Bożych i dała nie-Żydom powód do ‛wychwalania Boga za jego miłosierdzie’, posłużył się słowami psalmu Dawida utrwalonymi zarówno w 2 Samuela 22:50, jak i w Psalmie 18:49 (Rz 15:8, 9). A w Hebrajczyków 1:5 przytoczył wypowiedź Jehowy do Dawida zanotowaną w 2 Samuela 7:14 i odniósł ją do Chrystusa Jezusa — na dowód, że Dawid był proroczym pierwowzorem Mesjasza.
Uderzająca jest też szczerość tej relacji. Odsłania ona wykroczenia w kapłańskim domu Helego (1Sm 2:12-17, 22-25), zepsucie synów Samuela (1Sm 8:1-3) oraz grzechy i kłopoty rodzinne króla Dawida (2Sm 11:2-15; 13:1-22; 15:13, 14; 24:10).
Innym świadectwem wiarogodności ksiąg Samuela są spełnione proroctwa — zapowiedziały one, że Izrael będzie się domagać króla (Pwt 17:14; 1Sm 8:5), że Jehowa odrzuci dom Helego (1Sm 2:31; 3:12-14; 1Kl 2:27) i że władza królewska pozostanie przy dynastii Dawida (2Sm 7:16; Jer 33:17; Eze 21:25-27; Mt 1:1; Łk 1:32, 33).
Księgi te są całkowicie zgodne z resztą Pisma Świętego. Szczególnie rzuca się to w oczy podczas lektury psalmów, gdyż wiele z nich łatwiej zrozumieć właśnie dzięki księgom Samuela. Tłem Psalmu 59 jest wysłanie przez Saula ludzi, którzy czuwali pod domem Dawida, by go zabić (1Sm 19:11). Psalmy 34 oraz 56 nawiązują do pobytu Dawida w Gat, gdzie dla ratowania życia udawał niepoczytalnego (1Sm 21:10-15; imię Abimelech występujące w nagłówku Psalmu 34 to najwyraźniej tytuł króla Achisza). Psalm 142 może odzwierciedlać myśli Dawida ukrywającego się przed Saulem w jaskini Adullam (1Sm 22:1) lub w jaskini na pustkowiu En-Gedi (1Sm 24:1, 3). To samo można powiedzieć o Psalmie 57. Jednakże porównanie Psalmu 57:6 z 1 Samuela 24:2-4 zdaje się sugerować, że w tym wypadku chodzi o tę drugą jaskinię, bo właśnie tam Saul niejako wpadł w dół, który wykopał dla Dawida. Psalm 52 powstał wtedy, gdy Doeg doniósł Saulowi o kontaktach Dawida z Achimelechem (1Sm 22:9, 10). Tłem Psalmu 54 jest zdrada Zifitów, którzy wyjawili królowi Saulowi, gdzie przebywa Dawid (1Sm 23:19). Psalm 2 nawiązuje zapewne do próby zdetronizowania Dawida, jaką podjęli Filistyni po zdobyciu przez niego twierdzy Syjon (2Sm 5:17-25). Kanwę Psalmu 60 stanowią kłopoty z Edomitami podczas wojny z Hadadezerem (2Sm 8:3, 13, 14). Psalm 51 to modlitwa Dawida, błagającego o przebaczenie za grzech z Batszebą (2Sm 11:2-15; 12:1-14). Psalm 3 nawiązuje do ucieczki Dawida przed Absalomem (2Sm 15:12-17, 30). Tłem historycznym Psalmu 7 jest prawdopodobnie przekleństwo rzucone na Dawida przez Szimeja (2Sm 16:5-8). Psalm 30 może zawierać aluzje do wydarzeń związanych ze wzniesieniem przez Dawida ołtarza na klepisku Arawny (2Sm 24:15-25). Psalm 18 odpowiada 22 rozdz. 2 Samuela i odnosi się do wyzwolenia Dawida z rąk Saula i innych wrogów.
Fragmenty brakujące w Septuagincie. Tekst greckiej Septuaginty w Kodeksie watykańskim nie zawiera 1 Samuela 17:12-31, 55 do 18:6a. Wielu uczonych wysnuło stąd wniosek, że chodzi tu o późniejsze uzupełnienie tekstu hebrajskiego. Polemizując z nimi, C. F. Keil oraz F. Delitzsch argumentowali: „Poglądu, jakoby kwestionowane fragmenty dostały się do tekstu przez interpolację, nie można uzasadniać tym, że brakuje ich w rękopisie aleksandryjskim [Septuagincie], jest bowiem oczywiste, iż tłumacze dokonywali wstawek i opuszczeń według własnej, subiektywnej oceny” (Biblischer Commentar über das Alte Testament: Die Bücher Samuels, wyd. 2, Lipsk 1875, s. 141, przyp.).
Autentyczność wspomnianych wersetów budziłaby zastrzeżenia, gdyby udało się jednoznacznie dowieść, że pozostają one w sprzeczności z całą resztą księgi. Pewną pozorną nielogiczność można dostrzec, porównując 1 Samuela 16:18-23 z 1 Samuela 17:55-58, gdyż w tym drugim fragmencie Saul dopytuje się, czyim synem jest jego muzyk i giermek Dawid. Warto jednak zauważyć, iż Dawid mógł dlatego zostać wcześniej nazwany „dzielnym mocarzem i wojownikiem”, że broniąc owiec swego ojca, w pojedynkę odważnie zabił lwa i niedźwiedzia (1Sm 16:18; 17:34-36). Prócz tego Biblia nie mówi, że przed uśmierceniem Goliata jako giermek Saula rzeczywiście brał udział w bitwach. Król powiedział do Jessego: „Proszę, niech Dawid dalej mi usługuje, bo znalazł łaskę w moich oczach” (1Sm 16:22). Nie można wykluczyć, że Dawid za zgodą Saula wrócił później do Betlejem i gdy wybuchła wojna z Filistynami, pasł trzodę ojca.
Nawiązując do pytania Saula: „Czyim synem jest ten chłopiec, Abnerze?”, cytowani wcześniej komentatorzy zaznaczyli: „Nawet jeśli Abner nie zaprzątał sobie głowy rodowodem harfisty Saula, sam król zapewne nie zapomniał, że Dawid był synem Betlejemczyka Jessego. Ale za jego pytaniem kryło się coś więcej. Chciał nie tyle poznać imię ojca Dawida, ile dowiedzieć się, jakim człowiekiem jest ojciec młodzieńca, który posiadał odwagę potrzebną do dokonania tak zdumiewającego i heroicznego wyczynu; chodziło mu przy tym nie tylko o to, by zwolnić jego dom od podatków, co przyrzekł za pokonanie Goliata (w. 25), lecz najprawdopodobniej także o to, by zaprosić owego człowieka na swój dwór, gdyż śmiałość i odwaga syna pozwalały domniemywać, że tymi samymi przymiotami odznacza się ojciec. Wprawdzie Dawid odparł krótko: ‚Jestem syn sługi twego Jessego z Betlejem’, ale Saul wdał się z nim w rozmowę o sprawach rodzinnych, co wyraźnie wynika ze słów: ‚gdy przestał mówić do Saula’ (18:1), sugerujących dłuższą wymianę zdań” (s. 142, przyp.). (Również inne wersety potwierdzają, że za podobnym pytaniem może kryć się coś więcej niż zwykła chęć poznania czyjegoś imienia; zob. Wj 5:2; 1Sm 25:10).
Istnieją więc uzasadnione powody do uznania 1 Samuela 17:12-31, 55 do 18:6a za część oryginalnego tekstu tej księgi.
[Ramka na stronie 681]
GŁÓWNE MYŚLI KSIĘGI 1 SAMUELA
Opowiada o początkach monarchii w Izraelu, podkreślając znaczenie posłuszeństwa wobec Jehowy
Spisana przez Samuela, Natana i Gada; obejmuje okres od narodzin Samuela do śmierci Saula, pierwszego króla Izraela
Jehowa powołuje Samuela na proroka w Izraelu (1:1 do 7:17)
Narodziny Samuela są odpowiedzią na modlitwę jego matki, Anny; po odstawieniu go od piersi Anna spełnia swój ślub i oddaje syna na służbę w przybytku
Jehowa przemawia do Samuela i obwieszcza wyrok na dom Helego, który nie gani nikczemnych postępków swych synów, Chofniego i Pinechasa
Samuel dorasta i zostaje uznany za proroka Jehowy
Spełnia się słowo Jehowy wypowiedziane przeciw Helemu: Filistyni przejmują Arkę Przymierza i zabijają synów Helego, który na wieść o tym umiera
Wiele lat później Samuel nawołuje Izraelitów, by porzucili bałwochwalstwo i służyli wyłącznie Jehowie; z Jego pomocą zwyciężają Filistynów
Saul zostaje pierwszym królem Izraela (8:1 do 15:35)
Starsi izraelscy przychodzą do sędziwego Samuela i domagają się człowieczego króla; Jehowa poleca usłuchać ich głosu
Jehowa nakazuje Samuelowi namaścić na króla Beniaminitę Saula
Samuel przedstawia Saula Izraelitom zgromadzonym w Micpie; nie wszyscy go uznają
Saul pokonuje Ammonitów; w Gilgal uzyskuje potwierdzenie swej władzy królewskiej; Samuel nawołuje lud do posłuszeństwa wobec Jehowy
W obliczu napaści filistyńskiej Saul pozwala sobie na nieposłuszeństwo względem Jehowy — nie czeka na przybycie Samuela, lecz sam składa ofiary; dlatego prorok mu oznajmia, że jego królestwo nie będzie trwałe
Saul zwycięża Amalekitów, ale okazuje nieposłuszeństwo i oszczędza króla Agaga oraz najlepsze zwierzęta; Samuel oświadcza, że Jehowa odrzucił Saula jako króla i że posłuszeństwo jest ważniejsze niż ofiara
Dawid staje się sławny, co gniewa Saula (16:1 do 20:42)
Samuel namaszcza Dawida i duch Jehowy opuszcza Saula; Dawid zostaje harfistą króla i gdy ten jest w złym nastroju, uspokaja go grą
Dawid zabija filistyńskiego harcownika Goliata i zaprzyjaźnia się z Jonatanem, synem Saula
Zostaje dowódcą wojsk Saula i odnosi szereg zwycięstw, po których jest wysławiany w pieśniach bardziej niż król; Saula ogarnia zazdrość
Saul dwukrotnie usiłuje zabić Dawida; podejmuje również nieudaną próbę uśmiercenia go rękami Filistynów, domagając się od niego opłaty za ożenek z Michal, córką króla
Wbrew obietnicy danej Jonatanowi Saul po raz trzeci próbuje zabić Dawida, który ucieka do Samuela do Ramy
Jonatan bezskutecznie wstawia się u ojca za Dawidem; ostrzega Dawida i zawierają ze sobą przymierze
Dawid jako uciekinier (21:1 do 27:12)
W Nob arcykapłan Achimelech daje Dawidowi żywność oraz miecz Goliata; następnie Dawid ucieka do Gat, gdzie udaje obłąkanego, żeby ocalić życie
Dawid chroni się w jaskini Adullam, a potem w lesie Cheret; Saul rozkazuje zabić Achimelecha i wszystkich mieszkańców Nob; Abiatar, syn Achimelecha, uchodzi cało i przybywa do Dawida
Dawid wybawia Keilę od Filistynów, ale później opuszcza to miasto, by uniknąć wydania w ręce Saula
Zifici zdradzają miejsce pobytu Dawida, który o włos unika pojmania
Dawid ma okazję zabić Saula, lecz tego nie czyni
Śmierć Samuela
Mądra interwencja Abigail powstrzymuje rozgniewanego Dawida od przelania krwi
Dawid po raz drugi oszczędza Saula, po czym chroni się na terytorium Filistynów
Koniec panowania Saula (28:1 do 31:13)
Saul gromadzi wojsko do walki z Filistynami
Jehowa nie odpowiada na pytania nieposłusznego Saula, ten więc zwraca się do medium spirytystycznego w En-Dor
Podczas bitwy z Filistynami Saul zostaje ciężko ranny i popełnia samobójstwo; giną też jego synowie Jonatan, Abinadab oraz Malki-Szua
[Ramka na stronie 682]
GŁÓWNE MYŚLI KSIĘGI 2 SAMUELA
Opowiada o królowaniu Dawida — o zaznawanych przez niego błogosławieństwach i o skarceniu za popełnione grzechy
Pierwotnie stanowiła jeden zwój z 1 Samuela; Gad i Natan ukończyli jej spisywanie krótko przed śmiercią Dawida, ok. 1040 r. p.n.e.
Dawid zostaje królem i panuje z Hebronu (1:1 do 4:12)
Dawid opłakuje śmierć Saula i Jonatana; za swą siedzibę obiera Hebron, gdzie mężowie judzcy namaszczają go na króla
Abner obwołuje Isz-Boszeta, syna Saula, królem nad resztą Izraela; między oboma królestwami wywiązują się walki
Abner przechodzi na stronę Dawida, ale zostaje zabity przez Joaba
Zamordowanie Isz-Boszeta; Dawid nakazuje stracić zabójców
Dawid obejmuje władzę nad wszystkimi plemionami izraelskimi (5:1 do 10:19)
Namaszczony na króla nad całym Izraelem; zdobywa twierdzę Syjon i ustanawia Jerozolimę swą stolicą
Filistyni dwukrotnie dokonują najazdu, lecz zostają odparci
Dawid próbuje sprowadzić do Jerozolimy Arkę Przymierza; chwilowo rezygnuje z tego zamiaru po śmierci Uzzy, który usiłował uchronić Arkę przed upadkiem
Druga próba kończy się pomyślnie, gdyż Arka jest transportowana we właściwy sposób
Dawid wyjawia Natanowi pragnienie wzniesienia Jehowie świątyni; Bóg zawiera z nim przymierze co do Królestwa
Dawid grzeszy z Batszebą; dosięga go ‛nieszczęście z jego własnego domu’ (11:1 do 20:26)
Izraelici wyruszają na wojnę z Ammonem; Dawid dopuszcza się cudzołóstwa z Batszebą, której mąż Uriasz służy w wojsku; gdy próby zatuszowania grzechu zawodzą, Dawid posyła Uriasza na pewną śmierć w boju i poślubia owdowiałą Batszebę
Posługując się trafnym przykładem, Natan napomina Dawida za grzech i oznajmia mu wyrok Jehowy: dosięgnie go nieszczęście z własnego domu, jego żony zostaną zgwałcone, a syn Batszeby umrze
Dziecko umiera; Batszeba ponownie zachodzi w ciążę i rodzi Salomona
Syn Dawida Amnon gwałci Tamar, swą przyrodnią siostrę; jej rodzony brat, Absalom, w odwecie zabija Amnona, po czym ucieka do Geszuru
Dawid przebacza Absalomowi, ten jednak zaczyna spiskować przeciw ojcu; w końcu obwołuje się królem w Hebronie
Dawid i jego lojalni słudzy uciekają z Jerozolimy przed Absalomem i jego poplecznikami; Absalom współżyje z dziesięcioma nałożnicami ojca; jego wojska podążają za Dawidem i doznają porażki; wbrew wyraźnym rozkazom Dawida Absalom zostaje zabity
Dawid odzyskuje władzę królewską; gdy Beniaminita Szeba podnosi rebelię, Dawid powierza jej stłumienie Amasie; Joab zabija Amasę i obejmuje dowództwo nad armią; Szeba ginie
Ostatnie wydarzenia za panowania Dawida (21:1 do 24:25)
Wydaje siedmiu synów Saula Gibeonitom, aby ich stracili i w ten sposób pomścili winę krwi, którą obciążył się wobec nich dom Saula
Układa pieśni ku czci Jehowy, przyznając, że uczynił to w natchnieniu od Boga
Popełnia grzech, nakazując przeprowadzenie spisu ludności, wskutek czego zaraza pochłania 70 000 ofiar
Kupuje od Arawny Jebusyty klepisko, by postawić na nim ołtarz dla Jehowy