PRZYSŁÓW, KSIĘGA

Zbiór przysłów, czyli mądrych sentencji, zaczerpniętych z kilku innych zbiorów. Już w pierwszym zdaniu tej księgi tak wyłuszczono jej cel: „Dla poznania mądrości i karności, dla rozpoznania wypowiedzi świadczących o zrozumieniu, dla przyjęcia karcenia, które daje wnikliwość, prawość oraz umiejętność osądzania i prostolinijność, dla udzielenia niedoświadczonemu roztropności, a młodzieńcowi — wiedzy i umiejętności myślenia” (Prz 1:2-4). „Chodzi o to, byś kroczył drogą dobrych i trzymał się ścieżek ludzi prawych” (2:20).

Księga ta dzieli się na kilka części, a we wstępie do trzech z nich przypisano zebrane przysłowia Salomonowi (Prz 1:1; 10:1; 25:1). Harmonizuje to z okolicznością, iż król ten „potrafił powiedzieć trzy tysiące przysłów” (1Kl 4:32). Nie ulega wątpliwości, że wiele przysłów w tych częściach (a może nawet wszystkie) utrwalono za panowania Salomona. On sam tak siebie scharakteryzował: „A prócz tego, że zgromadzający stał się mądry, nieustannie też uczył lud wiedzy, a także przemyśliwał i starannie badał, by zestawić wiele przysłów. Zgromadzający starał się znaleźć miłe słowa i napisać właściwe słowa prawdy” (Kzn 12:9, 10).

Pogląd, że większość tych przysłów ułożył Salomon, napotyka jednak sprzeciw. Według pewnej opinii niektóre nie mogą pochodzić z jego czasów, bo stawiają królów w złym świetle (Prz 16:14; 19:12; 20:2; 25:3). Ale jak się okazuje po uważniejszym zbadaniu, przysłowia te nie tylko nie uwłaczają monarchom, lecz wręcz ich wywyższają, ukazują bowiem, iż ze względu na sprawowaną władzę należy się im stosowna bojaźń (por. 24:21). Zdaniem innych poligamista Salomon nie wypowiadałby się o stosunkach między mężem a żoną w sposób sugerujący monogamię (5:15-19; 18:22; 19:13, 14), ale przecież Prawo nie propagowało wielożeństwa, lecz tylko je tolerowało i regulowało, a większość Żydów prawdopodobnie miała jedną żonę. Krytycy ci zapominają też, że Księga Przysłów powstała pod natchnieniem Bożym i nie jest jedynie odzwierciedleniem poglądów Salomona. Niemniej z obserwacji i własnych przeżyć mógł on nabrać szacunku dla jednożeństwa, które było pierwotną normą ustanowioną przez Boga (por. Kzn 2:8; 7:27-29).

Przysłowia nieprzypisane Salomonowi to wypowiedzi kilku innych mądrych mężczyzn i jednej kobiety (Prz 22:17; 30:1; 31:1; zob. AGUR; LEMUEL). Nie wiadomo dokładnie, kiedy wszystkim tym przysłowiom nadano ostateczną postać. Najpóźniejsza wskazówka chronologiczna zawarta w samej Księdze Przysłów nawiązuje do rządów Ezechiasza (25:1). Można więc sądzić, że przysłowia te zebrano w jedną księgę przed śmiercią tego króla (ok. 717 p.n.e.). Powtarzanie się niektórych z nich sugeruje, iż korzystano z kilku odrębnych zbiorów (por.10:1 z 15:20; 10:2 z 11:4; 14:20 z 19:4; 16:2 z 21:2).

Styl i układ. Księga Przysłów została spisana w stylu typowym dla poezji hebrajskiej, która uwypukla rytmiczność myśli, wykorzystując paralelizmy, czyli podobieństwa (Prz 11:25; 16:18; 18:15) albo przeciwstawienia pojęć (10:7, 30; 12:25; 13:25; 15:8). Część pierwsza (1:1 do 9:18) składa się z krótkich przemówień, w których ojciec poucza syna lub synów. Stanowi zarazem wprowadzenie do zwięzłych sentencji zawartych w pozostałych częściach tej księgi. Ostatnie 22 wersety napisano akrostychem alfabetycznym, którym w wielu psalmach posłużył się też Dawid (Ps 9, 10, 25, 34, 37, 145).

Natchniona przez Boga. Pisarze Chrześcijańskich Pism Greckich poświadczają, że Księga Przysłów wchodzi w skład natchnionego Słowa Bożego. Powoływali się na nią apostoł Piotr (1Pt 4:18; 2Pt 2:22; zob. Prz 11:31, LXX; 26:11) i uczeń Jakub (Jak 4:6; zob. Prz 3:34, LXX), a także apostoł Paweł w listach do Koryntian (2Ko 8:21; zob. Prz 3:4, LXX), do Rzymian (Rz 12:16, 20; zob. Prz 3:7; 25:21, 22) i do Hebrajczyków (Heb 12:5, 6; zob. Prz 3:11, 12). Myśli analogiczne do zawartych w Księdze Przysłów można też znaleźć w wielu innych fragmentach Chrześcijańskich Pism Greckich (por. Prz 3:7 z Rz 12:16; Prz 3:12 z Obj 3:19; Prz 24:21 z 1Pt 2:17; Prz 25:6, 7 z Łk 14:7-11).

Poznanie Jehowy jest drogą życia. Księga Przysłów dużo mówi o wiedzy, czyli poznaniu. Łączy ją z rozeznaniem, mądrością, zrozumieniem i umiejętnością myślenia. A zatem wiedza, którą zaleca i którą stara się przekazać, to coś więcej niż znajomość pewnych faktów czy nauk. Podwaliną prawdziwej wiedzy jest bowiem docenianie osobistej więzi z Jehową. W Przysłów 1:7 tak wyłuszczono myśl przewodnią tej księgi biblijnej: „Bojaźń przed Jehową jest początkiem poznania”.

Oczywiście najważniejsza sprawa to nabycie wiedzy o samym Bogu. „Poznanie Najświętszego jest zrozumieniem” (Prz 9:10). Nie chodzi tylko o zaakceptowanie faktu, że Bóg istnieje i że jest Stwórcą wszechrzeczy, ani nawet o samą znajomość wielu szczegółów Jego poczynań. „Poznanie” Boga wiąże się z głębokim docenianiem Jego niezrównanych przymiotów i wielkiego imienia oraz z utrzymywaniem z Nim zażyłych stosunków.

Jezus Chrystus powiedział Żydom, którzy przecież posiadali pewną wiedzę o Bogu: „Nikt nie zna w pełni Syna, tylko Ojciec, ani nikt nie zna w pełni Ojca, tylko Syn oraz każdy, komu Syn chce go objawić” (Mt 11:27). Poznanie przymiotów Jehowy pogłębia stosowną bojaźń przed Nim i uzmysławia, że jedynie On zasługuje na naszą cześć i służbę oraz że wiedza o Nim i słuchanie Go jest drogą życia. „Bojaźń przed Jehową to zdrój życia, by można było uniknąć sideł śmierci”; „bojaźń przed Jehową prowadzi do życia” (Prz 14:27; 19:23).

Jehowa jest Stwórcą. Jehowa to niezrównanie mądry Stwórca wszystkich rzeczy oraz rządzących nimi praw, dlatego zasługuje na cześć każdego ze swych stworzeń (Prz 3:19, 20). Uczynił ucho, które słyszy, i oko, które widzi — zarówno literalne, jak i symboliczne. Kto więc naprawdę chce rozumieć to, co dociera do jego oczu i uszu, musi szukać pomocy u Boga. Musi też zdawać sobie sprawę ze swej odpowiedzialności wobec Tego, który wszystko widzi i słyszy (20:12).

Prawość. Księga Przysłów wywyższa Jehowę jako największy Autorytet we wszechświecie, jako Źródło wszelkich prawych zasad. Na przykład: „Sprawiedliwa wskazówka i waga należą do Jehowy; jego dziełem są wszystkie kamienne odważniki w worku” (Prz 16:11). Będąc Prawodawcą, życzy On sobie, by wszelkie transakcje prowadzić uczciwie i sprawiedliwie (11:1; 20:10). Kto się Go boi, uczy się miłować to, co On miłuje, oraz nienawidzić tego, czego On nienawidzi, i kroczy prostą drogą — gdyż „bojaźń przed Jehową oznacza nienawidzenie zła” (8:13). Księga Przysłów wykazuje, że Jehowa nienawidzi zwłaszcza wyniosłych oczu, fałszywego języka, rąk przelewających krew niewinną, serca knującego nikczemne zamysły, stóp biegnących śpiesznie do złego, fałszywego świadka głoszącego kłamstwa oraz człowieka, który wznieca swary między braćmi (6:16-19; 12:22; 16:5). Kto naprawdę nienawidzi tego wszystkiego, ten stąpa drogą prowadzącą do życia.

Ponadto Księga Przysłów oświetla drogę prawego, ukazując, co się podoba Jehowie. „Nienaganni na swej drodze są dla niego rozkoszą”, a ich modlitwy sprawiają Mu przyjemność (Prz 11:20; 15:8, 29). „Dobry zyskuje uznanie Jehowy” (12:2). „Miłuje On tego, kto zabiega o prawość” (15:9).

Sądy i wskazówki Jehowy. Kto zna Jehowę, ten się przekonał, że przeciwko Niemu „nie ma żadnej mądrości ani żadnego rozeznania, ani żadnej rady” (Prz 21:30). Dlatego jeśli nawet słyszał o planach innych ludzi albo ma jakieś we własnym sercu, to jako człowiek rozsądny dostosuje swą drogę życiową do rad Jehowy, wie bowiem, iż nie może się z nimi równać żadna inna rada, choćby się wydawała niezwykle mądra czy wiarogodna (Prz 19:21; por. Joz 23:14; Mt 5:18).

Król Salomon powiedział pod wpływem natchnienia: „Zaufaj Jehowie całym sercem (...). Zważaj na niego na wszystkich swych drogach, a on wyprostuje twe ścieżki” (Prz 3:5, 6). Człowiek obiera w sercu drogę, którą chciałby kroczyć, ale nawet jeśli dokonał właściwego wyboru, musi pozwolić, by Jehowa pokierował jego krokami (16:3, 9; 20:24; Jer 10:23).

Kto wybrał drogę życia, powinien sobie uświadamiać, jak bardzo Jehowa się nim interesuje. Księga Przysłów przypomina, że Jego oczy „są na każdym miejscu; obserwują złych i dobrych” (Prz 15:3). „Bo drogi człowieka są przed oczami Jehowy i przypatruje się On wszystkim jego ścieżkom” (5:21). Jehowa widzi nie tylko powierzchowność, ale też bada serce (17:3). „Jehowa ocenia serca” (21:2) i dostrzega, jakie naprawdę są myśli, pobudki i najskrytsze pragnienia danej osoby.

Sądy Jehowy są zawsze prawe i pod każdym względem pożyteczne dla tych, którzy chcą postępować prostolinijnie. W stosownym czasie Bóg oczyści ziemię z niegodziwych, a ich śmierć będzie ceną za wolność prawych. Dlatego przysłowie powiada: „Niegodziwy jest okupem za prawego, a postępujący zdradziecko zajmuje miejsce prostolinijnych” (Prz 21:18). Do takich nikczemników zaliczają się też ludzie pyszałkowaci, będący dla Jehowy obrzydliwością. Na pewno ‛nie unikną kary’ (16:5). „Jehowa zburzy dom tych, którzy się wywyższają” (15:25). „Ograbi z duszy” tych, którzy ograbiają ubogiego (22:22, 23).

Obserwując takie postępowanie Jehowy, człowiek prawy prostuje swe ścieżki (por. Prz 4:26). Dostrzega, że stronniczość — będąca następstwem przyjęcia łapówki (17:23) lub ulegania czyjejś opinii (18:5) — prowadzi do wypaczenia sądu. Wie, że „ten, kto uznaje niegodziwca za prawego, i ten, kto uznaje prawego za niegodziwca”, staje się w oczach Jehowy obrzydliwością (17:15). Dowiaduje się też, że nie może kierować się uprzedzeniami, ale przed osądzeniem jakiejś sprawy powinien uważnie wysłuchać obu stron (18:13).

Bezpieczeństwo i szczęście. Człowiek, który strzeże praktycznej mądrości i zdolności myślenia, otrzymanych od Jehowy, znajduje w Księdze Przysłów następujące zapewnienie: „Jehowa (...) okaże się twą ufnością i ustrzeże twą stopę przed schwytaniem” (3:21, 26; 10:29; 14:26). Dla tego, kto boi się Jehowy, „będzie jakaś przyszłość” (23:17, 18). Ktoś taki nie tylko spogląda z nadzieją w przyszłość, ale już teraz jest szczęśliwy i bezpieczny (3:25, 26). „Gdy Jehowa ma upodobanie w drogach człowieka, sprawia, że żyją z nim w pokoju nawet jego nieprzyjaciele” (16:7). Bóg nie pozwoli prawemu głodować (10:3). Jeżeli ktoś okazuje Mu szacunek tym, co ma wartościowego, jego „spichrze będą obficie napełnione” (3:9, 10). Bóg doda dni do jego życia (10:27).

Kto szuka ochrony w imieniu Jehowy (tzn. rozumie i uznaje wszystko, co ono oznacza), przekona się, że jest podobne do potężnej wieży, w jakiej dawniej ludzie chronili się przed nieprzyjaciółmi (Prz 18:10; 29:25).

Pokora wobec Jehowy przynosi „bogactwo i chwałę, i życie” (Prz 22:4). Bogu podoba się miłosierdzie i prawda; ceni je wyżej niż ofiary. Kto odwraca się od złego, przejawia bojaźń przed Jehową i w ten sposób Mu służy, nie musi się obawiać niepomyślnego wyroku (Prz 16:6; por. 1Sm 15:22). Dzięki poznaniu zasad Jehowy może podążać „całą drogą tego, co dobre” (Prz 2:9).

Przemawia do serca. Aby osiągnąć swój cel, Księga Przysłów zwraca się wprost do serca. Przeszło 75 razy wspomina, że serce posiadło wiedzę, poznanie, zrozumienie, mądrość i rozeznanie, że jest odpowiedzialne za słowa i postępki lub że poddaje się wpływowi okoliczności zewnętrznych. Serce należy skłonić ku rozeznaniu (Prz 2:2), by przestrzegało słusznych przykazań (3:1), a te z kolei muszą być zapisane ‛na tablicy serca’ (3:3). Trzeba go strzec „bardziej niż wszystkiego innego” (4:23) i całym nim ufać Jehowie (3:5; zob. SERCE).

Serce a karcenie. Księga Przysłów kładzie duży nacisk na rozmaite formy karcenia (Prz 3:11, 12). Napisano w niej: „Kto stroni od karcenia, ten odrzuca własną duszę, lecz kto słucha upomnienia, nabywa serca” (15:32). A zatem upomnienie dociera do serca i je koryguje, pomagając danej osobie nabyć rozsądku lub rozeznania. „Głupcy umierają wskutek niedostatku serca”, a więc z braku rozeznania (10:21). Gdy się wychowuje dzieci, trzeba docierać do ich serc, dlatego powiedziano: „Głupota jest przywiązana do serca chłopca; rózga karności oddali ją od niego” (22:15).

Duch i dusza. Księga Przysłów nie jest zbiorem człowieczych mądrości czy pouczeń objaśniających, jak podobać się ludziom lub na nich wpływać. Przeciwnie, jej treść dociera w głąb serca, siedliska myśli i uczuć, w głąb ducha, czyli skłonności umysłu, oraz w głąb duszy, czyli każdej cząstki naszego jestestwa i naszej osobowości (Heb 4:12). Nawet jeśli ktoś uważa, że ma rację, albo usprawiedliwia swe poczynania — gdyż „wszystkie drogi człowieka są w jego oczach czyste” — to w Przysłów 16:2 przypomniano, iż „Jehowa ocenia duchy”, a zatem zna nasze prawdziwe skłonności. W świecie wysoko ceni się siłę, ale „nieskory do gniewu jest lepszy niż mocarz, a panujący nad swym duchem — niż zdobywca miasta” (Prz 16:32).

Przyswojenie sobie wiedzy i mądrości z tej księgi pochodzącej od Boga ogromnie pomaga prowadzić już teraz szczęśliwe życie i wkroczyć na drogę do życia wiecznego. „Kto nabywa serca, miłuje swą duszę”, a natchnione rady i karcenie ‛dodadzą mu długich dni i lat życia’ oraz ‛okażą się życiem dla jego duszy’, pod warunkiem że będzie wprowadzał je w czyn (Prz 19:8; 3:2, 13-18, 21-26). „Jehowa nie pozwoli głodować duszy prawego” (10:3). „Kto zachowuje przykazanie, zachowuje swą duszę” — zapewnia Salomon (19:16).

Stosunki międzyludzkie. Według Księgi Przysłów prawdziwy sługa Boży robi dobry użytek ze swego języka (Prz 10:20, 21, 31, 32), nie oczernia innych ani nawet nie rani ich nieprzemyślanymi słowami (12:6, 8, 17-19; 18:6-8, 21). Gdy jest prowokowany, odwraca złość przeciwnika łagodną odpowiedzią (15:1; 25:15). Nie lubuje się w sporach ani w kłótniach, panuje nad gniewem, żeby nie popełnić jakiegoś nieodwracalnego głupstwa (Prz 14:17, 29; 15:18; por. Kol 3:8). Unika towarzystwa ludzi skorych do gniewu i ulegających atakom złości, bo wie, że mogliby go usidlić (Prz 22:24, 25; por. 13:20; 14:7; 1Ko 15:33).

Czyń dobro, a nie zło. Natchnione przysłowia usilnie zachęcają, by szukać sposobności do czynienia drugim dobra. Człowiek ma nie tylko wyświadczać je tym, którzy ‛mieszkają u niego bezpiecznie’ i nie wyrządzają mu nic złego (Prz 3:27-30), ale także odpłacać dobrem za zło (25:21, 22). Musi uważnie obserwować swe serce, żeby nie cieszyć się z nieszczęścia kogoś, kim gardzi lub kto jego nienawidzi (17:5; 24:17, 18).

Plotkowanie i oszczerstwa. Księga Przysłów poświęca dużo uwagi kłopotom, troskom i krzywdom wyrządzanym przez plotki i podkreśla ogrom winy tego, kto je rozpowszechnia. Słuchacz oszczercy ‛łapczywie połyka’ podsuwane przez niego smakowite „kąski”; nie puszcza ich mimo uszu, lecz dobrze je zapamiętuje, tak iż „wpadają do najskrytszych części brzucha”. Przysparzają innym zmartwień, toteż plotkarz nie może wymówić się od winy. Chociaż nieraz ukrywa prawdziwy stan swego serca i wydaje się bardzo miły, to Bóg dopilnuje, żeby tkwiące w nim zło i nienawiść zostały „odsłonięte w zborze”. Sam wpadnie do dołu, który wykopał dla kogoś innego (Prz 26:22-28).

Stosunki w rodzinie. Księga Przysłów stanowczo doradza wierność małżeńską. Mężczyzna powinien cieszyć się ‛żoną swej młodości’ i nie szukać zaspokojenia swych pragnień gdzie indziej (Prz 5:15-23). Cudzołóstwo sprowadza zgubę i śmierć (5:3-14; 6:23-35). Dobra żona jest dla męża „koroną” i błogosławieństwem. Natomiast kobieta postępująca haniebnie „jest zgnilizną w jego kościach” (12:4). Żona swarliwa potrafi uprzykrzyć mężowi życie (25:24; 19:13; 21:19; 27:15, 16). Chociażby odznaczała się urodą i wdziękiem, przypomina „złoty kolczyk do nosa tkwiący w ryju świni” (11:22; 31:30). Głupia kobieta własnoręcznie burzy swój dom (14:1). Wspaniałe przymioty dobrej żony opisano w rozdz. 31: jest pracowita, godna zaufania, podporządkowana mężowi i wiernie zarządza domem.

Wielokrotnie zaznaczono, że rodzice są w pełni odpowiedzialni za swe dzieci i że mają je wychowywać w karności (Prz 19:18; 22:6, 15; 23:13, 14; 29:15, 17). Szczególnie uwypuklono rolę ojca, ale jeśli dziecko chce zostać obdarzone życiem przez Jehowę, musi szanować oboje rodziców (19:26; 20:20; 23:22; 30:17).

Troska o zwierzęta. Księga ta porusza nawet temat troski o zwierzęta domowe. „Prawy dba o duszę swego zwierzęcia domowego” (Prz 12:10). „Stanowczo powinieneś znać wygląd swej trzody” (27:23).

Stabilna i rzetelna władza. W Księdze Przysłów wyłuszczono zasady dobrego rządzenia. Królowie i inni ludzie wysoko postawieni powinni uważnie badać sprawy (Prz 25:2), okazywać lojalną życzliwość i wierność wobec prawdy (20:28) oraz sprawiedliwie traktować poddanych (29:4; 31:9), nie wyłączając maluczkich (29:14). Jeżeli chcą, by ich władza była utwierdzona prawością, nie mogą słuchać rad niegodziwców (25:4, 5). Wódz musi odznaczać się rozeznaniem i nienawidzić niesprawiedliwego zysku (28:16).

„Prawość wywyższa naród” (Prz 14:34), a występek narusza fundamenty władzy (28:2). Zagrożeniem dla stabilności państwa są także bunty przeciw rządzącym, potępione w Przysłów 24:21, 22: „Synu mój, bój się Jehowy i króla. Nie zadawaj się z tymi, którzy są za zmianą. Bo ich klęska nastąpi tak nagle, że któż wie o zgubie tych, którzy są za zmianą?”

Użyteczna do udzielania rad. Ponieważ Księga Przysłów omawia najrozmaitsze dziedziny życia ludzkiego, można na jej podstawie udzielać niezwykle praktycznych rad i zachęt, jak to czynili pisarze Chrześcijańskich Pism Greckich. „Serce prawego rozmyśla, żeby odpowiedzieć” (Prz 15:28). Nie warto jednak napominać szyderców. „Kto koryguje szydercę, ściąga na siebie hańbę, a kto upomina niegodziwego — ma w sobie wadę. Nie upominaj szydercy, żeby cię nie znienawidził. Upomnij mądrego, a będzie cię miłował” (Prz 9:7, 8; 15:12; por. Mt 7:6). Nie każdy jest szydercą, toteż osoby uprawnione do udzielania rad nie powinny się od tego wzbraniać, ponieważ „wargi prawego pasą wielu” (Prz 10:21).

[Ramka na stronie 549]

GŁÓWNE MYŚLI KSIĘGI PRZYSŁÓW

Księga ta składa się z kilku części mających postać przemówień bądź zbiorów mądrych sentencji na temat praktycznych spraw życiowych

Przypisywana jest głównie królowi Salomonowi, lecz ostateczny kształt nadano jej dopiero za panowania Ezechiasza

Niezrównana wartość mądrości

Mądrość to rzecz pierwsza, podobnie jak zrozumienie (4:5-8; 16:16)

Jak można nabyć mądrości (2:1-9; 13:20)

Korzyści płynące z mądrości — m.in. bezpieczeństwo, ochrona, szacunek oraz dłuższe i szczęśliwsze życie (2:10-21; 3:13-26, 35; 9:10-12; 24:3-6, 13, 14)

Uosobiona mądrość współpracowała z Jehową (8:22-31)

Smutne następstwa niemądrego postępowania (1:24-32; 2:22; 6:12-15)

Właściwa postawa wobec Jehowy

Ufaj Jehowie (3:5, 6; 16:20; 18:10; 29:25)

Bój się Go i stroń od zła (3:7; 10:27; 14:26, 27; 16:6; 19:23)

Okazuj Mu szacunek, wspierając religię prawdziwą (3:9, 10)

Przyjmuj od Niego karcenie jako wyraz miłości (3:11, 12)

Doceniaj Jego słowo (3:1-4; 30:5, 6)

Dowiaduj się, czego On nienawidzi, i stosownie do tego postępuj (6:16-19; 11:20; 12:22; 16:5; 17:15; 28:9)

Jeżeli staramy się podobać Jehowie, On będzie się o nas troszczył, chronił nas i wysłuchiwał naszych modlitw (10:3, 9, 30; 15:29; 16:3)

Znakomite rady dotyczące życia rodzinnego

Dzielna żona jest błogosławieństwem od Jehowy (12:4; 14:1; 18:22; 31:10-31)

Rodzice mają pouczać i karcić swe dzieci (13:1, 24; 22:6, 15; 23:13, 14; 29:15, 17)

Dzieci powinny okazywać rodzicom głęboki szacunek (1:8, 9; 4:1-4; 6:20-22; 10:1; 23:22-26; 30:17)

W domu mają panować miłość i pokój (15:16, 17; 17:1; 19:13; 21:9, 19)

Odrzuć niemoralność, a zaoszczędzisz sobie wiele bólu i cierpień (5:3-23; 6:23-35; 7:4-27; 9:13-18)

Zalety godne pielęgnowania i wady, które trzeba wykorzeniać

Okazuj życzliwe względy ubogim i uciśnionym (3:27, 28; 14:21, 31; 19:17; 21:13; 28:27)

Bądź szczodry, wystrzegaj się chciwości (11:24-26)

Pilnie przykładaj się do pracy, nie bądź leniwy (6:6-11; 10:26; 13:4; 20:4; 24:30-34; 26:13-16)

Skromność i pokora przysparzają szacunku, zuchwalstwo i duma prowadzą do upokorzenia (11:2; 16:18, 19; 25:6, 7; 29:23)

Powściągaj swój gniew (14:29; 16:32; 25:28; 29:11)

Wystrzegaj się złośliwości i szukania odwetu (20:22; 24:17, 18, 28, 29; 25:21, 22)

Zawsze postępuj w sposób prawy (10:2; 11:18, 19; 14:32; 21:3, 21)

Praktyczne wskazówki dotyczące spraw codziennych

Przyjmuj karcenie, upomnienie i radę (13:18; 15:10; 19:20; 27:5, 6)

Bądź prawdziwym przyjacielem (17:17; 18:24; 19:4; 27:9, 10)

Rozważnie korzystaj z cudzej gościnności (23:1-3, 6-8; 25:17)

Nie warto gonić za bogactwem (11:28; 23:4, 5; 28:20, 22)

Ciężka praca przynosi błogosławieństwa (12:11; 28:19)

Uczciwie prowadź interesy (11:1; 16:11; 20:10, 23)

Nie poręczaj za nikogo, zwłaszcza za obcych (6:1-5; 11:15; 22:26, 27)

Wystrzegaj się szkodliwej mowy, staraj się wypowiadać budująco (10:18-21, 31, 32; 11:13; 12:17-19; 15:1, 2, 4, 28; 16:24; 18:8)

Pochlebstwo jest zdradliwe (28:23; 29:5)

Unikaj kłótni (3:30; 17:14; 20:3; 26:17)

Stroń od złego towarzystwa (1:10-19; 4:14-19; 22:24, 25)

Ucz się mądrze postępować z szydercami i z głupcami (9:7, 8; 19:25; 22:10; 26:4, 5)

Nie daj się usidlić mocnym trunkom (20:1; 23:29-35; 31:4-7)

Nie zazdrość niegodziwcom (3:31-34; 23:17, 18; 24:19, 20)