HEROD

Nazwa dynastii sprawującej władzę nad Żydami. Herodowie byli Idumejczykami, czyli Edomitami, choć formalnie także Żydami, gdyż według Flawiusza ok. 125 r. p.n.e. władca machabejski Jan Hyrkan I zmusił Idumejczyków do poddania się obrzezaniu.

Poza wzmiankami biblijnymi większość informacji o Herodach pochodzi od historyka Józefa Flawiusza. Założycielem rodu był Antypater (Antypas) I, którego król hasmonejski (machabejski) Aleksander Janneusz ustanowił zarządcą Idumei. Syn Antypatra, także noszący imię Antypater lub Antypas, był ojcem Heroda Wielkiego. Flawiusz przytacza opinię Mikołaja z Damaszku, iż Antypater (II) wywodził się ze znakomitego rodu żydowskiego, który przybył do Judy z Babilonu, ale sam uważa to za pochlebstwo dla Heroda, będącego Edomitą zarówno ze strony ojca, jak i matki.

Antypater II był człowiekiem bardzo bogatym, wytrawnym politykiem i intrygantem, mającym ogromne ambicje wobec swych synów. Poparł Jana Hyrkana II, syna Aleksandra Janneusza i Aleksandry Salome, który toczył spór ze swym bratem Arystobulem II o godność króla i arcykapłana żydowskiego. W rzeczywistości jednak Antypater realizował własne ambitne plany, aż w końcu otrzymał obywatelstwo rzymskie i został ustanowiony przez Juliusza Cezara prokuratorem Judei. Swego pierworodnego syna, Fazaela, wyznaczył na zarządcę Jerozolimy, a innego syna, Heroda, na zarządcę Galilei. Zginął otruty przez skrytobójcę.

1. Herod Wielki, drugi syn Antypatra (Antypasa) II i jego żony, Kypros. Historia potwierdza krótką biblijną charakterystykę tego władcy; przedstawia go jako człowieka bezwzględnego, przebiegłego, podejrzliwego, niemoralnego, okrutnego i owładniętego morderczymi instynktami. Herod odziedziczył po ojcu talent do dyplomacji i oportunizmu. Trzeba jednak przyznać, że był zdolnym organizatorem i dowódcą. Według Flawiusza odznaczał się tężyzną fizyczną, świetnie jeździł konno, rzucał oszczepem i strzelał z łuku (Wojna żydowska, I, XXI, 13 [429, 430]). Ale chyba najbardziej pożytecznych dzieł dokonał w dziedzinie budownictwa.

Jednym z pierwszych osiągnięć Heroda jako zarządcy Galilei było oczyszczenie jej z band rozbójników. Wzbudziło to jednak zawiść pewnych Żydów, którzy wraz z matkami zabitych rabusiów zaczęli się domagać od Hyrkana II (ówczesnego arcykapłana), aby wezwał Heroda przed Sanhedryn pod zarzutem wkroczenia w kompetencje tego sądu i stracenia rozbójników w trybie doraźnym, bez uprzedniej rozprawy. Herod jako prozelita podlegał jurysdykcji Sanhedrynu, ale butnie stawił się przed nim w otoczeniu straży przybocznej. Ta zniewaga rozgniewała członków najwyższego sądu żydowskiego. Według Flawiusza jeden z nich imieniem Samajas (Symeon) miał dość odwagi, żeby wstać i zabrać głos; zapowiedział, że jeśli Herod uniknie kary, kiedyś zabije swych niedoszłych sędziów. Jednakże Hyrkan, człowiek niezdecydowany i bezwolny, dał za wygraną, gdyż przestraszył się Heroda oraz listu od Cezara Sekstusa (ówczesnego namiestnika Syrii, krewnego Juliusza Cezara), który groził mu konsekwencjami, jeżeli nie umorzy tej sprawy (Dawne dzieje Izraela, XIV, IX, 4).

Król Judei. Herod przejął obowiązki po ojcu, a ok. 39 r. p.n.e. decyzją senatu rzymskiego został królem powiększonej Judei. Jednakże pełnię władzy uzyskał dopiero trzy lata później, gdy zdobył Jerozolimę i zdetronizował Antygona, syna Arystobula II. Po tym zwycięstwie poczynił dalsze kroki w celu umocnienia swej pozycji: namówił Rzymianina Marka Antoniusza do stracenia Antygona, a sam rozkazał odszukać i zgładzić 45 najwybitniejszych przedstawicieli jego stronnictwa. Spośród przywódców faryzeuszy oszczędził tylko Samajasa i Polliona, a po kilku latach zabił nawet Jana Hyrkana II. A zatem tak jak przewidział Samajas, uśmiercił tych, którzy próbowali go osądzić.

Będąc zręcznym politykiem, Herod uważał, że w jego najlepiej pojętym interesie leży popieranie Rzymian. Musiał jednak działać bardzo dyplomatycznie i często zmieniać front, dostosowując się do zmiennych kolei losów władców Rzymu. Jako bliski przyjaciel Sekstusa, najpierw popierał Juliusza Cezara, a potem sprzymierzył się z jednym z jego zabójców, Kasjuszem. Zdołał wkupić się w łaski Marka Antoniusza (m.in. hojnymi łapówkami) — przeciwnika Kasjusza i mściciela Cezara. Kiedy później Oktawian (Cezar August) zwyciężył Antoniusza w bitwie pod Akcjum, Herod sprytnie wyjednał przebaczenie za wspieranie pokonanego, po czym pozyskał przyjaźń tryumfatora. Dzięki popieraniu Rzymu, szczodrym darom pieniężnym dla cezarów oraz własnej elokwencji Herod zawsze potrafił się wybronić przed zarzutami lub skargami zanoszonymi przeciw niemu do władz rzymskich przez Żydów i innych ludzi, wśród których byli nawet jego domownicy.

Na początku Herod był zarządcą Galilei. Kasjusz mianował go zarządcą Celesyrii. Później senat rzymski z rekomendacji Antoniusza uczynił go królem Judei. A cesarz August dodał do jego państwa Samarię, Gadarę, Gazę i Joppę, potem okręgi: Trachon, Bataneę, Auranitydę i Pereę, leżącą na wsch. brzegu Jordanu, mniej więcej na wysokości Gileadu. Herod panował także nad Idumeą.

Świątynia i inne budowle. Spośród przedsięwzięć budowlanych Heroda najważniejsze — zwłaszcza z biblijnego punktu widzenia — było przebudowanie jerozolimskiej świątyni wzniesionej przez Zerubbabela. Dokonano tego ogromnym kosztem, ale zdaniem Józefa Flawiusza rezultaty były imponujące (Dawne dzieje Izraela, XV, XI, 3). Nieprzyjaźnie nastawieni i podejrzliwi wobec Heroda Żydzi nie pozwolili mu zburzyć istniejącej świątyni, dopóki nie zgromadził materiałów budowlanych i nie zwiózł ich na teren budowy. Flawiusz podaje, że samo sanktuarium ukończono w ciągu 18 miesięcy (Dawne dzieje Izraela, XV, XI, 6). Pozostałe główne budynki wznoszono osiem lat. Jednakże w 30 r. n.e. Żydzi mówili, iż świątynię budowano 46 lat. Informacja taka padła podczas rozmowy z Jezusem Chrystusem na krótko przed pierwszą Paschą po jego chrzcie (Jn 2:13-20). Jak pisze Flawiusz, prace rozpoczęto w 18 roku panowania Heroda (Dawne dzieje Izraela, XV, XI, 1). Biorąc pod uwagę żydowski sposób liczenia lat rządów, mógł to być 18/17 r. p.n.e. W rzeczywistości prace nad świątynią (różne przybudówki itp.) ukończono dopiero na sześć lat przed jej zburzeniem w 70 r. n.e.

Ponadto Herod wznosił teatry, amfiteatry, hipodromy, cytadele, twierdze, pałace, świątynie Cezara, akwedukty i pomniki, zakładał ogrody, a nawet miasta. Tym ostatnim nadawał nazwy od własnego imienia, od swych krewnych lub od władców rzymskich. W Cezarei zbudował sztuczny port, dorównujący portowi w Tyrze. Flawiusz podaje, że na głębokości 20 sążni (36 m) zatopiono w morzu olbrzymie głazy, które utworzyły falochron o szerokości 200 stóp (ok. 60 m) (Dawne dzieje Izraela, XV, IX, 6). Herod powiększył też twierdzę Antonia i wspaniale zmodernizował Masadę. Swe przedsięwzięcia budowlane prowadził nawet w tak odległych miastach jak Antiochia w Syrii i Rodos (na wyspie o tej samej nazwie).

Herod przeznaczał ogromne sumy na rozrywkę i hojną ręką rozdawał dary, zwłaszcza rzymskim dygnitarzom. Żydzi mieli mu za złe m.in. to, że budował amfiteatry (np. w Cezarei), gdzie urządzał igrzyska greckie i rzymskie, na które składały się wyścigi rydwanów, walki gladiatorów, zmagania ludzi ze zwierzętami oraz inne pogańskie widowiska. Herodowi tak zależało na kultywowaniu igrzysk olimpijskich, że w drodze do Rzymu zatrzymał się w Grecji i sam wziął w nich udział. Potem ofiarował wielką sumę na dalsze ich organizowanie, a przy okazji upamiętnił własne imię. Będąc formalnie Żydem, mówił o Żydach „rodacy”, a o repatriantach, którzy wrócili z Babilonu i zbudowali świątynię Zerubbabela — „ojcowie nasi”. Niemniej jego życie całkowicie zaprzeczało twierdzeniom, jakoby był sługą Jehowy Boga.

Kłopoty rodzinne. Właściwie cała rodzina Herodów była żądna zaszczytów, podejrzliwa, rozwiązła i kłótliwa. Najbliżsi przysparzali zresztą Herodowi największych problemów i zmartwień. Kypros i Salome, jego matka i siostra, stale dolewały oliwy do ognia. Herod poślubił Mariamne I — wnuczkę Hyrkana II, a córkę Aleksandra, syna Arystobula II. Była uderzająco piękną kobietą i Herod ogromnie ją kochał, lecz jego matka i siostra jej nienawidziły. Heroda trawiła nieustanna zazdrość, poza tym podejrzewał, że jego krewni — a zwłaszcza synowie — spiskują przeciw niemu, co nieraz nie było dalekie od prawdy. Powodowany żądzą władzy i nieufnością, kazał zamordować Mariamne, jej brata i dziadka (Hyrkana), swoich trzech synów, a także kilku najlepszych przyjaciół i wiele innych osób. Torturami wymuszał zeznania od każdego, kto zdawał się posiadać informacje potwierdzające jego domysły.

Stosunki z Żydami. Herod próbował udobruchać Żydów przez rozbudowę świątyni i zaspokajanie ich potrzeb podczas głodu. Niekiedy obniżał podatki niektórym poddanym. Zdołał nawet skłonić Augusta do nadania Żydom przywilejów w różnych rejonach świata. Ci jednak dostrzegali przede wszystkim jego okrucieństwo i tyranię, toteż przez większą część swych rządów miał z nimi kłopoty.

Choroba i śmierć. Pod koniec życia Herod zapadł na odrażającą chorobę połączoną z gorączką — być może wskutek swej rozwiązłości. Według Flawiusza „odczuwał wprost niemożliwe do zniesienia swędzenie i nieustanne bóle we wnętrznościach, a na nogach miał obrzęki jak przy puchlinie wodnej. Dostał także zapalenia w dolnej części brzucha, a na wstydliwym miejscu utworzył się ropiejący wrzód i lęgły się tam robaki. Przy tym oddychać mógł tylko na siedząco i z trudem łapał oddech, a konwulsje dolegały mu we wszystkich częściach ciała” (Wojna żydowska, I, XXXIII, 5 [656]).

Leżąc na łożu śmierci, Herod rozkazał stracić spiskującego przeciw niemu syna Antypatra. Ponieważ wiedział, że Żydzi ucieszą się, gdy umrze, polecił sprowadzić najznakomitszych przedstawicieli narodu żydowskiego do tzw. hipodromu w Jerychu i tam ich zamknąć. Następnie nakazał swym krewnym, żeby przed ogłoszeniem jego śmierci pozabijano uwięzionych, a wtedy każda rodzina w Judei na pewno zapłacze na jego pogrzebie. Rozkazu tego nigdy nie wykonano. Salome, siostra Heroda, i jej mąż Aleksas uwolnili tych ludzi i odesłali ich do domu.

Herod umarł, mając ok. 70 lat. Pierwotnie wyznaczył na następcę swego syna Antypasa, lecz krótko przed śmiercią zmienił testament i oddał tron Archelausowi. Lud oraz armia uznali go za króla. (Biblia donosi, że Józef, przybrany ojciec Jezusa, usłyszał, iż „w Judei króluje Archelaus w miejsce swego ojca, Heroda” [Mt 2:22]). Antypas zakwestionował jednak prawa brata. Sprawę przedstawiono w Rzymie Cezarowi Augustowi, który co prawda poparł Archelausa, ale ustanowił go etnarchą i dokonał podziału terytorium rządzonego dotąd przez Heroda: połowę przekazał Archelausowi, a drugą połowę rozdzielił między dwóch innych synów Heroda — Antypasa i Filipa.

Rzeź małych dzieci. Biblijna relacja o zarządzonej przez Heroda rzezi wszystkich chłopców w wieku do dwóch lat znajdujących się w Betlejem i okolicy pokrywa się z innymi doniesieniami historycznymi o jego nikczemnej naturze. Rozkaz ten musiał wydać pod koniec życia, gdyż Jezus ocalał dzięki temu, że rodzice zabrali go do Egiptu, ale po śmierci Heroda wrócili i osiedlili się w Galilei. Jehowa przepowiedział oba te wydarzenia za pośrednictwem swych proroków: Jeremiasza i Ozeasza (Jer 31:15; Oz 11:1; Mt 2:1-23).

Kiedy umarł. Pewnych kłopotów nastręcza ustalenie daty śmierci Heroda. Niektórzy badacze chronologii twierdzą, że umarł w 5 lub 4 r. p.n.e. Opierają się przede wszystkim na dziełach Flawiusza. W relacji o nadaniu Herodowi przez Rzym godności króla podał on imiona ówczesnych rzymskich konsulów. Według takiej rachuby stało się to w 40 r. p.n.e., jednakże dane innego historyka, Appiana, wskazują na r. 39. Stosując ten sam system datowania, oparty na imionach konsulów, Flawiusz umiejscawia zdobycie Jerozolimy przez Heroda w r. 37, lecz zarazem pisze, że stało się to 27 lat po wtargnięciu do niej Pompejusza (w r. 63) (Dawne dzieje Izraela, XIV, XVI, 4), co oznaczałoby, iż Herod zajął miasto w r. 36. Flawiusz podaje dalej, że Herod umarł 37 lat po tym, jak Rzymianie ustanowili go królem, i 34 lata po zdobyciu Jerozolimy (Dawne dzieje Izraela, XVII, VIII, 1). W takim razie jego śmierć przypadałaby na 2 lub 1 r. p.n.e.

Całkiem możliwe, że Flawiusz, jako historyk żydowski, liczył lata panowania królów Judei z uwzględnieniem roku wstąpienia na tron, jak to było w zwyczaju w wypadku królów z rodu Dawida. Jeżeli Rzymianie ustanowili Heroda królem w 40 r. p.n.e., to pierwszy rok jego rządów mógł trwać od miesiąca Nisan r. 39 do tego samego miesiąca r. 38, a gdyby liczyć od zdobycia Jerozolimy w r. 37 (lub 36), to pierwszy rok panowania rozpoczął się w miesiącu Nisan r. 36 (lub 35). Skoro Herod według Flawiusza umarł 37 lat po wyniesieniu na tron przez Rzym i 34 lata po zajęciu Jerozolimy, to jeśli rachuba uwzględnia pełne lata rządów, jego śmierć nastąpiła w 1 r. p.n.e. Podobną argumentację przedstawił W. E. Filmer na łamach The Journal of Theological Studies, gdzie napisał, że według tradycji żydowskiej Herod zmarł 2 dnia miesiąca Szebat (styczeń/luty) (red. H. Chadwick i H. Sparks, Oksford 1966, t. XVII, s. 284).

Flawiusz podaje, iż Herod umarł wkrótce po zaćmieniu Księżyca, a przed Paschą (Dawne dzieje Izraela, XVII, VI, 4; IX, 3). Niektórzy uważają, że chodzi o zaćmienie z 11 marca 4 r. p.n.e. (13 marca wg kalendarza juliańskiego).

Jednakże zaćmienie Księżyca w 4 r. p.n.e. było tylko częściowe, tymczasem w 1 r. p.n.e. na trzy miesiące przed Paschą doszło do zaćmienia całkowitego. Było to 8 stycznia (10 stycznia wg kalendarza juliańskiego), 18 dni przed tradycyjną datą śmierci Heroda, przypadającą na 2 Szebat. Jeszcze inne zaćmienie Księżyca (częściowe) nastąpiło 27 grudnia 1 r. p.n.e. (29 grudnia w kalendarzu juliańskim) (zob. CHRONOLOGIA [Zaćmienia Księżyca]).

Podstawą innego toku obliczeń jest wiek Heroda w chwili śmierci. Według Flawiusza miał on wtedy ok. 70 lat; zarządcą Galilei zaś został (co jak się przyjmuje, nastąpiło w 47 r. p.n.e.) w wieku 15 lat, choć uczeni uznają to za pomyłkę, gdyż najwyraźniej chodzi o 25 lat (Dawne dzieje Izraela, XVII, VI, 1; XIV, IX, 2). W takim razie Herod umarł w 2 lub 1 r. p.n.e. Trzeba jednak pamiętać, że w datach podawanych przez Flawiusza zdarza się sporo nieścisłości, toteż jego pisma nie są całkowicie wiarogodnym źródłem. Najbardziej miarodajne wskazówki zawiera Biblia.

Z dostępnych dowodów wynika, że Herod umarł prawdopodobnie w 1 r. p.n.e. Historyk biblijny Łukasz donosi, że Jan zaczął chrzcić w 15 roku panowania Tyberiusza Cezara (Łk 3:1-3). August zmarł 17 sierpnia 14 r. n.e. Dnia 15 września senat powierzył władzę Tyberiuszowi. Rzymianie nie uwzględniali roku wstąpienia na tron, zatem 15 rok jego rządów trwał od późnego lata 28 r. do późnego lata 29 r. Jan był o pół roku starszy od Jezusa, a swą służbę w charakterze zwiastuna przygotowującego mu drogę rozpoczął najwyraźniej wiosną r. 29 (Łk 1:35, 36). Jak wynika z Biblii, Jezus urodził się jesienią, a gdy przyszedł do Jana się ochrzcić, miał ok. 30 lat (Łk 3:21-23). W takim razie został ochrzczony najprawdopodobniej jesienią, mniej więcej w październiku 29 r. Odliczenie 30 lat prowadzi do wniosku, że Syn Boży urodził się jako człowiek jesienią 2 r. p.n.e. (por. Łk 3:1, 23 z proroctwem o „siedemdziesięciu tygodniach” z Dn 9:24-27; zob. SIEDEMDZIESIĄT TYGODNI).

Astrolodzy, którzy odwiedzili Jezusa. Jak donosi apostoł Mateusz, gdy Jezus urodził się w Betlejem „za dni króla Heroda”, do Jerozolimy przybyli „ze stron wschodnich” astrolodzy; mówili, że będąc na wschodzie, ujrzeli jego gwiazdę. Natychmiast rozbudziło to obawy i podejrzenia Heroda, który od naczelnych kapłanów i uczonych w piśmie dowiedział się, że Chrystus miał się narodzić w Betlejem. Wezwał więc astrologów i dokładnie ich wypytał, kiedy ukazała się ta gwiazda (Mt 2:1-7).

Warto zauważyć, że działo się to jakiś czas po narodzinach Jezusa, bo nie leżał on już w żłobie, lecz przebywał z rodzicami w jakimś domu (Mt 2:11; por. Łk 2:4-7). Gdy astrolodzy nie wrócili do Heroda z wiadomością, gdzie jest dziecko, ten rozkazał wymordować w Betlejem i jego okolicy wszystkich chłopców w wieku do dwóch lat. Jednakże rodzice Jezusa, ostrzeżeni przez Boga, zdążyli uciec z nim do Egiptu (Mt 2:12-18). Herod nie mógł umrzeć przed 1 r. p.n.e., gdyż Jezus miałby wtedy mniej niż trzy miesiące (urodził się ok. 1 października 2 r. p.n.e.).

Z drugiej strony podczas rzezi chłopców Jezus nie musiał mieć dwóch lat; mógł mieć nawet mniej niż rok, ponieważ Herod obliczył wiek dzieci od chwili ukazania się gwiazdy astrologom, kiedy przebywali na wschodzie (Mt 2:1, 2, 7-9). Z powodzeniem mogło to być szereg miesięcy wcześniej, bo jeśli przybyli z pradawnej kolebki astrologii, czyli z Babilonu lub z innej części Mezopotamii (a tak najprawdopodobniej było), to mieli za sobą bardzo długą podróż. Gdy w 537 r. p.n.e. Izraelici wracali z Babilonu do ojczyzny, zajęło im to co najmniej cztery miesiące. Herod najwyraźniej uznał, że jeśli wymorduje wszystkich chłopców w wieku do dwóch lat, na pewno będzie wśród nich „ten narodzony król Żydów” (Mt 2:2). Sam Herod umarł wkrótce po tych wydarzeniach, ponieważ Jezus raczej nie przebywał w Egipcie zbyt długo (Mt 2:19-21).

A zatem chronologia biblijna, dane astronomiczne oraz dostępne zapiski historyczne zdają się wskazywać na to, że Herod zmarł w 1 r. p.n.e., a być może nawet na początku 1 r. n.e.

2. Herod Antypas, syn Heroda Wielkiego i Samarytanki Maltake. Wraz ze swym bratem Archelausem wychowywał się w Rzymie. Herod pierwotnie wyznaczył go na swego następcę, lecz ostatecznie zmienił testament i przekazał królestwo Archelausowi. Antypas zaskarżył testament do Cezara Augusta, który w zasadzie podtrzymał roszczenia Archelausa, ale podzielił królestwo i przyznał Antypasowi tetrarchię składającą się z Galilei oraz Perei. Tytuł „tetrarcha” oznacza „władcę jednej czwartej [prowincji]”, a nadawano go pomniejszemu księciu lub władcy okręgu. Potocznie jednak mógł on być nazywany królem, tak jak Archelaus (Mt 14:9; Mk 6:14, 22, 25-27).

Antypas poślubił córkę Aretasa, króla Arabii, mającego stolicę w Petrze. Ale gdy podczas jednej z podróży do Rzymu odwiedził swego przyrodniego brata Heroda Filipa (nie mylić z tetrarchą Filipem), syna Heroda Wielkiego i Mariamne II, zapłonął uczuciem do jego żony, Herodiady, kobiety żądnej zaszczytów. Zabrał ją ze sobą do Galilei i wziął za żonę, rozwiódłszy się z córką Aretasa, którą odesłał do domu. Zniewagą tą doprowadził do wojny. Aretas wtargnął na jego terytorium, zadał mu dotkliwe straty i niemalże go obalił. Antypasa uratowało tylko to, że odwołał się do Rzymu, a cesarz rozkazał, by Aretas został pojmany lub zgładzony.

Antypas cieszył się szczególnymi względami cesarza Tyberiusza, następcy Augusta. Podobnie jak ojciec, prowadził prace budowlane, choć na znacznie mniejszą skalę. Nad Jeziorem Genezaret (Tyberiadzkim, zwanym też Morzem Galilejskim) zbudował miasto, które nazwał Tyberiadą, od imienia cesarza (Jn 6:1, 23). Innemu miastu nadał nazwę Julias, od Julii, żony Augusta (bardziej znanej pod imieniem Liwia). Poza tym budował umocnienia, pałace i teatry.

Uśmierca Jana Chrzciciela. Cudzołożny związek Heroda Antypasa z Herodiadą został napiętnowany przez Jana Chrzciciela. Całkiem słusznie mógł on skarcić w tej sprawie Antypasa, który formalnie był Żydem, a tym samym podlegał Prawu Mojżeszowemu. Antypas jednak wtrącił Jana do więzienia i nie zabił go tylko z obawy przed ludem, uznającym go za proroka. Ale gdy świętował swe urodziny, tak mu się spodobała córka Herodiady, że przysiągł jej dać, o cokolwiek poprosi. Herodiada poleciła córce prosić o głowę Jana. Choć nie było to po myśli Heroda, tchórzliwie ustąpił, chcąc zachować twarz wobec uczestników biesiady, którzy słyszeli jego przysięgę (warto zaznaczyć, że w świetle Prawa nie musiał dotrzymać przysięgi zobowiązującej do przestępstwa, takiego jak morderstwo) (Mt 14:3-12; Mk 6:17-29).

Kiedy później Antypas usłyszał o działalności Jezusa — o tym, że głosi, uzdrawia i wypędza demony — przestraszył się, iż może on być wskrzeszonym Janem. Odtąd bardzo chciał ujrzeć Jezusa, ale rzecz jasna nie po to, żeby wysłuchać jego nauk, lecz żeby rozwiać swe obawy (Mt 14:1, 2; Mk 6:14-16; Łk 9:7-9).

Pewnego razu, prawdopodobnie gdy Jezus zmierzał do Jerozolimy przez Pereę, faryzeusze powiedzieli mu: „Wyjdź i odejdź stąd, ponieważ Herod chce cię zabić”. Całkiem możliwe, że Herod rozpuszczał tę pogłoskę w nadziei, iż Jezus się przestraszy i opuści jego terytorium, bo raczej nie śmiałby ponownie podnieść ręki na proroka Bożego. W swej odpowiedzi Jezus nazwał go „lisem”, najwyraźniej nawiązując do jego przebiegłości (Łk 13:31-33).

„Zakwas Heroda”. Właśnie za rządów Heroda Antypasa Jezus ostrzegł swych uczniów: „Miejcie oczy otwarte, strzeżcie się zakwasu faryzeuszy i zakwasu Heroda” (Mk 8:15). Zarówno faryzeusze, jak i herodianie, czyli członkowie stronnictwa Heroda, zwalczali Jezusa Chrystusa oraz jego nauki; mimo wzajemnej niechęci dostrzegali w nim wspólnego wroga i połączyli przeciw niemu swe siły. Herodianie zajmowali się bardziej polityką niż religią; podobno uważali się za wiernych Prawu, zarazem jednak utrzymywali, iż pozwala ono Żydom uznawać obcego księcia (Herodowie bowiem nie byli rodowitymi Żydami, tylko Idumejczykami). Jako nacjonaliści, nie popierali władzy Rzymian, ale nie chcieli też utworzenia państwa teokratycznego pod rządami królów żydowskich, lecz odrodzenia królestwa narodowego pod panowaniem jednego z synów Heroda.

Przejawem tego nacjonalistycznego „zakwasu” było podchwytliwe pytanie, które herodianie wraz z faryzeuszami zadali Jezusowi: „Czy wolno płacić podatek pogłówny Cezarowi, czy nie? Mamy płacić czy nie płacić?” (Mk 12:13-15). Jezus nazwał ich „obłudnikami” i dowiódł, że ma się na baczności przed ich „zakwasem”, gdyż swą odpowiedzią udaremnił ich podstęp i nie dostarczył im podstaw do oskarżenia go o działalność wywrotową lub do podburzenia przeciw niemu ludu (Mt 22:15-22).

Wystawia Jezusa na pośmiewisko. W ostatnim dniu swego ziemskiego życia Jezus został postawiony przed Poncjuszem Piłatem. Ten jednak, usłyszawszy, że ma przed sobą Galilejczyka, odesłał go do Heroda Antypasa, który był władcą okręgu (tetrarchą) Galilei, a przebywał właśnie w Jerozolimie (wcześniej Piłat miał kłopoty z Galilejczykami) (Łk 13:1; 23:1-7). Kiedy Herod zobaczył Jezusa, bardzo się ucieszył — nie dlatego, że się interesował jego losem czy też chciał naprawdę zbadać zasadność zarzutów stawianych mu przez kapłanów i uczonych w piśmie, lecz dlatego, że spodziewał się ujrzeć jakiś znak. Jezus nie spełnił jednak jego oczekiwań; gdy Herod wypytywał go „wieloma słowami”, zachował milczenie. Wiedział, że sprowadzono go tam tylko po to, by się zabawić jego kosztem. Rozczarowany tetrarcha poniżył go i wystawił na pośmiewisko, odziewając w jasną szatę, po czym odesłał go do Piłata, który jako przedstawiciel Rzymu sprawował najwyższą władzę. Obaj przedtem odnosili się do siebie wrogo, być może ze względu na pewne oskarżenia wysuwane przez Heroda. Ale to posunięcie Piłata spodobało się Herodowi i zostali przyjaciółmi (Łk 23:8-12).

Kiedy krótko po dniu Pięćdziesiątnicy 33 r. n.e. uwolniono z więzienia Piotra i Jana, uczniowie modlili się do Boga słowami: „Zarówno Herod [Antypas], jak i Poncjusz Piłat wraz z ludźmi z narodów i z ludami Izraela istotnie zebrali się w tym mieście przeciw twemu świętemu słudze Jezusowi (...). A teraz, Jehowo, zwróć uwagę na ich groźby i daj twym niewolnikom oznajmiać twoje słowo z całą śmiałością” (Dz 4:23, 27-29).

W Dziejach 13:1 wymieniono chrześcijanina Manaena, który kształcił się z Herodem, władcą okręgu. Być może chodzi o to, że pobierał nauki w Rzymie, gdzie Antypas wychowywał się u pewnego zwykłego obywatela.

Wygnany do Galii. Kiedy Gajusz Cezar (Kaligula) uczynił Agryppę I królem w tetrarchii Filipa, Herodiada zaczęła wyrzucać mężowi, że tylko przez własną gnuśność nie otrzymał władzy królewskiej. Uważała, że powinien udać się do Rzymu i poprosić Cezara o tę godność, skoro sam jest już tetrarchą, a Agryppa nie piastował wcześniej żadnego urzędu. Antypas w końcu uległ natarczywym namowom żony. Ale jego ambitna prośba rozgniewała Kaligulę, który dał posłuch oskarżeniom Agryppy i skazał Antypasa na wygnanie do Galii, do obecnego Lyonu we Francji (ostatecznie umarł on w Hiszpanii). Jako siostra Agryppy, Herodiada mogła uniknąć kary, lecz — zapewne z dumy — nie opuściła męża. Tetrarchia Antypasa, a także majątek jego i Herodiady przypadły w udziale Agryppie. W ten sposób żona ściągnęła na Antypasa dwie największe klęski życiowe — rozgromienie przez Aretasa oraz wygnanie.

3. Herod Agryppa I. Wnuk Heroda Wielkiego, syn Arystobula, urodzonego przez Mariamne I (wnuczkę arcykapłana Hyrkana II) i skazanego na śmierć przez własnego ojca. Agryppa był ostatnim Herodem, który tak jak dziadek królował nad całą Palestyną.

Młodość. Godność „króla Heroda” zdobył Agryppa dzięki kilku zręcznym posunięciom oraz wsparciu swych rzymskich przyjaciół (Dz 12:1). Wychowywał się w Rzymie razem z Druzusem, synem Tyberiusza Cezara, i Klaudiuszem, bratankiem cesarza, toteż stał się postacią znaną tamtejszym kręgom władzy. Był niezwykle rozrzutny i lekkomyślny. Zaciągnąwszy ogromne długi, nawet w skarbie państwa, opuścił Rzym i uciekł do Idumei. W końcu dzięki wstawiennictwu swej siostry, Herodiady, i żony, Kypros, (której ojciec był bratankiem Heroda Wielkiego i ożenił się z jego córką) na jakiś czas osiedlił się w Tyberiadzie, ale opuścił ją po kłótni z Antypasem. Wrócił do Rzymu i odzyskał łaski Tyberiusza Cezara.

Potem przez nierozważną wypowiedź Agryppa ściągnął na siebie gniew cesarza. W rozmowie ze swym bliskim przyjacielem Gajuszem (Kaligulą) nieopatrznie życzył mu rychłego objęcia władzy cesarskiej. Słowa te zaprowadziły go do więzienia, gdyż podsłuchane przez jego sługę, dotarły do uszu Tyberiusza. Przez jakiś czas życie Agryppy wisiało na włosku, lecz po kilku miesiącach Tyberiusz umarł, a cesarzem został Kaligula. Uwolnił przyjaciela i wyniósł go do godności króla nad terytorium, nad którym panował jego zmarły wuj Filip.

Faworyt władców Rzymu. Zdobycie przez brata tytułu królewskiego wzbudziło zazdrość Herodiady, toteż namówiła swego męża, Heroda Antypasa, który był tylko tetrarchą, żeby poprosił nowego cesarza rzymskiego o koronę. Ale Agryppa przechytrzył Antypasa. Oskarżył go przed Kaligulą o sprzymierzenie się zarówno z Sejanem, który spiskował przeciw Tyberiuszowi, jak i z Partami. Antypas nie potrafił zaprzeczyć tym zarzutom i w rezultacie został skazany na wygnanie. Podlegające mu Galileę i Pereę dołączono do królestwa Agryppy. Flawiusz w jednym miejscu podaje, że uczynił to Kaligula, a w dwóch innych — że Klaudiusz. Najprawdopodobniej Kaligula przyrzekł mu owe tereny, a Klaudiusz utrzymał w mocy tę obietnicę.

Kiedy zamordowano Kaligulę (zdaniem uczonych było to w 41 r. n.e.), Agryppa przebywał akurat w Rzymie i zdołał odegrać rolę negocjatora między senatem a nowym cesarzem, Klaudiuszem, którego był przyjacielem. Wdzięczny Klaudiusz przyznał mu w nagrodę Judeę i Samarię, a także królestwo Lizaniasza. W ten sposób królestwo Agryppy objęło zasięgiem mniej więcej taki sam teren jak państwo jego dziadka Heroda Wielkiego. Wtedy też Klaudiusz na prośbę Agryppy przyznał jego bratu Herodowi królestwo Chalkis (historia zapamiętała tego Heroda tylko jako króla Chalkis, skrawka ziemi na zach. stokach gór Antyliban).

Przypochlebia się Żydom, prześladuje chrześcijan. Agryppa usiłował zjednać sobie względy Żydów, przedstawiając się jako żarliwy wyznawca judaizmu. Kiedy Kaligula, poczytujący się za boga, chciał postawić swój posąg w świątyni jerozolimskiej, Agryppa zręcznie go od tego odwiódł. Później zaczął budować mur wokół pn. przedmieść Jerozolimy. Klaudiusz uznał to za próbę umocnienia miasta przed ewentualnym atakiem Rzymian, toteż nakazał mu przerwać prace. Wbrew twierdzeniu, że jest chwalcą prawdziwego Boga, Agryppa organizował i popierał walki gladiatorów i inne pogańskie widowiska urządzane w teatrze.

Agryppa był akceptowany przez Żydów ze względu na swą babkę Mariamne I, pochodzącą z rodu Hasmoneuszów. Występował w obronie Żydów uciskanych przez Rzymian, a zarazem niechlubnie zapisał się na kartach historii jako prześladowca chrześcijan, powszechnie znienawidzonych przez zwolenników judaizmu. „Jakuba, brata Jana, zgładził mieczem” (Dz 12:1, 2). Ponieważ spodobało się to Żydom, pochwycił i wtrącił do więzienia również Piotra. Jednakże anioł uwolnił apostoła, co wywołało ogromne poruszenie wśród żołnierzy Agryppy i zakończyło się ukaraniem strażników Piotra (Dz 12:3-19).

Uśmiercony przez anioła. Rządy Agryppy skończyły się dość raptownie. Podczas święta urządzonego w Cezarei ku czci cesarza odział się we wspaniałą szatę królewską i zaczął wygłaszać publiczną przemowę do zgromadzonych mieszkańców Tyru i Sydonu, którzy chcieli zawrzeć z nim pokój. Słuchający go tłum wykrzykiwał: „To głos boga, a nie człowieka!” Wtedy ów niepoprawny obłudnik został stracony w trybie doraźnym; Biblia donosi: „Natychmiast uderzył go anioł Jehowy, ponieważ nie oddał chwały Bogu; i stoczony przez robactwo, skonał” (Dz 12:20-23).

Zdaniem znawców chronologii król Herod Agryppa I zmarł w 44 r. n.e. w wieku 54 lat, po trzech latach panowania nad całą Judeą. Pozostawił po sobie syna Heroda Agryppę II oraz córki: Berenike (Dz 25:13), Druzyllę, żonę namiestnika Feliksa (Dz 24:24), i Mariamne III.

4. Herod Agryppa II. Prawnuk Heroda Wielkiego, syn Heroda Agryppy I i jego żony, Kypros. Jak podają historycy, był ostatnim księciem z dynastii Heroda. Miał trzy siostry: Berenike, Druzyllę i Mariamne III (Dz 24:24; 25:13). Wychowywał się na dworze cesarskim w Rzymie. Kiedy umarł jego ojciec, Agryppa miał zaledwie 17 lat i doradcy cesarza Klaudiusza uważali, że jest zbyt młody, by objąć rządy nad królestwem ojca. Dlatego Klaudiusz powierzył je władzy namiestników. Jakiś czas później Agryppa II otrzymał po swym zmarłym stryju Herodzie królestwo Chalkis — małe państewko na zach. stokach gór Antyliban.

Wkrótce potem Klaudiusz uczynił Agryppę królem nad tetrarchiami należącymi wcześniej do Filipa i Lizaniasza (Łk 3:1). Powierzono mu też nadzór nad świątynią jerozolimską oraz prawo do wyznaczania żydowskiego arcykapłana. Jego państwo powiększył Neron, następca Klaudiusza, przyznając mu Tyberiadę i Tarycheę w Galilei oraz Julias w Perei wraz z zależnymi miejscowościami.

W późniejszym czasie Agryppa zajął się rozbudową pałacu wzniesionego w Jerozolimie przez królów z dynastii Hasmoneuszów. Ponieważ z dobudowanej części widział teraz, co się działo na dziedzińcu świątyni, Żydzi postawili mur, który to uniemożliwiał, ale zarazem utrudniał obserwację rzymskim strażnikom. Nie spodobało się to ani Agryppie, ani Festusowi, gdy jednak Żydzi przedstawili sprawę Neronowi, ten pozwolił pozostawić mur. Agryppa upiększył też Cezareę Filipową (zmienił przy tym jej nazwę na Neronias, ku czci Nerona). Idąc w ślady ojca, zbudował teatr w Berycie w Fenicji i wydawał ogromne sumy na urządzane tam widowiska.

Krążyły pogłoski, że Agryppa pozostawał w kazirodczych stosunkach ze swą siostrą Berenike, która porzuciła swego męża, króla Cylicji (J. Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XX, VII, 3). O tym, czy Agryppa był żonaty, Flawiusz nigdzie nie wspomina.

Kiedy stało się oczywiste, że powstanie żydowskie przeciwko rzymskiemu jarzmu (66-70 n.e.) zakończy się narodową katastrofą, Agryppa próbował przekonywać Żydów do obrania bardziej umiarkowanego kursu. Gdy jego apele przebrzmiały bez echa, odwrócił się od Żydów i przyłączył do armii rzymskiej, a podczas bitwy został raniony kamieniem z procy.

Mowa obrończa Pawła przed Agryppą. Pismo Święte wspomina o kurtuazyjnej wizycie króla Heroda Agryppy II i jego siostry Berenike u namiestnika Festusa ok. 58 r. n.e. (Dz 25:13). Festus zastąpił na tym stanowisku Feliksa, za którego urzędowania apostoł Paweł został oskarżony przez Żydów, a który chcąc pozyskać ich przychylność, nie zwolnił go, gdy opuszczał urząd (Dz 24:27). Nawiasem mówiąc, Feliks był szwagrem Agryppy, gdyż poślubił jego siostrę Druzyllę (Dz 24:24). Król Agryppa powiedział namiestnikowi Festusowi, że chciałby posłuchać Pawła (Dz 25:22), czekającego akurat na rezultat odwołania się do Cezara (Dz 25:8-12). Apostoł ucieszył się, że będzie mógł się bronić przed Agryppą, którego nazwał „znawcą wszystkich zwyczajów i sporów wśród Żydów” (Dz 26:1-3). Pod wpływem jego mocnych argumentów Agryppa oznajmił: „Wkrótce przekonałbyś mnie, bym został chrześcijaninem”, na co apostoł odrzekł: „Oby Bóg sprawił, żeby — czy to wkrótce, czy po dłuższym czasie — nie tylko ty, lecz i wszyscy, którzy mnie dzisiaj słyszą, stali się takimi, jak i ja jestem, z wyjątkiem tych więzów” (Dz 26:4-29). Agryppa i Festus uznali, że Paweł jest niewinny, ale skoro odwołał się do Cezara, musi zostać odesłany na rozprawę do Rzymu (Dz 26:30-32).

Po zburzeniu Jerozolimy w 70 r. n.e. Herod Agryppa wraz z siostrą Berenike przeprowadził się do Rzymu, gdzie przyznano mu godność pretora. Umarł bezdzietnie ok. 100 r.

5. Herod Filip. Syn Heroda Wielkiego i Mariamne II, córki arcykapłana Szymona. Filip był pierwszym mężem Herodiady, która rozwiodła się z nim i poślubiła jego przyrodniego brata Heroda Antypasa. W Biblii wspomniany jest mimochodem w Mateusza 14:3; Marka 6:17, 18 i Łukasza 3:19.

Określenia Herod Filip używa się dla odróżnienia tej postaci od tetrarchy Filipa, który według Flawiusza także był synem Heroda Wielkiego, ale jego innej żony, Kleopatry z Jerozolimy.

Heroda Filipa niewątpliwie brano pod uwagę jako następcę tronu, gdyż jego trzej starsi bracia przyrodni — Antypater, Aleksander i Arystobul — zostali przez ojca straceni. We wcześniejszym testamencie Herod Wielki wymieniał go po Antypasie. Jednakże w ostatniej wersji Filip nie został wspomniany, a królestwo miał otrzymać Archelaus. Jak donosi Flawiusz, Filipa nie uwzględniono dlatego, że jego matka, Mariamne II, nie powiadomiła Heroda o spisku Antypatra, choć o nim wiedziała.

Herod Filip miał z Herodiadą córkę imieniem Salome. Najwyraźniej właśnie ona tańczyła przed Herodem Antypasem i za namową matki poprosiła o głowę Jana Chrzciciela (Mt 14:1-13; Mk 6:17-29).

6. Filip tetrarcha. Syn Heroda Wielkiego i jego żony Kleopatry z Jerozolimy. Wychowywał się w Rzymie. Poślubił Salome, córkę Heroda Filipa i Herodiady. Kiedy zmarł jego ojciec, Cezar August podzielił królestwo; Filip otrzymał tetrarchię, w której skład wchodziły Iturea, Trachon i pobliskie okręgi, a która przynosiła roczny dochód w wysokości 100 talentów. (Flawiusz nie wspomina o Iturei, być może więc została dodana później). Panował przeszło 30 lat. Flawiusz donosi: „Był to człowiek łaskawy dla swoich poddanych i rozmiłowany w spokojnym życiu i dlatego nigdy nie wydalał się poza granice swojej tetrarchii”. Dalej podaje, że gdziekolwiek Filip się udał, chętnie zasiadał na tronie sędziowskim i bezzwłocznie rozpatrywał sprawy. Umarł w Julias i urządzono mu wspaniały pogrzeb. Ponieważ nie zostawił synów, cesarz Tyberiusz wcielił jego tetrarchię do Syrii (Dawne dzieje Izraela, XVIII, IV, 6).

Imię Filipa występuje w Biblii tylko raz, gdy podawana jest data rozpoczęcia służby przez Jana Chrzciciela (Łk 3:1). Z zestawienia tego wersetu z danymi historycznymi na temat rządów Augusta i Tyberiusza wynika, że Jan zaczął swą służbę w 29 r. n.e.

[Diagram na stronie 810]

DRZEWO GENEALOGICZNE HERODÓW (fragment)

(Imiona mężczyzn wypisano dużymi literami)

ANTYPATER I

ANTYPATER II i Kypros (żona)

FAZAEL

HEROD WIELKI (Mt 2:1-22; Łk 1:5)

JÓZEF

FERORAS

Salome

ŻONY HERODA WIELKIEGO

Doris

ANTYPATER

Mariamne I

ALEKSANDER

ARYSTOBUL

Mariamne III

Berenike (Dz 25:13, 23; 26:30)

Salampsio

Kypros

Mariamne II

Salome

Kleopatra z Jerozolimy

Maltake

(Herod Wielki miał jeszcze 5 żon i ogółem 15 dzieci)

[Ilustracja na stronie 808]

Ruiny tarasowego pałacu wybudowanego przez Heroda Wielkiego na szczycie Masady

[Ilustracja na stronie 814]

Moneta z brązu z wizerunkiem Domicjana; na rewersie widnieje imię króla Agryppy II