KANON

(biblijny).

Hebrajskie słowo kanéh oznacza trzcinę, która pierwotnie służyła jako przyrząd pomiarowy (Eze 40:3-8; 41:8; 42:16-19). Apostoł Paweł użył greckiego wyrazu kanòn w nawiązaniu do ‛terenu przydzielonego mu według miary’, a także do „reguły postępowania”, na podstawie której chrześcijanie powinni sprawdzać swe zachowanie (2Ko 10:13-16; Gal 6:16). Mianem „kanonu biblijnego” przyjęło się określać listę lub zbiór natchnionych ksiąg zasługujących na to, by ich używać jako miernika przy ustalaniu właściwych wierzeń i nauk oraz sposobu postępowania (zob. BIBLIA).

Dowodem Boskiego pochodzenia czy kanoniczności jakiejś księgi religijnej nie jest samo to, że została spisana, że przetrwała setki lat i że cieszy się szacunkiem milionów ludzi. Musi jeszcze nosić wyraźne znamiona Bożego autorstwa i natchnienia. Apostoł Piotr oznajmił: „Proroctwo nigdy nie zostało przyniesione z woli człowieka, lecz ludzie mówili od Boga, uniesieni duchem świętym” (2Pt 1:21). Przeanalizowanie ksiąg tworzących kanon biblijny ukazuje, iż pod każdym względem spełniają to wymaganie.

Pisma Hebrajskie. Biblię zaczął spisywać Mojżesz w r. 1513 p.n.e. W swych księgach utrwalił przykazania i zalecenia Boże dane Adamowi, Noemu, Abrahamowi, Izaakowi i Jakubowi, jak również przepisy przymierza Prawa. Na tzw. Pięcioksiąg Mojżesza (Pentateuch) składają się księgi: Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb i Powtórzonego Prawa. Mojżesz zapewne napisał też Księgę Hioba, która omawia wydarzenia z okresu, gdy nie było „na ziemi nikogo takiego jak (...) [Hiob]”, a zatem rozgrywające się pomiędzy śmiercią Józefa (1657 p.n.e.) a uznaniem Mojżesza za prawego sługę Bożego (Hi 1:8; 2:3). Prócz tego ułożył Psalm 90 i przypuszczalnie 91.

Dowody wewnętrzne nie pozostawiają cienia wątpliwości, że te pisma Mojżesza są kanoniczne, że pochodzą od Boga, powstały pod Jego natchnieniem i zawierają niezawodne wskazówki w sprawie czystego wielbienia. Mojżesz został wodzem i rozkazodawcą Izraelitów nie z własnej inicjatywy — początkowo nawet wzdragał się przed tym zadaniem (Wj 3:10, 11; 4:10-14). To Bóg go powołał i obdarzył tak cudowną mocą, że nawet egipscy kapłani uprawiający magię musieli uznać jego czyny za dzieło Boże (Wj 4:1-9; 8:16-19). Mojżesz nie został więc mówcą i pisarzem dla zaspokojenia swych ambicji. Wręcz przeciwnie — przekazał ustnie, a później zanotował część kanonu biblijnego na rozkaz Boży, pod wyraźnym wpływem ducha świętego (Wj 17:14).

Inicjatorem spisania tych praw i przykazań był sam Jehowa. Gdy skończył przemawiać na górze Synaj, „dał Mojżeszowi dwie tablice Świadectwa, tablice kamienne zapisane palcem Bożym” (Wj 31:18). Nieco dalej czytamy: „I Jehowa przemówił do Mojżesza: ‚Zapisz sobie te słowa’” (Wj 34:27). A zatem to Jehowa polecił Mojżeszowi utrwalić na piśmie pierwszych pięć ksiąg biblijnych. O ich kanoniczności nie zadecydował żaden ludzki sobór — cieszyły się uznaniem Bożym już od chwili powstania.

„A gdy tylko Mojżesz skończył spisywać w księdze słowa tego prawa”, nakazał Lewitom: „Wziąwszy tę księgę prawa, położycie ją obok Arki Przymierza Jehowy, swego Boga, i będzie tam świadkiem przeciw tobie” (Pwt 31:9, 24-26). Warto zauważyć, że Izraelici zaakceptowali ten opis ich stosunków z Bogiem i nie zaprzeczyli przedstawionym w nim faktom. Można by przypuszczać, iż zechcą odrzucić te księgi, gdyż wielokrotnie wspominają one o sprawach nieprzynoszących chluby ich narodowi, ale nigdy nie zdradzili się z takim zamiarem.

Zlecone Mojżeszowi zadanie sprawowania pieczy nad tymi spisanymi przykazaniami i pouczania o nich ludu spoczęło później na klasie kapłanów. Kiedy pół tysiąca lat po tym, jak Mojżesz zaczął spisywać Pięcioksiąg, do świątyni Salomona sprowadzono Arkę Przymierza (1026 p.n.e.), w dalszym ciągu znajdowały się w niej dwie tablice kamienne (1Kl 8:9). A gdy 384 lata później, w 18 roku panowania Jozjasza (642 p.n.e.), w domu Jehowy odnaleziono „księgę prawa”, tak samo odniesiono się do niej z ogromnym szacunkiem (2Kl 22:3, 8-20). Po powrocie narodu z niewoli babilońskiej, gdy podczas ośmiodniowego zgromadzenia Ezdrasz czytał z księgi Prawa, wszystkich ogarnęła „wielka radość” (Neh 8:5-18).

Po śmierci Mojżesza do świętych Pism dodano księgi, które spisali Jozue, Samuel, Gad i Natan (Jozuego, Sędziów, Rut, 1 i 2 Samuela). Swój wkład do rozrastającego się kanonu biblijnego wnieśli też królowie: Dawid i Salomon. Później uzupełnili go prorocy: od Jonasza do Malachiasza; każdy z nich został obdarzony przez Boga nadprzyrodzonymi zdolnościami proroczymi i spełniał wyłuszczone przez Niego wymagania, jakim powinien odpowiadać prawdziwy prorok — mówili w imieniu Jehowy, przekazywali przepowiednie, które się sprawdzały, i kierowali ludzi ku Bogu (Pwt 13:1-3; 18:20-22). Kiedy Chananiasza i Jeremiasza poddano próbie w dwóch ostatnich punktach (obaj bowiem twierdzili, że występują w imieniu Jehowy), pomyślnie przeszły ją tylko słowa Jeremiasza. W ten sposób okazało się, że to on jest prorokiem Jehowy (Jer 28:10-17).

Skoro Jehowa natchnął ludzi do napisania tych ksiąg, to logicznie rzecz biorąc, czuwał też nad ich zebraniem i przechowywaniem, żeby zapewnić rodzinie ludzkiej trwały wzorzec — kanon — prawdziwego wielbienia. Według tradycji miał w tym swój udział Ezdrasz po ponownym osiedleniu się w Judzie żydowskich wygnańców. Niewątpliwie nadawał się do tej pracy, gdyż był jednym z natchnionych pisarzy biblijnych, kapłanem, a także „biegłym przepisywaczem w dziedzinie Prawa Mojżeszowego” (Ezd 7:1-11). Potem dodano tylko księgi Nehemiasza oraz Malachiasza. Kanon Pism Hebrajskich został więc ustalony pod koniec V w. p.n.e., a obejmował wówczas te same księgi co dziś.

Pisma Hebrajskie tradycyjnie dzielono na 24 księgi zebrane w trzy grupy: Prawo, Proroków oraz Pisma, czyli Hagiografy (zob. tabela). Później jednak pewni uczeni żydowscy połączyli Rut z Sędziów, a Jeremiasza z Lamentacjami, w wyniku czego powstały 22 księgi — tyle, ile jest liter w alfabecie hebrajskim. Za takim podziałem opowiadał się chyba Hieronim, choć w przedmowie do ksiąg Samuela i Królów zaznaczył: „Niektórzy zaliczają Księgę Rut i Lamentacje do Hagiografów (...) i tak oto otrzymują ksiąg dwadzieścia cztery”.

Historyk żydowski Józef Flawiusz potwierdził, że ok. 100 r. n.e. kanon Pism Hebrajskich już od dawna był ustalony, gdyż w dziele Przeciw Apionowi (I, 8 [38-40]), w którym odpierał zarzuty swych przeciwników, napisał: „Nie posiadamy tysięcy ksiąg niezgodnych, a nawet sprzecznych z sobą, lecz tylko dwadzieścia dwie. Zawierają one kronikę od zarania dziejów i słusznie są uznane [jako boskie] za wiarygodne. Pięć z nich to księgi Mojżesza, których treścią są prawa i tradycyjna historia od stworzenia człowieka aż do śmierci prawodawcy. (...) Co do okresu od śmierci Mojżesza aż do [śmierci] Artakserksesa, następcy Kserksesa na tronie perskim, to prorocy, którzy żyli po Mojżeszu, opisali wydarzenia swoich czasów w trzynastu księgach. Pozostałe cztery zawierają hymny do Boga i przepisy odnoszące się do postępowania ludzi w życiu”.

A zatem kanoniczność danej księgi w żadnej mierze nie zależy od tego, czy uznaje ją lub odrzuca jakiś sobór, komitet bądź jakaś społeczność. Głos takich ludzi nienatchnionych przez Boga może być jedynie dodatkowym świadectwem potwierdzającym to, co On sam wcześniej uczynił poprzez upoważnionych przez siebie przedstawicieli.

Dokładna liczba ksiąg Pism Hebrajskich (zależna od tego, czy niektóre są połączone z innymi, czy występują osobno) nie jest ważna, nieistotna też jest ich kolejność, gdyż jeszcze długo po zamknięciu kanonu stanowiły odrębne zwoje. Starożytne katalogi wyliczają je w różnym porządku, np. w pewnym wykazie Księgę Izajasza umieszczono po Ezechiela. Najważniejsze jednak jest to, które księgi wchodzą w skład kanonu. W gruncie rzeczy tylko księgi uznawane dziś za kanoniczne mają uzasadnione prawo do takiego miana. Próby dodania do nich innych pism skutecznie odpierano już od czasów starożytnych. W r. 90 oraz 118 n.e. rada uczonych żydowskich w Jawne (Jamnia), nieco na pd. od Joppy, podczas omawiania Pism Hebrajskich zdecydowanie odrzuciła wszystkie księgi apokryficzne.

Ogólną opinię Żydów na ten temat Flawiusz wyraził następująco: „Opisane zostało także wszystko, co działo się w okresie od Artakserksesa aż do naszych czasów, lecz historia ta nie cieszy się taką wiarygodnością jak poprzednia, ponieważ prorocy nie następowali ściśle po sobie. A jakim szacunkiem otaczamy swoje księgi, dowiedliśmy tego w praktyce; chociaż bowiem minęło tyle wieków, nikt nie ośmielił się w nich niczego dodać ani ująć czy zmienić. Każdy Żyd od zarania życia ma to wpojone, żeby uważać je za nakazy Boże, trwać przy nich, a w razie potrzeby z radością za nie umierać” (Przeciw Apionowi, I, 8 [41-43]).

Ta odwieczna postawa Żydów wobec kanonu Pism Hebrajskich ma duże znaczenie w świetle słów Pawła z Listu do Rzymian, że właśnie im „powierzono święte oświadczenia Boże” — co obejmowało spisanie kanonicznych ksiąg biblijnych i sprawowanie nad nimi pieczy (Rz 3:1, 2).

Kanon biblijny został uznany — co nie oznacza: ustalony, bo przecież zatwierdził go sam duch Boży — przez wczesne sobory kościelne (laodycejski w r. 367 i chalcedoński w 451) oraz przez tzw. Ojców Kościoła, którzy zasadniczo uznawali istniejący kanon żydowski i odrzucali księgi apokryficzne. Byli wśród nich Justyn Męczennik, apologeta chrześcijański (zm. ok. 165); Meliton, „biskup” Sardes (II w.); biblista Orygenes (185?-254?); Hilary, „biskup” Poitiers (zm. 367?); Epifaniusz, „biskup” Salaminy (Konstancji) (od 367); Grzegorz z Nazjanzu (330?-389?); Rufin z Akwilei, „uczony tłumacz Orygenesa” (345?-410); Hieronim (ok. 347-420), biblista Kościoła łacińskiego i tłumacz Wulgaty. Ten ostatni w przedmowie do ksiąg Samuela i Królów po wymienieniu 22 ksiąg Pism Hebrajskich oświadczył: „Cokolwiek jest ponad to, musi być zaliczone do apokryfów”.

Najbardziej miarodajnym świadectwem kanoniczności Pism Hebrajskich jest niepodważalna opinia Jezusa Chrystusa oraz pisarzy Chrześcijańskich Pism Greckich. Chociaż nigdzie nie wymienili konkretnej liczby ksiąg, swymi wypowiedziami niedwuznacznie potwierdzili, że kanon Pism Hebrajskich nie obejmuje apokryfów.

Gdyby nie istniał ustalony zbiór świętych Pism — znany i uznawany przez Jezusa i jego uczniów oraz ich słuchaczy i czytelników — nie posługiwaliby się takimi wyrażeniami, jak: „Pisma” (Mt 22:29; Dz 18:24); „święte Pisma” lub „święte pisma” (Rz 1:2; 2Tm 3:15); „Prawo”, oznaczające często zbiór wszystkich Pism (Jn 10:34; 12:34; 15:25); „Prawo i Prorocy” — używane w sensie ogólnym na określenie całych Pism Hebrajskich, a nie tylko ich pierwszych dwóch części (Mt 5:17; 7:12; 22:40; Łk 16:16). Na przykład Paweł, wspominając kiedyś o „Prawie”, przytoczył fragment Księgi Izajasza (1Ko 14:21; Iz 28:11).

Jest rzeczą wysoce nieprawdopodobną, by pierwotny tekst Septuaginty zawierał księgi apokryficzne (zob. APOKRYFY). A jeśli nawet niektóre z tych pism o wątpliwym pochodzeniu przedostały się do jej późniejszych kopii, używanych w czasach Jezusa, to ani on, ani pisarze Chrześcijańskich Pism Greckich nigdy z nich nie cytowali, mimo że posługiwali się Septuagintą. Ani razu nie powołali się na żaden apokryf jako na „Pismo” powstałe pod wpływem ducha świętego. A zatem w wypadku ksiąg apokryficznych brak nie tylko wewnętrznych dowodów natchnienia Bożego oraz potwierdzenia przez natchnionych pisarzy Pism Hebrajskich, lecz także pieczęci aprobaty Jezusa i jego apostołów wyznaczonych przez Boga. Z drugiej strony Jezus uznawał kanon hebrajski, wymienił przecież całe Pisma Hebrajskie, gdy mówił o „wszystkim, co (...) napisano w Prawie Mojżeszowym i u Proroków, i w Psalmach”, przy czym Psalmy były pierwszą i najdłuższą księgą w części zwanej Hagiografami (czyli świętymi pismami) (Łk 24:44).

Bardzo wymowne są też słowa Jezusa zanotowane w Mateusza 23:35 (oraz Łk 11:50, 51): „Żeby na was przyszła wszelka krew prawych przelana na ziemi, od krwi prawego Abla do krwi Zachariasza — syna Barachiasza — którego zamordowaliście między sanktuarium a ołtarzem”. Zachariasz został zamordowany pod koniec panowania Jehoasza, a przeszło 200 lat później — za rządów Jehojakima — zginął prorok Urijasz (Jer 26:20-23). Skoro Jezus chciał się powołać na wszystkich męczenników, dlaczego nie powiedział ‛od Abla do Urijasza’? Najwyraźniej dlatego, że o Zachariaszu wspomniano w 2 Kronik 24:20, 21, a więc pod koniec tradycyjnego kanonu hebrajskiego. Z tego punktu widzenia wypowiedź Jezusa rzeczywiście obejmowała wszystkich zamordowanych świadków Jehowy wymienionych w Pismach Hebrajskich: od Abla, pojawiającego się w pierwszej księdze (Rodzaju) po Zachariasza, wzmiankowanego w księdze ostatniej (Kronik). To tak, jak gdyby dzisiaj powiedzieć: „Od Księgi Rodzaju do Objawienia”.

Chrześcijańskie Pisma Greckie. Spisywanie i gromadzenie 27 ksiąg, które złożyły się na kanon Chrześcijańskich Pism Greckich, przebiegało podobnie jak w wypadku Pism Hebrajskich. Chrystus „dał dary w ludziach” — „niektórych jako apostołów, niektórych jako proroków, niektórych jako ewangelizatorów, niektórych jako pasterzy i nauczycieli” (Ef 4:8, 11-13). Pod wpływem świętego ducha Bożego przekazywali oni zborowi chrześcijańskiemu zdrowe nauki i przypominali wiele spraw poruszonych wcześniej w Pismach (Rz 15:15; 2Pt 1:12, 13; 3:1).

Mamy też pozabiblijne dowody, że już ok. 90—100 r. zebrano razem co najmniej dziesięć listów Pawła. Jest oczywiste, że chrześcijanie dość wcześnie zaczęli gromadzić natchnione pisma sporządzone przez ich współbraci.

W pewnym dziele czytamy, że „pod koniec I w. Klemens, biskup Rzymu, znał list Pawła do kościoła w Koryncie. Żyjący nieco później Ignacy, biskup Antiochii, oraz Polikarp, biskup Smyrny, potwierdzają w swych pismach upowszechnienie listów Pawłowych w drugiej dekadzie II wieku” (The International Standard Bible Encyclopedia, red. G. W. Bromiley, 1979, t. 1, s. 603). Wspomniani tu pisarze wczesnochrześcijańscy — Klemens Rzymski (30?-100?), Polikarp (69?-155?) oraz Ignacy z Antiochii (przełom I i II w.) — przytaczali fragmenty różnych ksiąg Chrześcijańskich Pism Greckich, co świadczy o tym, że znali te kanoniczne dzieła.

Justyn Męczennik (zm. ok. 165) w swym Dialogu z Żydem Tryfonem (XLIX) użył określenia „napisano”, gdy cytował z Mateusza — tak samo jak w Ewangeliach wprowadza się fragmenty Pism Hebrajskich. Podobnie postąpiono we wcześniejszym anonimowym Liście Barnaby (IV) (Ojcowie Apostolscy, tłum. A. Świderkówna, Warszawa 1990, s. 116). A w „Pierwszej apologii” (LXVI, LXVII) Justyn wspomina, że apostołowie napisali „Pamiętniki zwane Ewangeljami” (Apologja. Dialog z Żydem Tryfonem, tłum. A. Lisiecki, Poznań 1926).

Teofil z Antiochii (II w.) oznajmił: „Także i o sprawiedliwości, którą nakazuje prawo, zgodne znajdują się u Proroków i Ewangelistów zdania, ponieważ wszyscy mówili pod tchnieniem Ducha bożego”. Użył też takich zwrotów, jak: „uczy nas Pismo święte” i ‛głos ewangeliczny przykazuje’ (powołując się na Mt 5:28, 32, 44, 46; 6:3) oraz „nakazuje Pismo św.” (cytując 1Tm 2:2 i Rz 13:7, 8) (Apologeci Greccy II wieku, „Św. Teofila, do Autolyka — księgi III”, tłum. J. Czuj, Poznań 1935, ss. 103-105).

Pod koniec II w. nie ulegało wątpliwości, że kanon Chrześcijańskich Pism Greckich został zamknięty, a Ireneusz, Klemens Aleksandryjski, Tertulian i inni stawiali ich autorytet na równi z Pismami Hebrajskimi. Ireneusz, powołując się na Pisma, przytacza co najmniej 200 cytatów z listów Pawła. Klemens zaznacza, iż pragnie wykazać swym przeciwnikom, „że Pismo Święte, w któreśmy uwierzyli, jest prawdziwym Słowem Boga Wszechwładnego (...), zapowiedzianego w sposób prawdziwy przez Prawo, Proroków i przez błogosławioną Ewangelię” (Kobierce, IV, 2,2, tłum. J. Niemirska-Pliszczyńska, Warszawa 1994, t. 1, ss. 297, 298).

Niektórzy podają w wątpliwość kanoniczność poszczególnych ksiąg Chrześcijańskich Pism Greckich, ale ich argumenty opierają się na bardzo słabych podstawach. Na przykład płytkie jak na poważnego krytyka jest rozumowanie, iż List do Hebrajczyków należy odrzucić tylko dlatego, że nie wymieniono w nim imienia Pawła i że nieco różni się stylem od innych jego listów. Jak zauważył B. F. Westcott, „wartość kanoniczna owego listu nie zależy od tego, czy napisał go Paweł” (The Epistle to the Hebrews, 1892, s. lxxi). Zastrzeżenia wynikające z pominięcia imienia pisarza mają dużo mniejsze znaczenie niż okoliczność, że List do Hebrajczyków występuje obok ośmiu innych listów Pawła w papirusie Chester Beatty 2 (P⁴⁶), sporządzonym najpóźniej 150 lat po śmierci apostoła.

Niekiedy podważa się też kanoniczność mniejszych ksiąg, takich jak listy: Jakuba, Judy, 2 i 3 Jana oraz 2 Piotra, ponieważ pisarze wczesnochrześcijańscy rzadko się na nie powołują. Ale przecież wszystkie razem stanowią zaledwie jedną trzydziestą szóstą Chrześcijańskich Pism Greckich, więc siłą rzeczy były rzadziej przytaczane. Warto przy tym zaznaczyć, że z 2 Piotra cytował Ireneusz, uważając ten list za równie kanoniczny jak pozostałe Pisma Greckie. To samo można powiedzieć o Liście 2 Jana (Adversus haereses, I, 16, 3; III, 16, 8; V, 23, 2; 28, 3). Niektórzy odrzucają też Objawienie, choć jego kanoniczność potwierdza wielu wczesnych komentatorów, wśród nich Papiasz, Justyn Męczennik, Meliton oraz Ireneusz.

Jednakże rzeczywistym sprawdzianem kanoniczności danej księgi nie jest to, ile razy lub który nieapostolski pisarz z niej cytował. Sama jej treść musi wyraźnie dowodzić, że powstała pod wpływem ducha świętego. A zatem taka księga nie może popierać zabobonów, demonizmu ani kultu stworzeń. Musi być całkowicie zgodna z resztą Pisma Świętego, co będzie poświadczać, że jej Autorem jest Jehowa Bóg. Musi również pasować do Boskiego „wzoru zdrowych słów” i harmonizować z naukami i czynami Chrystusa Jezusa (2Tm 1:13; 1Ko 4:17). Wiarygodność takich pisarzy biblijnych, jak Łukasz i Jakub, przyrodni brat Jezusa, potwierdzili apostołowie, którzy niewątpliwie cieszyli się uznaniem Bożym. Dzięki duchowi świętemu potrafili ‛rozeznawać natchnione wypowiedzi’ i oceniać, czy naprawdę pochodzą od Boga (1Ko 12:4, 10). Ten godny zaufania łańcuch mężczyzn natchnionych przez Boga zakończyła śmierć ostatniego apostoła, Jana, toteż po spisaniu przez niego Objawienia, Ewangelii oraz listów kanon biblijny został zamknięty.

Harmonia, jednolitość i wewnętrzna równowaga 66 kanonicznych ksiąg naszej Biblii świadczą o tym, że stanowi ona zamkniętą całość i że faktycznie jest Słowem Jehowy, zawierającym natchnione prawdy i zachowanym wbrew wszelkim przeciwnościom do naszych czasów (1Pt 1:25). Pełną listę 66 ksiąg składających się na kanon biblijny wraz z informacjami o ich pisarzach, miejscu spisania i okresie, który obejmują, można znaleźć pod hasłem BIBLIA, w tabeli „Księgi biblijne w kolejności spisania” (zob. też hasła dotyczące poszczególnych ksiąg).

[Tabela na stronie 1067]

ŻYDOWSKI KANON PISM

Prawo

1. Rodzaju

2. Wyjścia

3. Kapłańska

4. Liczb

5. Powtórzonego Prawa

Prorocy

6. Jozuego

7. Sędziów

8. 1, 2 Samuela

9. 1, 2 Królów

10. Izajasza

11. Jeremiasza

12. Ezechiela

13. Dwunastu Proroków (Ozeasza, Joela, Amosa, Abdiasza, Jonasza, Micheasza, Nahuma, Habakuka, Sofoniasza, Aggeusza, Zachariasza, Malachiasza)

Pisma (Hagiografy)

14. Psalmy

15. Przysłów

16. Hioba

17. Pieśń nad Pieśniami

18. Rut

19. Lamentacje

20. Kaznodziei

21. Estery

22. Daniela

23. Ezdrasza, Nehemiasza

24. 1, 2 Kronik