ARAMEJSKI, JĘZYK
Starożytny język semicki, blisko spokrewniony z hebrajskim, początkowo używany przez Aramejczyków (zob. ARAM 5). Z biegiem czasu jednak bardzo się upowszechnił, zwłaszcza w pd.-zach. Azji, i podzielił na rozmaite dialekty (niektóre uznawane są za odrębne języki). Posługiwano się nim na większą skalę od II tysiąclecia p.n.e. aż do połowy I tysiąclecia n.e. Jest jednym z trzech języków, w których pierwotnie spisano Biblię. Hebrajskie słowo ʼaramít pojawia się w niej pięć razy i oznacza język „syryjski” lub „aramejski” (2Kl 18:26; Ezd 4:7 [dwukrotnie]; Iz 36:11; Dn 2:4).
W biblijnym języku aramejskim, dawniej nazywanym chaldejskim, spisano Ezdrasza 4:8 do 6:18 i 7:12-26, Jeremiasza 10:11 oraz Daniela 2:4b do 7:28. Wyrazy aramejskie spotyka się także w innych wersetach. Podejmowane przez niektórych uczonych próby wywiedzenia z tego języka licznych słów hebrajskich są czysto hipotetyczne.
Występowanie w Biblii wyrażeń aramejskich nie jest niczym dziwnym, ponieważ Hebrajczycy przez długi czas mieli bliski kontakt z Aramejczykami i ich językiem, na który dość wcześnie przetłumaczono Pisma Hebrajskie. Fragmenty aramejskich targumów znaleziono wśród Zwojów znad Morza Martwego.
Charakterystyka. Aramejski na równi z hebrajskim jest zaliczany do północno-zachodniej grupy języków semickich. Oba te pokrewne języki znacznie różnią się od siebie, ale mają alfabet złożony z tych samych i tak samo nazywanych liter, pisanych od strony prawej ku lewej. Pierwotnie używano wyłącznie spółgłosek, a w późniejszym czasie masoreci uzupełnili znakami samogłoskowymi zarówno hebrajski, jak i aramejski tekst Pisma Świętego. Duży wpływ na aramejszczyznę wywarły inne języki. Fragmenty, w których spisano Biblię, zawierają różne nazwy i imiona pochodzenia hebrajskiego, akadyjskiego oraz perskiego. Wpływy hebrajskie widać też w terminologii religijnej, akadyjskie — zwłaszcza w dziedzinie polityki i finansów, a perskie — w słownictwie politycznym i prawnym.
Aramejski przypomina język hebrajski nie tylko w piśmie, lecz także w odmianie czasowników, rzeczowników i zaimków. Czasowniki mają dwa aspekty: dokonany i niedokonany. Rzeczowniki występują w liczbie pojedynczej, podwójnej i mnogiej, jak również w dwóch rodzajach — męskim i żeńskim. Aramejski różni się od pozostałych języków semickich chociażby tym, że preferuje samogłoskę a oraz pewne spółgłoski — np. d zamiast z albo t zamiast sz.
Podstawowy podział. Dialekty aramejskie na ogół dzieli się na zachodnie i wschodnie. Jednakże z historycznego punktu widzenia uzasadniony jest podział na następujące cztery grupy: staroaramejską, urzędową, lewantyńską i wschodnią. Przypuszcza się, że w rejonie Żyznego Półksiężyca rozmaite dialekty aramejskie były w użyciu już w II tysiącleciu p.n.e. Różnicę między wczesną postacią aramejskiego oraz hebrajskiego ilustruje Rodzaju 31:47. Chcąc upamiętnić swe pojednanie z Labanem, Jakub kazał usypać kopiec kamieni. Laban nadał mu aramejską (syryjską) nazwę: „Jegar-Sahaduta”, Jakub zaś hebrajską: „Galeed”, co w obu językach znaczy „kopiec świadectwa”.
W języku staroaramejskim spisano pewne inskrypcje odkryte w pn. Syrii, sporządzone przypuszczalnie między X a VIII w. p.n.e. Inny dialekt aramejski stał się językiem międzynarodowym imperium asyryjskiego, używanym w urzędowej korespondencji z odległymi prowincjami, prowadzonej wcześniej w języku akadyjskim. Z tego względu bywa nazywany aramejszczyzną urzędową. Posługiwano się nim także w mocarstwie babilońskim (625-539 p.n.e.) oraz perskim (538-331 p.n.e.). Jak wynika z odkryć archeologicznych, aramejszczyzna była wtedy w powszechnym użyciu jako oficjalny język urzędników i kupców. Pisano w niej teksty utrwalone m.in. na glinianych tabliczkach, ostrakach, kamieniu, papirusie, jak również na pieczęciach i monetach. Zabytki takie znaleziono w Mezopotamii, Persji, Egipcie, Anatolii oraz w pn. części Półwyspu Arabskiego, a także daleko na pn., np. na Uralu, i na wsch. — w Afganistanie i Kurdystanie. Aramejszczyzną urzędową posługiwano się jeszcze w okresie hellenistycznym (323-30 p.n.e.).
Najprawdopodobniej właśnie taka urzędowa odmiana języka aramejskiego występuje w księgach Ezdrasza, Jeremiasza i Daniela. Również Pismo Święte poświadcza, że w owych czasach aramejski był językiem międzynarodowym. Na przykład w VIII w. p.n.e. rzecznicy króla judzkiego Ezechiasza prosili rabszaka, wysłannika asyryjskiego króla Sancheriba: „Zechciej rozmawiać ze swymi sługami po syryjsku [aramejsku], bo my rozumiemy; a nie mów do nas po żydowsku, gdy słyszą to uszy ludu, który jest na murze” (Iz 36:11; 2Kl 18:26). Dworzanie króla Judy rozumieli język aramejski, czyli syryjski, czego najwyraźniej nie można było wtedy powiedzieć o prostych mieszkańcach Jerozolimy.
Szereg lat po powrocie Żydów z niewoli babilońskiej kapłan Ezdrasz odczytywał księgę Prawa ludziom zgromadzonym w Jerozolimie, a Lewici ją objaśniali. W Nehemiasza 8:8 napisano: „Czytali na głos z tej księgi, z prawa prawdziwego Boga; objaśniano je oraz wykładano jego sens; i na bieżąco podawali, jak rozumieć to, co czytano”. Być może tłumaczono tekst na żywo z hebrajskiego na aramejski, który Żydzi mogli sobie przyswoić podczas pobytu w Babilonie. Ale na pewno chodziło także o wyjaśnianie głębokiego znaczenia owych pouczeń wszystkim obecnym — również tym, którzy rozumieli po hebrajsku.
Jakim językiem mówił Jezus? Zdania w tej sprawie są podzielone. Profesor G. E. Wright tak napisał o językach używanych w Palestynie za czasów Jezusa Chrystusa: „Na ulicach większych miast niewątpliwie rozbrzmiewały różne języki. Z pewnością najczęściej mówiono po grecku i aramejsku i oba te języki prawdopodobnie rozumiała większość mieszkańców miast, nawet tak ‚nowoczesnych’ czy ‚zachodnich’, jak Cezarea lub Samaria, gdzie przeważała greka. Rzymscy żołnierze i urzędnicy zapewne rozmawiali ze sobą po łacinie, a prawowierni Żydzi posługiwali się późną odmianą hebrajszczyzny, o której wiemy, że nie była ani klasycznym hebrajskim, ani aramejskim, mimo podobieństw do nich obu”. Nieco dalej prof. Wright tak się wypowiedział na temat języka używanego przez Jezusa Chrystusa: „Trwają spory co do tego, jakim językiem posługiwał się Jezus. Nie da się jednoznacznie ustalić, czy mówił po grecku bądź po łacinie, ale swe nauki zazwyczaj głosił albo po aramejsku, albo w wysoce zarameizowanej, ludowej hebrajszczyźnie. O Pawle powiedziano, że do tłumu zebranego w Świątyni przemówił po hebrajsku (Dzieje 21:40). Uczeni na ogół zakładają, iż chodzi tu o język aramejski, ale jest całkiem możliwe, że Żydzi posługiwali się wtedy jakąś ludową formą hebrajszczyzny” (Biblical Archaeology, 1962, s. 243).
Nie da się wykluczyć, że i Jezus, i jego pierwsi uczniowie przynajmniej czasami posługiwali się galilejską aramejszczyzną; np. tej nocy, gdy Chrystus został pojmany, powiedziano do apostoła Piotra: „Na pewno też jesteś jednym z nich, bo przecież zdradza cię twój dialekt” (Mt 26:73). Być może Piotr posługiwał się odmianą aramejskiego używaną w Galilei, ale jest też możliwe, iż mówiono tam dialektem hebrajskim innym niż w Jerozolimie i Judei. Kiedy jakiś czas przedtem Jezus przybył do Nazaretu w Galilei i wszedł do synagogi, odczytał fragment proroctwa Izajasza, niewątpliwie po hebrajsku, a potem rzekł: „Dzisiaj spełnił się ten fragment Pisma, któryście właśnie usłyszeli”. Nic nie wskazuje na to, by tłumaczył czytane wersety na aramejski. Najprawdopodobniej więc wszyscy obecni bez trudu rozumieli biblijną hebrajszczyznę (Łk 4:16-21). Warto również nadmienić, że w Dziejach 6:1, gdzie opisano wydarzenia rozgrywające się wkrótce po Pięćdziesiątnicy 33 r. n.e., wspomniano o przebywających w Jerozolimie Żydach mówiących po grecku i o Żydach mówiących po hebrajsku.
W książce The Language of Jesus (Oslo 1954, ss. 10, 11) prof. H. Birkeland zaznaczył, że nawet jeśli w czasach Jezusa językiem pisanym był w Palestynie aramejski, niekoniecznie oznacza to, iż mówiły nim masy. Również okoliczność, iż papirusy z Elefantyny (żydowskiej kolonii w Egipcie) napisane są po aramejsku, bynajmniej nie dowodzi, jakoby był to główny bądź powszechnie używany język w ojczyźnie Żydów, gdyż aramejski pełnił wówczas funkcję międzynarodowego języka literackiego. To prawda, że Chrześcijańskie Pisma Greckie zawierają pewną liczbę arameizmów, a paru użył sam Jezus. Jednakże w opinii Birkelanda na ogół mógł on się posługiwać ludową hebrajszczyzną, a sporadycznie używać też określeń aramejskich.
Wprawdzie trudno byłoby udowodnić twierdzenie Birkelanda, iż prości ludzie nie umieli pisać po aramejsku, wydaje się jednak pewne, że gdy Łukasz, lekarz z wykształcenia, donosi o Pawle mówiącym do Żydów ‛po hebrajsku’, i gdy sam apostoł twierdzi, iż głos z nieba odezwał się do niego ‛po hebrajsku’, to nie chodzi o język aramejski, lecz istotnie o jakąś formę hebrajskiego (choć niekoniecznie o starohebrajski) (Dz 22:2; 26:14).
Kolejnym argumentem przemawiającym za tym, że w Palestynie za czasów Jezusa Chrystusa posługiwano się jakąś odmianą hebrajskiego, są wczesne wzmianki o tym, iż apostoł Mateusz napisał swą Ewangelię najpierw w tym języku. Na przykład Euzebiusz z Cezarei (III i IV w. n.e.) podaje: „Mateusz spisał słowa Pańskie w języku hebrajskim” (Historia kościelna, tłum. A. Lisiecki, III, 3916). A Hieronim (IV i V w. n.e.) zaznacza w rozdz. 3 swego dzieła O znakomitych mężach (tłum. W. Szołdrski, Warszawa 1970, s. 30): „Mateusz, zwany także Lewi, z celnika apostoł, pierwszy w Judei dla Żydów, którzy uwierzyli, napisał Ewangelię Chrystusa hebrajskimi literami i słowami (...) Tekst hebrajski do dziś się przechowuje w bibliotece w Cezarei, którą męczennik Pamfilios z wielką starannością utworzył”. A zatem kiedy Jezus Chrystus żył jako człowiek na ziemi, najprawdopodobniej posługiwał się odmianą hebrajszczyzny oraz jakimś dialektem aramejskim (zob. HEBRAJSKI, JĘZYK).