Syryjskie manuskrypty — wejrzenie w historię pierwszych tłumaczeń Biblii

KRÓTKO przed wstąpieniem do nieba Jezus polecił swym uczniom, aby dawali o nim świadectwo „w Jerozolimie, jak i w całej Judei i Samarii, i aż do najodleglejszego miejsca na ziemi” (Dzieje 1:8). Jego naśladowcy wywiązywali się z tego zadania odważnie i gorliwie. Ich działalność w Jerozolimie napotkała jednak silny sprzeciw, wskutek czego męczeńską śmierć poniósł uczeń Szczepan. Wielu naśladowców Jezusa znalazło wtedy schronienie w Antiochii Syryjskiej. Była ona jednym z największych miast imperium rzymskiego i leżała jakieś 550 kilometrów na północ od Jerozolimy (Dzieje 11:19).

W Antiochii wyznawcy chrystianizmu kontynuowali rozgłaszanie „dobrej nowiny o Panu Jezusie” i w rezultacie uwierzyło sporo nie-Żydów (Dzieje 11:20, 21). Chociaż w obrębie tego miasta powszechnie używano języka greckiego, to w jego okolicach ludzie posługiwali się głównie językiem syryjskim.

Ponieważ w II wieku n.e. do zboru chrześcijańskiego napływało coraz więcej ludzi mówiących po syryjsku, wyłoniła się potrzeba przetłumaczenia „dobrej nowiny” na ich język. Wydaje się więc, że część Chrześcijańskich Pism Greckich w pierwszej kolejności przełożono na syryjski, a nie na łacinę.

Mniej więcej w roku 170 n.e. pisarz Tacjan Syryjczyk (ok. 120-173) zestawił cztery Ewangelie należące do kanonu biblijnego i stworzył po grecku lub syryjsku dzieło znane jako Diatessaron, co dosłownie znaczy „przez czterech”. Późniejszy komentarz do tego dzieła sporządzony przez Efrema Syryjczyka (ok. 310-373) potwierdza, że Diatessaron był wśród syryjskich chrześcijan w powszechnym użyciu.

Dlaczego obecnie Diatessaron bardzo nas interesuje? W XIX wieku niektórzy uczeni utrzymywali, że Ewangelie zostały spisane nie wcześniej niż w II wieku, między rokiem 130 a 170, i dlatego nie mogą być relacjami o życiu Jezusa sporządzonymi przez naocznych świadków. Jednak starożytne rękopisy Diatessaronu, które od tamtej pory ujrzały światło dzienne, potwierdzają, że Ewangelie według Mateusza, Marka, Łukasza i Jana do połowy II stulecia były już szeroko rozpowszechnione. Musiały zatem zostać spisane wcześniej. Tacjan, opracowując Diatessaron, korzystał przede wszystkim z tych czterech uznanych Ewangelii. Nasuwa się więc nieodparty wniosek, że ewangelie apokryficzne nie były uznawane za kanoniczne i wiarygodne.

Na początku V wieku w północnej Mezopotamii często się posługiwano syryjskim przekładem Biblii. Został on prawdopodobnie sporządzony w II lub III wieku n.e. Zawierał wszystkie księgi kanonu biblijnego oprócz Objawienia i listów: 2 Piotra, 2 i 3 Jana oraz Judy. Przekład ten jest znany jako Peszitta, co dosłownie znaczy „prosty”, „zrozumiały”. Stanowi jedno z najstarszych i najważniejszych świadectw upowszechniania tekstu Biblii w pierwszych wiekach naszej ery.

Co godne uwagi, na pewnym manuskrypcie Peszitty widnieje data odpowiadająca przełomowi lat 459 i 460, co czyni go najstarszym z manuskryptów opatrzonych określoną datą. Około roku 508 dokonano rewizji Peszitty i dołączono do niej pięć brakujących ksiąg. Ta zrewidowana wersja stała się znana jako przekład filokseński.

Aż do XIX wieku prawie wszystkie odkryte kopie Chrześcijańskich Pism Greckich sporządzone w języku oryginału pochodziły z V wieku lub późniejszych czasów. Z tego powodu XIX-wieczni uczeni szczególnie interesowali się wczesnymi przekładami, takimi jak łacińska Wulgata i syryjska Peszitta. W tamtym okresie panowało wśród nich przekonanie, że Peszitta jest zrewidowaną wersją jakiegoś starszego syryjskiego przekładu. Ale żaden taki tekst nie był znany. Ponieważ Biblia w języku syryjskim sięgała korzeniami II wieku n.e., starszy dokument pozwoliłby wejrzeć we wczesny tekst Biblii i stanowiłby bezcenne źródło dla biblistów. Czy rzeczywiście istniała taka stara wersja syryjska? Czy była szansa na jej odnalezienie?

Owszem. Odnaleziono dwa szczególnie wartościowe syryjskie rękopisy. Pierwszy z nich jest datowany na V wiek. Stanowi część bogatej kolekcji syryjskich manuskryptów nabytych w roku 1842 przez Muzeum Brytyjskie, a pochodzących z klasztoru położonego na Pustyni Nitryjskiej w Egipcie. Został nazwany przekładem syrokuretońskim, ponieważ odnalazł go i opublikował William Cureton, który pracował jako zastępca archiwisty manuskryptów we wspomnianym muzeum. Ten cenny dokument zawiera cztery Ewangelie w następującej kolejności: Mateusza, Marka, Jana i Łukasza.

Drugi rękopis, który przetrwał do naszych czasów, to przekład syrosynajski. Znalezisko to ma związek z wyprawą dwóch odważnych sióstr opisanych na wstępie artykułu. Chociaż Agnes nie miała wówczas żadnego tytułu naukowego, to znała osiem języków, w tym syryjski. W roku 1892 w klasztorze św. Katarzyny w Egipcie dokonała przełomowego odkrycia.

W ciemnym zakamarku tego klasztoru znalazła jakiś syryjski manuskrypt. Według jej relacji „miał on odstręczający wygląd, ponieważ był bardzo brudny, a wszystkie stronice były posklejane, jakby nikt ich nie przewracał” od stuleci. Był to palimpsesta — rękopis, z którego starto pierwotny tekst i na tych samych stronicach zapisano po syryjsku opowieść o świętych niewiastach. Agnes zauważyła jednak fragment pierwotnego pisma, a u góry słowa: „według Mateusza”, „według Marka” oraz „według Łukasza”. To, co trzymała w rękach, było niemal kompletnym syryjskim kodeksem zawierającym cztery Ewangelie! Uczeni utrzymują obecnie, że kodeks ten został sporządzony pod koniec IV wieku.

Przekład syrosynajski jest uważany za jeden z najważniejszych manuskryptów biblijnych, jakie odkryto; stawiany jest na równi z takimi greckimi manuskryptami jak Kodeks synajski czy Kodeks watykański. Dziś powszechnie się uważa, że zarówno przekład syrokuretoński, jak i syrosynajski są ocalałymi kopiami starosyryjskiego przekładu Ewangelii, datowanego na schyłek II lub początek III wieku.

Czy wspomniane rękopisy mogą dzisiaj okazać się przydatne w analizowaniu Biblii? Oczywiście! Weźmy na przykład pod uwagę tak zwane długie zakończenie Ewangelii według Marka, rozpoczynające się w niektórych Bibliach po 8 wersecie 16 rozdziału. Występuje ono w greckim Kodeksie aleksandryjskim z V stulecia, w łacińskiej Wulgacie i paru innych źródłach. Jednakże w dwóch miarodajnych manuskryptach greckich pochodzących z IV wieku — w Kodeksie synajskim i Kodeksie watykańskim — Ewangelia według Marka kończy się właśnie na rozdziale 16 i wersecie 8. Długiego zakończenia nie zawiera również przekład syrosynajski, co stanowi kolejny dowód, że dodano je później i że nie występowało ono w pierwotnym tekście tej Ewangelii.

Rozważmy inny przykład. W XIX wieku prawie w każdym przekładzie Biblii w Liście 1 Jana 5:7 znajdowała się nieuzasadniona trynitarna wstawka. Nie występuje ona w najstarszych greckich manuskryptach. Nie ma jej też w Peszitcie, co dowodzi, że w gruncie rzeczy stanowiła próbę zafałszowania tekstu Biblii.

Wyraźnie widać, że zgodnie ze swą obietnicą Bóg Jehowa dba o to, żeby Jego Święte Słowo się zachowało. W Biblii znajdujemy zapewnienie: „Zielona trawa uschła, kwiecie zwiędło, lecz słowo naszego Boga będzie trwało po czas niezmierzony” (Izajasza 40:8; 1 Piotra 1:25). Starożytne syryjskie manuskrypty biblijne odgrywają skromną, ale istotną rolę w dokładnym przekazywaniu orędzia biblijnego wszystkim ludziom.