Rozdział 9

Trzymaj się mocno imienia Jezusa

PERGAMON

 1. Który zbór otrzymał kolejne orędzie Jezusa i z czego było znane miasto, w którym mieszkali ci chrześcijanie?

GDYBYŚMY ze Smyrny pojechali 80 kilometrów na północ wzdłuż wybrzeża, a potem 24 kilometry w głąb lądu doliną rzeki Kaikos, dotarlibyśmy do Pergamonu, noszącego dziś nazwę Bergama. Miasto owo słynęło niegdyś ze świątyni Zeusa, czyli Jowisza. Jej ołtarz przewieziono w XIX wieku do Niemiec i dziś można go oglądać w Muzeum Pergamońskim w Berlinie, gdzie wystawiono też na pokaz liczne posągi i płaskorzeźby bóstw pogańskich. Jakie orędzie prześle Pan Jezus do zboru otoczonego takim morzem bałwochwalstwa?

 2. Co Jezus mówi o sobie i co to znaczy, że ma „miecz obosieczny”?

² Na początku Jezus przedstawia się słowami: „A do anioła zboru w Pergamonie napisz: To mówi ten, który ma ostry, długi miecz obosieczny” (Objawienie 2:12). Powtarza tu opis własnej osoby podany w Księdze Objawienia 1:16. Jako Sędzia i Wykonawca wyroków Bożych, rozprawi się z prześladowcami swych uczniów. Cóż za pokrzepiające zapewnienie! Ale przestroga przed zbliżającym się sądem dotyczy również należących do zboru, gdyż Jehowa — reprezentowany przez „Anioła Przymierza”, Jezusa Chrystusa — wystąpi jako „oskarżyciel” przeciwko wszystkim rzekomym chrześcijanom, którzy dopuszczają się bałwochwalstwa, niemoralności, kłamstwa i nieuczciwości i nie troszczą się o potrzebujących (Malachiasza 3:1, 5, Bp; Hebrajczyków 13:1-3). Koniecznie więc trzeba brać sobie do serca rady i napomnienia Boże udzielane za pośrednictwem Jezusa!

 3. Jaki fałszywy kult uprawiano w Pergamonie i dlaczego można powiedzieć, że znajdował się tam „tron Szatana”?

³ Jezus mówi teraz do zboru: „Wiem, gdzie mieszkasz — tam, gdzie jest tron Szatana” (Objawienie 2:13a). Chrześcijanie ci faktycznie byli otoczeni szatańskim kultem. Prócz świątyni Zeusa znajdował się w Pergamonie przybytek Asklepiosa (Eskulapa), boga sztuki lekarskiej. Miasto było też znanym ośrodkiem kultu cesarza. „Szatan” znaczy po hebrajsku „Przeciwnik”, a „tron” wyobraża jego panowanie nad światem, przejściowo dopuszczane przez Boga (Hioba 1:6, przypis w NW). Ogrom bałwochwalstwa w Pergamonie świadczył o tym, że „tron” Szatana stał tam na mocnych podstawach. Jakże musiało go gniewać, że chrześcijanie w tym mieście nie składali mu hołdu w formie kultu państwa!

 4. (a) Jakiej pochwały udziela Jezus chrześcijanom w Pergamonie? (b) Co napisał do cesarza Trajana o traktowaniu chrześcijan legat rzymski Pliniusz? (c) Jak postępowali Pergamończycy mimo wiszącej nad nimi groźby?

⁴ W Pergamonie istotnie znajduje się „tron Szatana”. „A jednak trzymasz się mocno mego imienia”, mówi dalej Jezus, „i nie zaparłeś się wiary we mnie nawet za dni Antypasa, świadka mojego, wiernego, który został zabity u was, gdzie mieszka Szatan” (Objawienie 2:13b). Cóż za wzruszająca pochwała! Antypas poniósł śmierć męczeńską zapewne dlatego, że nie chciał uczestniczyć w praktykach demonicznych ani czcić rzymskiego imperatora. Wkrótce po tym, jak Jan otrzymał to proroctwo, osobisty legat cesarza Trajana, Pliniusz Młodszy, wysłał do swego władcy list objaśniający sposób traktowania oskarżonych o przynależność do chrześcijan, który to tryb postępowania cezar zaaprobował. Osoby wypierające się związków z chrystianizmem wypuszczano, jeśli — jak pisze Pliniusz — „powtarzali za mną imiona bogów, a przed twoim [Trajana] portretem (...) składali ofiary z kadzidła i co więcej złorzeczyli Chrystusowi”. Każdego wykrytego chrześcijanina wydawano na stracenie. Jednakże nawet taka groźba nie zmusiła Pergamończyków do wyrzeczenia się wiary. ‛Trzymali się mocno imienia Jezusa’ i dalej okazywali szacunek sprawowanej przez niego godności Sędziego i Rzecznika występującego w imieniu Jehowy. Lojalnie szli jego śladami jako świadkowie na rzecz Królestwa.

 5. (a) Jaki współczesny odpowiednik kultu cesarza sprowadził ciężkie próby na chrześcijan w XX wieku? (b) Jaką pomoc zapewnia chrześcijanom Strażnica?

⁵ Prawość Syna Bożego uniemożliwiała Szatanowi przystęp do niego, Jezus zaś przy różnych okazjach wykazywał, że Diabeł jest władcą tego niegodziwego świata (Mateusza 4:8-11; Jana 14:30). W naszym XX wieku o panowanie nad światem walczą potężne narody — zwłaszcza „król północy” i „król południa” (Daniela 11:40). W ludziach rozbudzany jest żarliwy patriotyzm, a ziemię zalewa fala nacjonalizmu, stanowiącego współczesny odpowiednik kultu cesarza. Biblijny pogląd na tę sprawę jasno przedstawiły artykuły na temat neutralności, opublikowane w Strażnicy z 1 listopada 1939 roku (wydanie polskie: 1 stycznia 1940 roku), jak również w Strażnicy numer 16 z roku 1980 oraz numer 1 z roku 1987. Zawierały wytyczne dla chrześcijan pragnących chodzić w imieniu Jehowy i zwyciężyć świat, tak jak odważnie zwyciężył go Jezus (Micheasza 4:1, 3, 5; Jana 16:33; 17:4, 6, 26; 18:36, 37; Dzieje 5:29).

 6. Jakie zdecydowane stanowisko zajmują wzorem Antypasa współcześni Świadkowie Jehowy?

⁶ Rady takie były wówczas pilnie potrzebne. Świadkowie Jehowy — zarówno pomazańcy, jak ich współtowarzysze — musieli mocno trwać w wierze, żeby stawić czoło bezmyślnemu hurrapatriotyzmowi. W USA wydalono ze szkół setki dzieci i nauczycieli za odmowę oddawania honorów fladze państwowej, a w Niemczech zaciekle prześladowano Świadków, ponieważ nie pozdrawiali swastyki. Jak już wspomnieliśmy, hitlerowcy zabili tysiące lojalnych sług Jehowy, którzy nie godzili się uczestniczyć w takim nacjonalistycznym bałwochwalstwie. W latach trzydziestych, kiedy w Japonii kwitł sintoistyczny kult cesarza, dwóch pionierskich kaznodziejów obficie siało nasienie Królestwa na Tajwanie, znajdującym się pod okupacją japońską. Po uwięzieniu przez władze wojskowe jeden z nich zmarł wskutek brutalnego traktowania. Drugi został wypuszczony, ale potem zginął od strzału w plecy — można by go nazwać nowożytnym Antypasem. Po dziś dzień w niektórych krajach żąda się bezgranicznego oddania dla państwa oraz czczenia jego symboli. Mnóstwo młodych Świadków wtrącono do więzień, a wielu stracono za odważne obstawanie przy chrześcijańskiej neutralności. Jeżeli jako młody człowiek musisz zająć stanowisko w takich kwestiach, codziennie studiuj Słowo Boże, abyś ‛wierzył ku zachowaniu duszy’, mając przed sobą widoki na życie wieczne (Hebrajczyków 10:39 do 11:1, NW; Mateusza 10:28-31).

 7. Jaką postawę wobec kultu państwa zajęły pewne dzieci w Indiach i jak się to skończyło?

⁷ Przed podobnymi problemami staje także młodzież szkolna. W roku 1985 w indyjskim stanie Kerala troje dzieci Świadków Jehowy odmówiło zaśpiewania hymnu narodowego, nie chcąc się sprzeniewierzyć swym opartym na Biblii przekonaniom religijnym. Wydalono je ze szkoły, mimo że z szacunkiem powstały, gdy inni śpiewali hymn. Ojciec odwołał się aż do Sądu Najwyższego, w którym dwaj sędziowie rozstrzygnęli sprawę na korzyść dzieci, odważnie oświadczając: „Nasza tradycja uczy tolerancji; nasza filozofia uczy tolerancji; nasza konstytucja zaleca tolerancję; nie próbujmy więc tego rozwadniać”. W prasie ukazało się sporo przychylnych komentarzy na ten temat, dzięki czemu całe Indie, zamieszkiwane prawie przez jedną piątą ludności ziemi, dowiedziały się, że żyją tam chrześcijanie, którzy oddają cześć prawdziwemu Bogu Jehowie i lojalnie trzymają się zasad biblijnych.

Deprawujące wpływy

 8. Za co Jezus gani chrześcijan w Pergamonie?

⁸ Chrześcijanie z Pergamonu rzeczywiście zachowywali prawość. „Niemniej mam kilka rzeczy przeciw tobie” — oznajmia Jezus. Za co należało się im skarcenie? „Masz tam trzymających się mocno nauki Balaama, który uczył Balaka, jak podsunąć synom Izraela przyczynę potknięcia, aby jedli rzeczy składane w ofierze bożkom i dopuszczali się rozpusty” (Objawienie 2:14).

 9. Kim był Balaam i jak za jego radą ‛podsunięto synom Izraela przyczynę potknięcia’?

⁹ Za czasów Mojżesza król Moabu Balak wynajął proroka Balaama — który poniekąd znał drogi Jehowy, choć nie był Izraelitą — aby rzucił przekleństwo na naród izraelski. Jehowa powstrzymał Balaama, zmuszając go do pobłogosławienia Izraelitów i zwiastowania nieszczęść ich wrogom. Balaam udobruchał rozjuszonego Balaka, podpowiadając mu bardziej wyrafinowaną intrygę: niech posłuży się Moabitkami do wciągnięcia Izraela w rażącą niemoralność i bałwochwalczy kult fałszywego boga Baala z Peor! Podstęp się udał. Jehowa zapłonął sprawiedliwym gniewem i zesłał plagę, która uśmierciła 24 000 rozpustnych Izraelitów, a ustała dopiero wtedy, gdy kapłan Pinechas poczynił zdecydowane kroki, by wykorzenić zło (4 Mojżeszowa 24:10, 11; 25:1-3, 6-9; 31:16).

10. Co przeniknęło do zboru w Pergamonie, stając się przyczyną potknięcia, i dlaczego owi chrześcijanie mogli uważać, że Bóg będzie pobłażał ich wykroczeniom?

¹⁰ A czy w czasach Jana pojawiły się w Pergamonie takie przyczyny upadku? Owszem. Do zboru przeniknęła niemoralność i bałwochwalstwo. Tamtejsi chrześcijanie nie usłuchali ostrzeżeń Bożych przekazanych przez apostoła Pawła (1 Koryntian 10:6-11). Ponieważ znosili prześladowania, być może sądzili, że Jehowa puści płazem ich rozwiązłe postępki. Dlatego Jezus otwarcie oznajmia, iż mają się wystrzegać takiej niegodziwości.

11. (a) Przed czym chrześcijanie powinni mieć się na baczności i jakiego toku myślenia muszą unikać? (b) Ile osób wyłączano w minionych latach ze zboru chrześcijańskiego i głównie z jakiego powodu?

¹¹ Również dzisiaj chrześcijanom nie wolno ‛obracać niezasłużonej życzliwości naszego Boga w usprawiedliwienie rozpasania’ (Judy 4, NW). Jeśli chcemy podążać drogą chrześcijańskiej cnoty, musimy nienawidzić zła i ‛poskramiać swe ciało’ (1 Koryntian 9:27, BT; Psalm 97:10; Rzymian 8:6). Nigdy nie powinniśmy mniemać, że gorliwość w służbie Bożej i zachowanie prawości w czasie prześladowań uprawniają do rozluźnienia obyczajów. W minionym okresie z ogólnoświatowego zboru chrześcijańskiego usunięto dziesiątki tysięcy niepoprawnych grzeszników — głównie za niemoralność. W pewnych latach wykluczeni nawet przewyższali liczebnie Izraelitów, którzy zginęli przez Baala z Peor. Miejmy się na baczności, byśmy nigdy nie znaleźli się w tym gronie! (Rzymian 11:20; 1 Koryntian 10:12).

12. Jakie zasady obowiązujące dawnych sług Bożych odnoszą się także do dzisiejszych chrześcijan?

¹² Jezus gani też Pergamończyków za to, że „jedli rzeczy składane w ofierze bożkom”. Co miał na myśli? Słowa Pawła z listu do Koryntian pozwalają sądzić, iż niektórzy mogli nadużywać wolności chrześcijańskiej, rozmyślnie obrażając sumienia drugich. Najprawdopodobniej jednak chodziło o rzeczywiste uczestnictwo w jakichś bałwochwalczych ceremoniach (1 Koryntian 8:4-13; 10:25-30). W naszych czasach wierni chrześcijanie korzystający ze swej wolności muszą przejawiać niesamolubną miłość i starannie się wystrzegać gorszenia innych. Rzecz jasna, muszą też stronić od współczesnych form bałwochwalstwa, takich jak ubóstwianie gwiazd telewizji, kina i sportu lub czynienia swoim bogiem pieniądza czy nawet własnego brzucha (Mateusza 6:24; Filipian 1:9, 10; 3:17-19).

Strzeż się sekciarstwa!

13. Jakimi słowami Jezus karci teraz Pergamończyków i dlaczego ów zbór tego potrzebował?

¹³ Chrześcijanom w Pergamonie zarzuca Jezus jeszcze coś innego: „I ty także masz tych, którzy podobnie trzymają się mocno nauki sekty Nikolausa” (Objawienie 2:15). Wcześniej pochwalił Efezjan za znienawidzenie uczynków tej sekty. Ale Pergamończykom potrzeba rad w sprawie chronienia zboru przed sekciarstwem. Zachowanie jedności, o którą Jezus prosił w modlitwie zanotowanej w Ewangelii według Jana 17:20-23, wymaga bardziej zdecydowanego przestrzegania mierników chrześcijańskich. Należy „zarówno udzielać napomnień w słowach zdrowej nauki, jak też dawać odpór tym, którzy jej się przeciwstawiają” (Tytusa 1:9).

14. (a) Z kim musiał od początku zmagać się zbór chrześcijański i jak apostoł Paweł opisał tych osobników? (b) Jakie słowa Jezusa powinien wziąć sobie do serca każdy, kto nosiłby się z zamiaram przyłączenia się do odstępców?

¹⁴ Zbór chrześcijański niemal od początku musiał walczyć z wyniosłymi odstępcami, którzy gładką, zwodniczą mową „wzniecają spory i zgorszenia wbrew nauce” przekazywanej kanałem Jehowy (Rzymian 16:17, 18). Apostoł Paweł niemal w każdym liście przestrzegał przed tym niebezpieczeństwem.a W naszych czasach Jezus przywrócił prawdziwemu zborowi chrześcijańską czystość i jedność, ale sekciarstwo dalej jest groźne. Toteż każdy, kto miałby ochotę przyłączyć się do jakiejś odszczepieńczej grupy, czyli sekty, powinien wziąć sobie do serca następne słowa Jezusa: „Okaż więc skruchę. A jeżeli nie, to przyjdę do ciebie szybko i stoczę z nimi wojnę długim mieczem moich ust” (Objawienie 2:16).

15. Jak się zaczyna sekciarstwo?

¹⁵ Jak się rodzi sekciarstwo? Czasami jakiś samozwańczy nauczyciel zasiewa wątpliwości, kwestionując niektóre prawdy biblijne (na przykład, że żyjemy w dniach ostatnich), a inni idą za nim i tworzą własny odłam (2 Tymoteusza 3:1; 2 Piotra 3:3, 4). Kiedy indziej ktoś krytykuje sposób, w jaki z woli Jehowy jest wykonywane dzieło Boże, i odwołuje się do wygodnictwa, twierdząc, iż chodzenie od domu do domu z orędziem Królestwa jest niebiblijne i niepotrzebne. Gdyby takie osoby wzorem Jezusa i apostołów uczestniczyły w tej służbie, zachowałyby pokorę; ale one wolą się odłączyć i ułatwić sobie życie, być może poprzestając na poczytaniu od czasu do czasu Biblii w gronie znajomych (Mateusza 10:7, 11-13; Dzieje 5:42; 20:20, 21). Snują własne teorie na temat Pamiątki śmierci Jezusa, biblijnego nakazu wstrzymywania się od krwi, obchodzenia świąt i używania tytoniu. Prócz tego pomniejszają znaczenie imienia Jehowy. Bardzo szybko wracają do swobodnych obyczajów Babilonu Wielkiego. Co gorsza, niektórzy z podszeptu Szatana występują przeciw dawnym braciom i ‛biją swych współniewolników’ (Mateusza 24:49, NW; Dzieje 15:29; Objawienie 17:5).

16. (a) Dlaczego osoby chwiejące się wskutek działalności odstępców powinny szybko okazać skruchę? (b) Co spotka tych, którzy się nie zdobędą na skruchę?

¹⁶ Kto pod wpływem odstępców zaczyna się chwiać, powinien niezwłocznie usłuchać wezwania Jezusa i przejawić skruchę. Sekciarska propaganda to trucizna, której stanowczo należy unikać. Opiera się na zazdrości i nienawiści, stanowiąc zaprzeczenie sprawiedliwych, czystych i przyjemnych prawd, którymi Jezus karmi zbór (Łukasza 12:42; Filipian 1:15, 16; 4:8, 9). Pan Jezus faktycznie ‛toczy wojnę długim mieczem swych ust’ z osobami nie okazującymi skruchy. Starannie przesiewa swój lud w celu zachowania jedności, o którą się modlił ostatniego wieczora spędzonego na ziemi razem z uczniami (Jana 17:20-23, 26). Ponieważ odstępcy gardzą życzliwymi radami i serdeczną pomocą proponowaną im przez gwiazdy znajdujące się w jego prawicy, Jezus osądza ich i karze „z największą surowością”, usuwając w „ciemności zewnętrzne”. Zostają wykluczeni ze społeczności, dzięki czemu nie mogą już oddziaływać na lud Boży jak zakwas (Mateusza 24:48-51, NW; 25:30; 1 Koryntian 5:6, 9, 13; Objawienie 1:16).

‛Ukryta manna i biały kamyk’

17. Jaka nagroda czeka namaszczonych chrześcijan, którzy ‛zwyciężą’, i co musieli pokonać Pergamończycy?

¹⁷ Wszystkich biorących sobie do serca rady Jezusa, udzielane pod kierownictwem świętego ducha Jehowy, czeka sowita nagroda. Posłuchajmy: „Kto ma ucho, niech słucha, co duch mówi do zborów: Temu, kto zwycięży, dam trochę ukrytej manny i dam mu biały kamyk, a na kamyku napisane nowe imię, którego nie zna nikt oprócz tego, kto je otrzymuje” (Objawienie 2:17). A zatem chrześcijanie ci, podobnie jak ich współwyznawcy ze Smyrny, są zachęcani do ‛zwyciężania’. W Pergamonie jest tron Szatana, toteż chcąc odnieść zwycięstwo, muszą się wystrzegać bałwochwalstwa. Muszą się uporać z niemoralnością, sekciarstwem i odstępstwem, wiążącymi się z Balakiem, Balaamem i sektą Nikolausa. Jeżeli ci chrześcijańscy pomazańcy tak uczynią, otrzymają zaproszenie do spożywania „ukrytej manny”. Co to oznacza?

18, 19. (a) Czym była manna, której Jehowa dostarczał Izraelitom? (b) Która manna była ukryta? (c) Co symbolizuje jedzenie ukrytej manny?

¹⁸ Kiedy za czasów Mojżesza Izraelici wędrowali po pustyni, Jehowa karmił ich manną. Nie była ona ukryta, gdyż każdego ranka — z wyjątkiem sabatu — jej płatki za sprawą cudu pokrywały ziemię jak szron. Ten dar Boży pozwalał Izraelitom utrzymać się przy życiu. Jehowa polecił Mojżeszowi, by trochę owego „chleba” złożył na pamiątkę w złotym dzbanie do świętej arki przymierza „dla przyszłych pokoleń” Izraela (2 Mojżeszowa 16:14, 15, 23, 26, 33; Hebrajczyków 9:3, 4).

¹⁹ Jakiż to trafny symbol! Mannę tę ukryto w Miejscu Najświętszym przybytku, gdzie nad wiekiem arki jaśniało nadnaturalne światło symbolizujące obecność samego Jehowy (2 Mojżeszowa 26:34). Nikomu nie wolno było wchodzić do tego świętego pomieszczenia, by spożywać ukrytą tam mannę. Jednakże Jezus oświadczył, że jego namaszczeni duchem naśladowcy, którzy zwyciężą, będą jeść „ukrytą mannę”. Tak jak wcześniej Chrystus, uzyskują wstęp nie do „świątyni zbudowanej rękami, która jest odbiciem prawdziwej, ale do samego nieba” (Hebrajczyków 9:12, 24). Przy zmartwychwstaniu przyoblekają nieskażoność i nieśmiertelność, a symbolem tych cudownych darów Jehowy jest udostępnienie im nieprzemijającej „ukrytej manny”. Jakiż przywilej spotyka tę grupkę zwycięzców! (1 Koryntian 15:53-57).

20, 21. (a) Czego symbolem jest wręczenie namaszczonym chrześcijanom białego kamyka? (b) Jaka nadzieja przyświeca wielkiej rzeszy, skoro białych kamyków jest tylko 144 000?

²⁰ Otrzymują oni również „biały kamyk”. W sądach rzymskich używano kamyków do ogłaszania wyroków.b Biały kamyk oznaczał uniewinnienie, czarny zaś — wyrok skazujący, często wyrok śmierci. Wręczenie chrześcijanom w Pergamonie „białego kamyka” wskazywałoby, że Jezus uznaje ich za niewinnych, czystych i nieskalanych. Ale słowa Jezusa mogą mieć jeszcze inne znaczenie. W czasach rzymskich kamyki służyły też za bilety wstępu na ważne uroczystości. Zatem biały kamyk może oznaczać dla zwycięskiego pomazańca coś nadzwyczajnego — przyznanie mu honorowego miejsca w niebie podczas zaślubin Baranka. Takich kamyków jest tylko 144 000 (Objawienie 14:1; 19:7-9).

²¹ Czy z tego wynika, że jeżeli należysz do wielkiej rzeszy, to jesteś pokrzywdzony? Bynajmniej! Chociaż nie otrzymujesz białego kamyka, otwierającego wstęp do nieba, to jeśli wytrwasz, możesz ocaleć z wielkiego ucisku i wziąć udział w radosnym dziele przywracania na ziemi raju. Do pracy tej przyłączą się dzięki zmartwychwstaniu ci z drugich owiec, którzy umarli stosunkowo niedawno, oraz wierni słudzy Boży z czasów przedchrześcijańskich. Na koniec dostąpią zmartwychwstania oraz życia na rajskiej ziemi wszyscy inni odkupieni zmarli (Psalm 45:17; Jana 10:16; Objawienie 7:9, 14).

22, 23. Co oznacza imię wypisane na kamyku, który otrzymują chrześcijańscy pomazańcy, i do czego powinno to zachęcać?

²² A czym jest nowe imię napisane na kamyku? Imię pozwala rozpoznać daną osobę i odróżnić ją od innych. Chrześcijanie namaszczeni duchem otrzymują kamyk po zwycięskim ukończeniu ziemskiego biegu. Wynika stąd, że imię na kamyku najwyraźniej ma związek z zaszczytem, jakim jest połączenie się z Jezusem w niebie i podjęcie najpoufniejszej służby królewskiej, którą mogą pełnić i docenić wyłącznie dziedzice niebiańskiego Królestwa. A zatem imię to stanowi przydział służby, ‛którego nie zna nikt oprócz tego, kto go otrzymuje’ (porównaj Objawienie 3:12).

²³ Wszystko to dodaje klasie Jana potężnego bodźca do słuchania i przestrzegania tego, „co duch mówi do zborów”. A współpracujących z nią członków wielkiej rzeszy ogromnie zachęca do wiernej służby u boku tych pomazańców, dopóki mogą się cieszyć na ziemi ich towarzystwem i wraz z nimi rozgłaszać wieść o Królestwie Jehowy.

[Przypisy]

[Ilustracje na stronie 43]

W Muzeum Pergamońskim w Berlinie można zobaczyć wiele dowodów rozpasania cechującego kult pogański

[Ilustracja na stronie 45]

W arce przymierza ukryto trochę manny. Udzielenie zwycięskim pomazańcom symbolicznej ukrytej manny oznacza dostąpienie przez nich nieśmiertelności

[Ilustracja na stronie 45]

Biały kamyk otrzymują zaproszeni na wesele Baranka